درخت حوزه‌های تخصصی

تفسیر قرطبی و ابوحیان اندلسی، دو تفسیر متقدم و مشهور اهل سنت بوده که در طول تاریخ، مورد توجه اندیشمندان و به ویژه مفسران مسلمان بوده است. دیدگاه های فقهی، ادبی و لغوی قرطبی و ابوحیان اندلسی، در بیشتر آثار تفسیری دوران میانه و معاصر، مورد استفاده و تحلیل و بررسی قرار گرفته است. ضرورت پرداختن به این دو تفسیر و سبک تدوین و نگارش آنها، در تقویت آرای تفسیری مفسران و تحلیل و بررسی آنها است. در این تحقیق که با رویکرد توصیفی- تحلیلی و بر اساس بررسی آیات 44-24 سوره مبارکه ابراهیم صورت گرفته، دریافتیم که نقاط اشتراکی دو تفسیر عبارتند از: اهتمام به تفسیر با روایات مأثور، اجتهاد با رعایت ضوابط و قواعد تفسیری، ذکر قرائات مختلف، ذکر اسباب نزول، بیان مناسبت آیات، اشاره به قضایای لغوی و نحوی. همچنین در خصوص تفاوت دو تفسیر باید گفت که قرطبی با ذکر احادیث نبوی، اقوال صحابه و تابعین و تقسیم آیات به مسائل متعدد و اهتمام به احکام فقهی از ابوحیان، متمایز است. از جهت شکلی نیز ابوحیان آیات قرآن را به مقاطع مختلف تقسیم کرده و آنها را تفسیر می نماید. اما قرطبی چنین نیست و متن قرآن را آیه آیه و یا دو آیه مطرح می کند و آنها را به مقاطع مختلف تقسیم نمی کند.

قرآن کریم برای اثبات وجود خدا و یکتایی او، براهین فراوانی یادآورشده است این فراوانی و کثرت براهین همیشه مورد توجه متکلمان و پژوهشگران علوم قرآنی بوده و از دیر باز برای غلبه بر این کثرت و سهولت مواجهه با آن تلاش کرده اند تا براهین را براساس تشابهات و تفاوت های آن طبقه بندی کنند. طبقه بندی براهین توحید در قرآن به: الف) براهین آفاقی ب) براهین انفسی  ج) و براهین شهودی که مستفاد از آیه 53 سوره فصلت است از این قبیل می باشد. تحقیق پیش رو با روشی توصیفی - تحلیلی درصدد پاسخ گویی به این سوالات است که : 1) بر اساس ویژگی های ساختاری و مضمونی، چگونه می توان حجم زیاد این براهین در قرآن را طبقه بندی کرد؟ 2) نمایندگان واقعی و زیرگروهای هر یک از این طبقات کدامند؟ 3) آثار این طبقه بندی و نمایندگان واقعی آن چیست؟ با فحصی که در این مقاله انجام شد، مجموع براهین توحید در قرآن به سه طبقه دسته بندی شد، آنگاه دوازده  نماینده واقعی از آنها با روشی منطقی و کاملاً قرآنی گونه شناسی شد تا شناخت تشابهات و تفاوت های براهین و تبیین آنها آسان تر شود. بر اساس یافته های این پژوهش، تعدد براهین مرهون تعدد حدود وسطاست و قرآن از حد وسط های گوناکونی بهره گرفته است.گاهی با حد وسط «خلقکم» و گاه با «یتوفاکم» و... گاهی با قیاس اقترانی وگاه با قیاس استثنایی و... استدلال نموده است. آثار این تنوع، یکی اتمام حجت بر همگان است و دیگری؛ دادن فرصت به توده مردم و سطوح میانی جامعه، تا بتوانند به آسانی معارف عمیق قرآنی را دریابند و زمینه مفاهمه و گفتگو را فراهم سازد.

