عوائد الایام ملااحمد نراقی

ملاّ احمد بن مهدی بن ابی ذر النراقی الکاشانی(1158- 1245 ه ق)، فقیه متفکّر و دانشمند نواندیش و مبتکری است که شجاعت او در طرح مباحث جدید، از او عالمی جاودان و شاخص ساخت.نوشته‏های متنوّع این نادره زمان، نشان از گستردگی دامنه فضل و دانش او دارد.فقه، اصول، ریاضیّات، اخلاق، شعر و ادب و علوم غریبه، عرصه‏هایی است که نراقی استوار در آن گام نهاده و سر افراز از آن بیرون آمده است.
ملاّ احمد نراقی در نراق(از روستاهای کاشان)متولّد شد و تحت تربیت پدر ارجمند و دانشمند خویش به بالندگی رسید.او با بهره مندی از دریای دانش و تفکّر جامع پدر خود ملاّ مهدی نراقی(م 1209)، معروف به محقّق نراقی-که دانشمندی نوجو و فیلسوف و فقیهی وارسته و از درخشانترین چهره‏های فضل و اجتهاد و مرجعیّت عامه در نیمه قرن دوازدهم تا اواسط قرن سیزدهم بود-قلّه‏های اندیشه را پیمود و با درک محضر عالمان بزرگ نجف و کربلا، کمالات خویش را افزود و در مدّت کوتاهی موفّق به اخذ درجه اجتهاد از استادان خود شد.
ملا احمد نراقی در سال 1205 قمری به همراه پدر به عتبات مسافرت کرد و در اواخر عمر وحید بهبهانی(م 1208)، در درس او شرکت جست.پس از آن در کربلا به حلقه درس فقه میرزا مهدی شهرستانی(م 1216)پیوست؛ولی این مدّت دیری نپایید و در سال 1209 به علّت وفات پدرش به کاشان بازگشت.سال بعد به نجف مشرّف شد و از محضر اساتیدی چون سیّد مهدی بحر العلوم(م 1212)و شیخ جعفر نجفی معروف به کاشف الغطاء(1228)بهره‏ها برد و در سال 1212 -در حالی که جوانی بیست و هفت ساله بود و به عنوان مجتهدی فاضل شناخته میشد-به کاشان باز گشت و به تدریس پرداخت. در هوش و استعداد خارق العاده وی همین بس که گویند کتاب عین الاصول را در بیست و سه سالگی تألیف کرد و رساله حجّیة المظنّة را نیز در سنین جوانی به رشته تحریر در آورد.
ملا احمد نراقی گر چه استاد بسیار ندید، ولی آثار و تالیفات ارزشمند او نشانگر قدرت تفکّر و نبوغ سرشار اوست. در فضیلت علمی او همین بس که شیخ مرتضی انصاری (م 1281)و حاج سیّد محمّد شفیع حابلقی(م 1280)و عالمان بسیار دیگری از شاگردان او بوده‏اند.آورده‏اند که شیخ مرتضی انصاری-ره-در سال 1240 به قصد زیارت مشهد و درک محضر عالمان وقت از شهرهای مختلف ایران عبور کرد.در بروجرد و اصفهان به حضور عالمان بزرگ رسید، ولی مدّت زیادی توقّف نکرد؛و چون در کاشان به حضور ملا احمد نراقی رسید، مدّت چهار سال آنجا اقامت کرد و با بهره‏مندی از دریای دانش و قدرت و نبوغ فکری استاد خود، سنگ بنای روش نو در فقه و اصول را نهاد که هنوز محور محافل تدریس در حوزه‏های علمیّه است.
ارزش کتاب عوائد الایام
در میان تألیفات گوناگون فاضل نراقی، کتاب گرانسنگ عوائد الایام از جایگاه ارزشمندی برخوردار است.چه اینکه نظریات و اندیشه‏های نو گرایانه و تفکّرات بلند او در جای جای این کتاب می‏توان دید.مرحوم نراقی عوائد را بر خلاف دیگر تألیفات خود، با روشی جدید سامان داده و آن را بر مبنای «عائده»«عائده»تبویب کرده است.وی در این اثر ابتکاری، به پژوهش در مسائل و مباحثی پرداخته که برای استنباط احکام لازم دانسته، و یا جای آن را در کتابهای فقهی و اصولی خالی یافته است.
