تلبیس ابلیس

این کتاب، در واقع اثری است در روانشناسی اخلاق یا کردارشناسی اعتقادات که موادی از جامعه‏شناسی معرفت را -البته در صورت قدیمی و معنای تاریخی آن-فرامی‏نماید.پس هم اینجا باید یاد کرد که توقع بی‏طرفی عالمانه و محققانه امروزین از مؤلّف آن نباید داشت؛خصوصا آنکه ابن جوزی واعظ، یک سنّی متعصّب، از نوع حنبلی متصلّب بوده است. وی به سال 511 قمری در بغداد زاده شد و در سال 597 درگذشت.شمار بسیاری کتاب و رساله در رشته‏های گوناگون به خامه او یاد کرده‏اند، که تا کنون پانزده عنوان-از اهمّ و اشهر آنها-به طبع رسیده است.
در ایران، تنها دو اثر از وی:المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم و صفة الصفوة(در احوال زهّاد و متصوفه)شناخته شده و اینجا و آنجا، به آن دو ارجاع شده است.اگر چه از نظر تاریخنگاری همین دو اثر، خصوصا المنتظم، اهمیّت درجه اوّل دارد؛امّا بعضی کتاب حاضر-تلبیس ابلیس-را مهمترین و معروفترین اثر او می‏دانند.(ص 3).به هر حال، همین کتاب، نخستین اثری است که از ابن جوزی به فارسی ترجمه و طبع شده است.
می‏توان گفت که ابن جوزی از نظر عقاید و روش و منش و گفتار، نماینده وضع متوسّط محیط و زمان خویش است، و از مذهب مختار و گرایش حاکم دفاع می‏کند؛و این به ویژه در
کتاب حاضر مشهود است.در این کتاب، او همه کسانی را که همانند او نمی‏اندیشیده‏اند به یک چوب رانده و فریبخوردگان شیطان خوانده است.و در ردّ قول مخالفان و دگر اندیشان از همه شیوه‏های بحث و جدل سود جسته است.به طوری که با وجود شمّ حدیث شناسی که دارد و احادیث بر ساخته متصوفه را حلاّجی و نقد می‏نماید؛به نوبه خود از آوردن احادیث مجعول در تأیید خودش باکی نداشته و دریغ نورزیده و با ساده نمایی -که از عالمی چون او بعید می‏نماید-به اندک بهانه-شناخته یا ناشناخته-به هر«اهل بدعتی»تاخته و در این طریق برای آنکه به زعم خویش شمار هفتاد و دو فرقه جهنّمی را درست کند، تقسیمات مصنوعی از مذاهب و فرق ساخته است.با این حال نظر به آنکه در بعضی دیگر از تألیفات آن عصر و نیز کتب تاریخ و ادب(از جمله آثار دیگر خود ابن جوزی)مؤیدات و شواهدی برای بسیاری از مطالب تلبیس ابلیس هست، و نیز در این کتاب فقرات مفصّلی از چند اثر مهم کهن(مانند کتاب الآراء و الدیانات نو بختی، کتاب سنن التصوف سلمی، و جز اینها)که ظاهرا اکنون در دست نباشد، نقل شده است؛ می‏توان بدان همچون یک سند مهم تاریخ فکری و اجتماعی دنیای اسلام در قرن ششم نگریست.
پیداست که این نگرش باید توأم با نقادی باشد.در عین حال، طی روایات آن، تسویلات نفسانی و فریبهای شیطانی به خوبی افشاء شده، و در مجموع تصاویر زنده‏ای از بازیهای نفس و هوا و هواجس بشری نموده گردیده؛به طوری که هر کس با
تأمّل در آن می‏تواند بسنجد تا چه اندازه دستخوش فریبهاست  امّا ترجمه فارسی کتاب، نمونه برجسته‏ای از«هنر ترجمه» است.نظر به آن که نثر متین و دلنشین آن کمال صحّت و سلاست، و جمال و بلاغت و فصاحت را یکجا جمع دارد؛به حق و بدون شائبه مداهنه یا مبالغتی نتوان اسم ترجمه بر آن نهاد؛ که پنداری تلبیس ابلیس ابن جوزی خود بدین پارسی انشاء شده است.از مترجم کتاب، علیرضا ذکاوتی، پیشتر آثاری از متون کلاسیک عربی، مانند گزینه مقامات بدیع الزمان، فقراتی از ابو حیان توحیدی، بخشهایی از کتابهای جاحظ(در کتابی به همین عنوان)، مجموعه‏ای از اشعار جاهلی(در کتاب«عصر جاهلی»شوقی ضیف)، و جز اینها، خصوصا کتاب«تشیع و تصوف»دکتر شیبی، و کتاب گرانقدر و بسیار معروف«تمدّن اسلامی»آدام متز، به فارسی ترجمه و طبع شده و اثری ممتاز به شمار آمده است.