تحقیق حاضر در مقام فهم آیه هفتم سوره آل عمران و گره گشایی از معنای «مُحکَم» و «مُتَشابِه»، نظریه ای نو عرضه می دارد. این نظریه بر گفتمان کلی قرآن و بستر تاریخی نزول، تکیه دارد. بر وفق این نظرگاه، معنای «آیات»، قسمت بندی های سوره های قرآن نیست بلکه از آن، نشانه های عبرت آموز و بیم دهنده قرآن، اراده شده است. «مُحکَم» یعنی آنچه بدان حکم شده و انجام و فرجام یافته است و «مُتَشابِه» یعنی آنچه شبیه «مُحکَم» است. «ام الکتاب» یعنی هسته مرکزی قرآن که سایر قرآن بر گرد آن شکل گرفته است. قرآن یک انذارنامه و عبرت های تحقق یافته آن، بنیان و مرکز این نامه است. کج دلان، در مقام ستیزه جویی با رسول اسلام، وقوع عذاب های وعده داده شده در قرآن و تحقق عبرت هایی شبیه به عبرت های تحقق یافته امت های پیشین را درخواست می کردند. در این راستا، «فتنه» به معنای مبتلا شدن به عذاب و «تأویل قرآن» به معنای فرجام و عاقبت آن است. دانستن فرجام قرآن که به خدا اختصاص یافته است، علم به زمان و چگونگی تحقق وعیدهای قرآن در آینده است.

نظام خانواده یکی از اصلی ترین نهادهای جامعه بشری است. از جمله مباحث مرتبط با خانواده، موضوع «قوامیّت» است که در آیه 34 سوره نساء به آن اشاره شده است . این آیه همواره مورد توجه مفسران فریقین بوده و پژوهش های زیادی را در ادوار تاریخی به خود اختصاص داده است . پژوهش پیش رو با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی تلاشی روشمند برای کشف و تبیین مصداق «قوامیّت» از منظر فریقین می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد آیه مورد پژوهش با عنایت به قاعده سیاق آیات پیشین و پسین آن، منحصرا ارتباط به چگونگی تعامل مرد و زن در محیط خانواده بوده و قوامیت مرد بر زن  را در حیطه فضای خانواده و به عنوان سرپرست معین کرده که طبعا مرد صرفا موظف به  محافظت و تدبیر امور اقتصادی خانواده است و در سایر موارد حق امارت و ولایت بر زن در حقوق وی ندارد؛ در تعیین مصداق قیمومیت میان مفسران اختلاف است و به مواردی از قبیل مسئولیت و تدبیر امور خانواده توسط مرد / حاکمیت و سلطه مردان بر زنان / محدود بودن تنها امور زناشویی و زندگی خانوادگی و پرداخت نفقه و کفایت امور ایشان اشاره شده است.

یکی از مسائلی که در بحث روش های تفسیری، همواره محلّ نزاع مفسّران و اندیشمندان علوم قرآنی بوده، مفهوم تفسیربه رأی است. اهتمام فراوان مفسّران فریقین در کشف معنای صحیح تفسیربه رأی، بدان جهت است که مجموعه روایاتی که درجوامع روایی و متون تفسیری فریقین در این باب مطرح شده، لحن تهدید آمیزی داشته و نتیجه چنین تفسیری را ولو صحیح، نکوهیده ومذموم دانسته است. دو تن از شخصیت های برجسته قرآن پژوه معاصر که درباره مفهوم تفسیربه رأی، دیدگاه خاصّی مطرح نموده اند، ذهبی در کتاب التفسیر و المفسّرون و طباطبایی در تفسیر المیزان هستند. در این مطالعه با روش توصیفی تحلیلی به بررسی دیدگاه های آنان پرداخته شده است. بنا ست از این دفاع کنیم که ذهبی، تفسیربه رأی را به دو نوع ممدوح ومذموم تقسیم بندی نموده وتنها تفسیر با صِبغه اشعری را ممدوح و مابقی تفاسیر هم چون: تفسیر شیعه را با ذکرمصادیقی، مذموم دانسته است، درحالی که تلقّی نمودنِ برخی از تفاسیر درحیطه ممدوح ومذموم، به دور از داوری علمی وبدلیلِ پیش داوری وعدم شناخت صحیح مبانی تفسیری است واصولاً تفسیر ممدوح را باید تخصّصاً از موضوع تفسیربه رأی، خارج دانست. طباطبایی نیز بابررسی مجموع روایات این باب، تفسیربه رأی را ناظر به روش تفسیری ونه اصل تفسیر دانسته وبا اشاره به یکى از موارد تفسیربه رأى یعنی استقلال به رأى وعدم مراجعه به آیاتِ دیگر قرآن، معتقد است که اگر تفسیر با روش و طریقه خطا انجام پذیرد، حتّی اگر به نتیجه صحیح منتج گردد، بازنکوهیده ومذموم بوده وفاقد ارزش و اعتبار علمی است.