عوائد الایّام به روی هم مشتمل بر هشتاد و هشت عائده است و مؤلّف در هر عائده، مسأله و یا قاعده‏ای را با دقّت تمام به بحث گذاشته است.اغلب مباحث عوائد الایّام از نو آوریهای مؤلّف آن است و پیش از آن در هیچ اثری یافت نمی‏شود.از این روی اطّلاع از مطاوی این اثر، خاصّه عائده ولایت فقیه آن، در بایسته دانشوران و پژوهندگان است.
اشتغالات ملاّ احمد نراقی به امور اجتماعی و سیاسی و توجّه ظاهری فتحعلی شاه قاجار به نظریات او، تلاش وی را در طرح مباحث جدید فقهی به گونه‏ای که راهگشای اداره زندگی مردم باشد، افزود و از او عالمی روشنفکر و فقیهی مبتکر ساخت و شهامت خرق سنّتهای غلط و عدم تبعیّت کورکورانه و مقلّدانه از آراء گذشتگان را در او تقویت کرد.بسیاری از این تفکّرات نو جویانه نراقی را در کتاب جاودانه عوائد می‏توان یافت.در مثل بحث اسراف را که در عائده شصت و یک به صورت مبسوط و محقّقانه و واقع گرایانه مطرح شده، در هیچ کتاب فقهی و فنی مانند آن یافت نمی‏شود.تلاش نراقی بر آن بود تا ضمن حذف مباحث زاید در فقه و اصول، جهتگیری آن را به واقعیّات زندگی نزدیکتر نماید.و از سوی دیگر پژوهش در مباحثی را که جز اتلاف عمر و سر گرمی بی‏ثمر نتیجه‏ای بر آن متصوّر نیست، با زبان شعر و با جسارت تمام به تمسخر گیرد و بر آن بتازد.پاره‏ای از این درایتها و شجاعتها را در مثنوی طاقدیس نراقی می‏توان سراغ گرفت.و این همه نشانگر درد عمیق و درک روشن او از واقعیّات ملال آور گذشته، و فرا خوانی وی به پویایی فقه و جاندار شدن آن است.(در مقدّمه‏ای که بر کتاب عوائد الایام نگاشته خواهد شد.به تفصیل بدین مسائل پرداخته خواهد شد).
امتیازات کتاب عوائد را چنین می‏توان بر شمرد:
الف:مشتمل بر آخرین نظریّات و یافته‏های فقیهی ژرف اندیش و نو گراست.
ب:دارای موضوعات و مباحثی است که در تألیفات پیش و برخی از آنها در تألیفات پس از آن، مستقلا مطرح نگردیده است.
ج:مباحثی در این کتاب آمده که اطّلاع از آن برای فقیهان و دانشوران دربایسته است.سهل است که سراغ گرفتن این مباحث به شکل منسجم و مرتّب، در آثار دیگر مشکل است.
د:دارای نو آوریهایی در طرح مباحث و شکل استنباط احکام است که امروزه مورد نیاز فقیهان دور نگر می‏باشد.
با عنایت به آنچه گذشت، مرکز تحقیقات و پژوهشهای علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم، از مدّتی پیش تحقیق و تصحیح و چاپ این اثر گرانسنگ را آغاز کرده است.سپس درباره آن سخن خواهیم گفت.
* گفته‏اند کتاب عوائد آخرین تألیف نراقی است؛ولی در اجازه وی به برادر همنام پدر خود، مهدی نراقی(به سال 1228 ق که عین دستخط آن موجود است)، ضمن بر شمردن تألیفات خویش، از کتاب عوائد نیز نام برده است.شاید بتوان گفت این کتاب به تفاریق و در طول سالیان دراز تدریس و تحقیق نوشته شده است.آنک مؤلّف در اواخر عمر آن را تکمیل کرده است؛چنانچه نام کتاب نیز شاهدی بر این مدّعاست.گو اینکه یقینا بخشی از این اثر پس از تألیف کتاب ارزشمند مستند الشیعه نگاشته شده است.چه اینکه در مواردی نراقی در عوائد به نقد نظر خویش در مستند پرداخته و نظر جدیدی مطرح کرده است.(گفتنی است تألیف کتاب مستند الشیعه به سال 1234 خاتمه یافته است).