در ترجمه تلبیس ابلیس، اسناد احادیث-که برای خواننده فارسی زبان سودی در برندارد-به کلّی حذف گردیده است. همچنین در مواردی که مؤلف دو-سه حدیث به یک مضمون و با تفاوت اندکی در لفظ یا سلسله سند آورده، به نقل یکی -که جامعتر است-اکتفا شده، و همه جا تحقیقات انتقادی خیر الدّین علی(ویراستار متن عربی کتاب)درباره احادیث، مورد نظر و توجّه مترجم بوده است.(ص 4)مترجم گاه نکته‏ای را که در متن کتاب خارج از سیاق مطلب بوده، در حاشیه نقل کرده(ص 200، 241 و...)و گاه مطالبی را به دلایلی معیّن که بدانها اشاره نموده(مثلا بی‏مناسبت بودن آنها)حذف به اختصار کرده است.(ص 170، 186، 258).
توضیحات و ارجاعات سودمند مترجم در حاشیه، یا نکته‏گیریهای او بر مؤلف یا مصحّح کتاب، حاکی از دقّت و آگاهی او(صفحات 19، 20، 23، 25، 35، 39، 40، 46، 49، 51، 58، 64، 70، 74، 89، 90، 104، 155، 161، 168، 175، 176، 197، 198، 229، 230، 234، 237، 267، 278)است.خصوصا هواداری وی از فرهنگ ایرانی و ایرانیان در قبال تعصبات خشکمغزانه مؤلف(ص 62، 78، 81، 82، 87، 111، 112)، و دفاع از حریم تشیع(ص 71، 80، 86، 220، 271، 287)، بسیار جالب توجّه است.
کتاب مشتمل بر سیزده باب است، که خصوصا باب دوّم (ص 10-20 در نکوهش بدعت و بدعت سازان)و باب پنجم (ص 30-91 در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها)، خود یک رساله مفصل و جامع در ملل و نحل، و شامل فهرست مشروح تمام ادیان غیراسلامی و مذاهب و فرق اسلامی می‏باشد؛و کما بیش متضمن اطلاعات و اخباری است مبتنی بر متونی که نسخ آنها بعضا نمانده است.همچنین باب دهم کتاب(ص 134-265 تلبیس ابلیس بر صوفیان)، مفیدترین بخش کتاب می‏باشد، زیرا که ابن جوزی خود بزرگترین نقّاد متصوف در طول تاریخ اسلام است، و متأخران، اعم از شیعه یا سنّی-مانند ابن تیمیه-از او برگرفته و بهره برده‏اند.
باری، طبع کتاب نیز با فهرستهای کارآمد، به روی هم به گونه مطلوب و دلچسب صورت گرفته است.توفیق بیش از پیش مترجم و ناشر را در عرضه چنین آثار برجسته‏ای مسئلت داریم. اینک نمونه‏وار، فقره‏ای در«غنا»ی صوفیان را در خاتمه به نقل می‏آوریم:
«اگر کسی گوید که من از استماع غنا نظر دنیوی ندارم و اشارات الاهی دریافت می‏دارم، گوییم او از دو راه به خطا رفته، یکی این که تا او از سرود و غزل اشارات الاهی برداشت کند، طبیعتش پیشدستی کرده و مراد خود دریابد، مثل این که کسی بخواهد از ملاحظه زن خوشگل در صنعت الاهی تأمّل نماید، شهوت، ذهنش را از آن معنی باز می‏دارد و منحرف می‏سازد.دوّم این که در این شعر و غزلها که می‏خوانند کم اشاره‏ای هست که به خالق منطبق شود، و خدا اجلّ از آن است که کلمه عشق و شیفتگی درباره او توان بکار برد.نصیب بشر از معرفت الاهی احساس هیبت و تعظیم است و بس».(ص 174).