ازجمله شیوه های تفسیر قرآن تفسیر روایی است. این که تفاسیر روایی، خالی از هرگونه اجتهاد و بهره گیری مفسّر از عقل هستند یا خیر، سبب شده است تا برخی علماء این صنف از تفاسیر را به دو گونه روایی محض واجتهادی روایی تقسیم بندی کنند. الدر المنثور اثر سیوطی مفسر و محدث اهل سنت، ازجمله تفاسیر روایی قرآن محسوب می گردد. این تفسیر توسط برخی مفسران و تفسیرپژوهان معاصر، در دسته تفاسیر «روایی محض» قلم داد شده است. این که مفسر در الدر المنثور صرفا از روایات در تفسیر آیه بهره برده  یا زمینه های اجتهاد و بهره گیری از عقل نیز در آن دیده می شود؟ پرسش اصلی این پژوهش است. جستار فراروی در پی پاسخ به این پرسش ، با روش توصیفی تحلیلی و روی کرد نقادانه، ضمن بررسی الدر المنثور ، به این نتیجه رسیده است که به رغم آنکه این تفسیر از سوی برخی مفسران و تفسیرپژوهان معاصر در دسته تفاسیر روایی محض قرار گرفته، اما شواهدی از تأثیر پیش دانسته های فکری و بهره گیری مفسر از عقل در ذکر اسناد برخی روایات، اظهار نظر درخصوص وضعیت سندی برخی روایات، تأثیرگذاری گرایش های کلامی مفسر در انتخاب و چینش برخی روایات، گزینشِ برخی روایات از منابع مورد استفاده و نیز بیان دیدگاه های حدیثی رجالی برخی علماء درباره روایت و راوی، سبب می شود تا بتوان الدر المنثور را در دسته تفاسیر اجتهادی روایی جای داد، هرچند مفسر در تبیین آیات از اظهار نظر صریح پرهیز کرده است.

حبس در دوره های مختلف تاریخی از جمله موضوعات قابل توجه اندیشمندان و مصلحان اجتماعی بوده است. پس از ظهور دین اسلام نیز این موضوع به یکی از مسائل مهم و چالشی عالمان قرآنی، محدثان و فقها تبدیل شد به گونه ای که امروزه شاهد طرح بحث های مختلف اعم از موافقت و مخالفت با این موضوع هستیم. بررسی منابع قرآنی این موضوع نشان می دهد که چون نهی صریحی از مجازات زندان در قرآن کریم صورت نگرفته، لذا حکومت های اسلامی از این مجازات به عنوان یکی از رایج ترین مجازات ها در طول تاریخ استفاده کرده اند. در این پژوهش که به روش مطالعه کتابخانه ای و رویکرد توصیفی تحلیلی انجام شده، تلاش شده تا مسئله مشروعیت حبس از منظر آیات قرآن کریم و روایات منقول در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت مورد مداقّه و بررسی قرار گیرد. نتایج تحقیق نشان می دهد که مشروعیت حبس از نظر مبانی اسلامی مورد پذیرش بوده ولیکن مصادیق و موارد آن به ویژه در جرایم امنیتی و اعتقادی مورد اختلاف مذاهب مختلف می باشد که این مسئله، شائبه عدم مشروعیت مجازات حبس را در اذهان عامه ایجاد کرده است.

هدف از نگارش این مقاله، شرح فقراتی از دعای افتتاح قرآن کریم با تأکید بر مراتب شنیداری و دیداری در حین قرائت کلام الهی است. روش پژوهش، توصیفی بوده و نوع جمع آوری و تحلیل داده ها، کتابخانه ای با استناد به آیات الهی و برخی از روایات می باشد. یافته ها، تلاوت سخن خدا، به منزله ی گفتگو با خالق، علاوه بر گفتار، جنبه ی شنیداری نیز داشته و آیاتش، چون تجلی حق تعالی به پشتوانه ی حاملان و حافظان کلام الهی و پیامی زنده است که جنبه ی دیداری هم دارد. در نتیجه در تلاوت قرآن با درجات شنیدن سخن از زبان پیامبر (ص)، تا شنیدن از فرشته وحی و سروش الهی و عدم غفلت و خود را در محضر کلام خدا دیدن همراه با نگاه بصیرت افزا و باز شدن چشم دل و عیان شدن حقایق اشیاء و جلوه های اسماء الهی مواجه می شویم.