اثر یاد شده به جهت اهمیّت آن مورد توجّه عالمان عصر مؤلّف و پس از آن واقع شده و تنها کتاب فقهی نراقی است که بر بعضی از مباحث آن حواشی مفیدی از مبرّزترین شاگرد خود شیخ انصاری را دارا است.همچنین محمّد حسین بن آقا محمّد علی النجفی بن آقا محمّد باقر هزار جریبی، حاشیه‏ای به نام البوارق لکشف معضلات الحقائق بر این کتاب دارد.قسمتی از حاشیه شیخ انصاری بر نسخه‏ای که در سال 1266 قمری چاپ سنگی شده، به عنوان مدقّق تستری دیده می‏شود.
چاپهای عوائد
در فهرست خانبابا مشار آمده که این اثر نخست به سال 1245 در 299 صفحه در تهران چاپ سنگی شده است. سپس در سال 1266 به صورت سنگی و بدون شماره صفحه به چاپ رسیده؛و آنگاه در سال 1321 در قطع وزیری در 301 صفحه چاپ سنگی شده است.
چاپی که در فهرست مشار به سال 1245 نسبت داده شده، ملاحظه نشد و بنظر می‏رسد اساسا چنین چاپی از عوائد نشده است.چه اینکه تاریخ 1245 که در پایان نسخه آمده، سال وفات مؤلّف است و نه چاپ کتاب.تعداد صفحات این چاپ نیز 298 صفحه است، و با این قرائن می‏توان حدس زد که چاپ مفروض، همان چاپ سال 1321 است.چنانچه حاشیه‏ای که ناشر در آخر کتاب آورده، گویای اختلاف ایشان با ناشر دیگری است که همزمان و با استفاده از کتاب وی به چاپ آن اقدام کرده است.در آخر یادداشت او تاریخ 1321 دیده می‏شود که گویای سال چاپ این کتاب است.در سالهای اخیر انتشارات بصیرتی مکررا از روی این چاپ افست کرده است که چاپ سوّم آن به تاریخ 1408 قمری باز می‏گردد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و ضرورت تبیین مسأله ولایت فقیه، کتاب عوائد الایّام با علّت احتواء این مسأله و گستره پژوهش آن پر آوازه گردید.چنانچه بحث ولایت فقیه این اثر به نام حدود ولایت حاکم اسلامی، به نام وزارت ارشاد اسلامی به فارسی گردانیده و در سال 1365 چاپ شد.
فرایند پژوهش در عوائد الایّام
اثر حاضر بر اساس نسخه‏های معتبری که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‏شود، تصحیح گردیده است:
1-نسخه‏ای به خط مؤلّف که سی عائده نخست آن ناقص است.
2-نسخه‏ای مصحح و مقابله شده با نسخه اصل؛با تاریخ تحریر 1261 قمری.
3-نسخه‏ای تصحیح شده که در کنار آن علامت تصحیح دارد و حواشی شیخ انصاری و دعای«منه رحمه اللّه»در حاشیه آن دیده می‏شود.تاریخ تحریر این نسخه 1266 است.
4-نسخه‏ای بدون تاریخ، متعلّق به حسن نراقی که متن اجازه ملاّ احمد نراقی به برادر خود و به خط خودش در اوّل آن موجود است.
5-نسخه‏ای تصحیح شده که به تاریخ 1264 نوشته شده است.
6-نسخه‏ای نگاشته شده به سال 1253.
افزون بر این، کلیّه روایات و اقوال در متن کتاب، به مصادر اصلی ارجاع داده شده و تا حد امکان اقوالی که با اشاره «قیل»و مانند آن آمده و یا به مضامین روایاتی اشاره کرده، به مصادر آن باز گردانده شده و تعلیقاتی بر آن افزوده شده است. مقدّمه‏ای جامع در شرح حال مؤلّف و تنظیم فهرستهای متعدد بر کتاب، از کارهای جدیدی است که در انتشار این کتاب مورد توجّه است.
بیش از نیمی از کار تصحیح و تحقیق سامان یافته است و امید می‏رود تا آخر سال جاری، کلیّه مراحل کار به پایان رسد و با چاپی چشم نواز و شایسته در دو جلد، به دانشوران و حوزه‏های علمیّه عرضه گردد.این تحقیق به صورت گروهی انجام می‏پذیرد و جمعی از پژوهندگان این مرکز دست اندر کار پژوهش آن می‏باشند.