تعادل اصلی اساسی در کلیه میدان های زندگی است. قرآن کریم انسان کامل را کسی می داند که در همه ابعاد زندگی از هرگونه افراط وتفریط بپرهیزد و تعادل و توازنی دقیق راه اندازی کند. این اعتدال، اعتدالی کامل و همه جانبه است. قرآن کریم برای ایجاد توازن و تعادل در همه ابعاد زندگی قوانینی مقرر فرموده که پایبندی به آن ها فرد را به زندگی معتدل و درنهایت صلاح و نیکی رهنمون می سازد. این پژوهش باهدف تبیین پایه ای بودن موضوع اعتدال در ابعاد سه گانه ارتباطی انسان (ارتباط باخدا، با خود و با جامعه) از منظر قرآن کریم و به روش تحلیلی توصیفی نگاشته شده است. ابتدا به اهمیت اعتدال از دیدگاه قرآن پرداخته و سپس به بازنمایی اعتدال در ابعاد سه گانه ارتباطی انسان می پردازد: ارتباط باخدا (اعتدال در حوزه عقاید و باورها، در بیم و امید، در عبادت)، ارتباط با خود (اعتدال در شخصیت، اعتدال در میل به دنیا و آخرت، اعتدال در کار و تلاش، اعتدال در توجه به جسم و روح، اعتدال در خوردن و آشامیدن، اعتدال در خواب وبیداری، در استفاده از نعمت ها و زینت های دنیا) و ارتباط با سایر انسان ها (اعتدال در اخلاق: اعتدال در تمجید و ملامت، در شوخی و جدیت، در حلم و غضب، اعتدال در گفتار؛ اعتدال در رفتار: اعتدال در دوستی و دشمنی، در عفو و انتقام، در انفاق). نتیجه آنکه اعتدال به عنوان یک اصل قرآنی در همه شئون زندگی فردی و اجتماعی و تمامی فعالیت های انسانی و در همه جا به عنوان یک اصل مطرح است.

برای تبیین و اثبات معارف دینی و باورهای کلامی، به چند شیوه می توان استدلال کرد. این شیوه ها در قرآن کریم نیز بیان شده است. یکی از آیات مهمّی که شیوه های استدلال بر معارف الهی و دعوت به پروردگار را بیان می کند آیه 125 نحل است: «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ». در این نوستار با روش تحلیل توصیفی به نقد و بررسی دیدگاه علامه طباطبایی درباره آیه مزبور پرداخته می شود. در این آیه شریفه، سه روش از روش های دعوت به دیانت و اثبات حقانیت معارف الهی بیان شده است که عبارتند از: حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. از نظر علامه طباطبایی، حکمت، از بین شیوه های استدلال، منحصراً منطبق بر برهان است، چنان که موعظه بر خطابه و جدال بر جدل، منطبق است. ضمن اینکه مطابق نظر ایشان، الزام، گرچه غرض غالبی جدل است اما غرض دائمی نیست؛ ازاین رو ممکن است یک قیاس، جدلی باشد، امّا با هدفِ الزام نباشد. به نظر می رسد حکمت بر تمامی اقسام استدلال عقلی، منطبق می شود؛ البتّه بر فرض اینکه پذیرفته شود که استفاده از مغالطه در استدلالات کلامی، جایز است و موعظه حسنه نیز بر تمامی اقسام استدلال عقلی غیر از برهان، صادق است؛ همان طوری که «جادلهم» بر خصوص جدل، منطبق است و البته، الزام، داخل در هویّت جدل است.  

«صلیب» به نظر عده ای از اندیشمندان به عنوان یکی از واژگان دخیل (معرّب) است که ریشه آن مورد اختلاف پژوهشگران می باشد. این واژه یکی از کلماتی است که به واسطه تطورات گوناگون، معنا و کاربرد اولیه آن دستخوش تغییراتی شده است. اهمیت و ضرورت این پژوهش از آن جهت است که این واژه دارای خاستگاه ایرانی بوده و در زبان عربی تحول معنایی داشته و فهم آن تأثیر زیادی بر فهم و درک کلام الهی دارد. این پژوهش با روش تاریخی و تحلیلی و با هدف بررسی خاستگاه تاریخی و تبارشناسی واژه «صلیب»، سیر تحول معنایی آن در زبان عربی و کاربست تاریخی مشتقات واژه «صلیب» را در بافت آیات قرآن مورد تحلیل قرار می دهد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که واژه معرّب «صلیب» از ریشه فارسی «چلیپا» است که به عنوان نماد خورشید پرستی از تمدن باستان ایرانیان گرفته شده و در اکثر تمدن های باستانی مورد استفاده بوده است. این نماد طی تطورات دینی و فرهنگی در تمدن ها و قومیت های گوناگون ابتدا به «چوبه دار» اطلاق گرفته و پس از مصلوب شدن حضرت عیسی(ع) به عنوان نماد مقدس و انحصاری مسیحیان شناخته شده است. سپس با راه یافتن به زبان عربی به مفاهیم «سختی»، «استخوان کمر» و «به دار آویختن» نیز تطور معنایی پیدا کرده است. در قرآن کریم نیز به دو مفهوم «استخوان کمر مرد» و «به دار آویخته شدن» در مشتقات مختلفی به کار رفته است .

داود قیصری از عرفای نامدار قرن ششم است که در توسعه و بالندگی مکتب ابن عربی، سهم بسزایی دارد، کتاب شرح فصوص الحکم، مهمترین اثر عرفانی اش گوی سبقت را از سایر شروح فصوص که بسیار پرشمارند، ربوده است. این کتاب بی شک از برجسته ترین متون آموزشی عرفان نظری است که گواه تبحر نویسنده در درک و تبیین مباحث تفکر ابن عربیست. بحث «وحدت وجود» یکی از مباحث مهم در این اثر است که بسیار جالب توجه است و همواره دیگر عرفا و متفکرین وادی عرفان در باب آن به ایراد سخن پرداخته اند؛ از جمله در عصر حاضر امام خمینی بنیان گذار جمهوری اسلامی که با آنکه در عالم سیاست وارد می شود، اما ارادت و علاقه خویش را به تفکر ابن عربی و آثار او و مخصوصا بحث وحدت وجود کتمان نمی کند. با بررسی و تأمل در آثار داود قیصری و امام خمینی که هر دو متأثر از آموزه های مکتب ابن عربی هستند، درمی یابیم که در باب وحدت وجود و لوایح آن، ایشان آرا و نظرات گاه مشابه ای دارند که در خور توجه است. تشابهاتی مانند: وحدت شهود شخصیه، تعین اول، مقام احدیت و واحدیت و... هر چند در ابتدا امام خمینی در برخی موارد اختلاف نظر دارند.

باسمه ت عالی تح لی ل و ارزیاب ی ک اربست های ق رآنی ج هاد ابت دای ی از دیدگ اه دو ت فسی ر «الم ن ار» و «المی زان» دک تر ف تح الله نجّ ارزادگ ان عبد الم ح مّد ج ع فری چ کیده ج نگ آغازگران ه، موضوعی است ک ه ج هت گی ری اسلام در آن، از دو ج نبه حائ ز اهمیت است؛ از یک سو، دست آوی زی ب رای گروه های اف راطی شده است ت ا با ترویج خ شونت، وج هه ی اسلام را مشوّه سازن د و از سوی دیگر، شب هاتی را به وی ژه از سوی مستشرق ان نسبت به اسلام موج ب شده است ک ه ح قانیت و موف قیت دی ن اسلام را زی ر سؤال ب رود. ب ررسی ای ن موضوع از دیدگ اه مفسّران مت أخّ ر ف ریقی ن، می توان د راه گشای بازخ وانی ای ن موضوع باشد. از آن ج ا ک ه مقایسه ی دو ت فسی ر مطرح از ای ن دو ج ریان، یعنی «المی زان و الم ن ار» در ای ن موضوع، پ ژوهش نشده ب ود، ای ن مقاله به ب ررسی و ن قد ای ن دو دیدگ اه پ رداخ ت ه است. هرچ ن د هر دو ت فسی ر، به نح وی ق ائ ل به پدیده ی ج نگ آغازگران ه در اسلام هست ن د، ولی در عی ن ح ال، در پاسخ به شب هات، شروطی ب رای مصداق یاف تن آن یاد کرده ان د ک ه ماهیت آن را به دف اعی ب ودن ب رگردان د. در ن قد ای ن دو روی کرد، با ت تبّع ک اربست واژه های ج هاد و ق ت ال و مان ن د آن ها در ق رآن کریم، روشن می گردد ک ه هر چ ن د اصل، با ج نگ آغازگران ه نب وده و در تبلیغ دی ن و گسترش ح کومت ت وح یدی، اصل در مسالمت و پذی رش مردم است، ولی از آن ج ا ک ه مشروعیت حکومت از دیدگ اه ق رآن کریم، ت نها از خ داوند است و ت ن ها حکم ح ق باید ح اکم باشد، در صورت قدرت داشتن جامع ه ی ت وح یدی و ج ب هه گی ری سران ک فر و طاغوت در ب راب ر گسترش دی ن و تح قّق حکومت ت وح یدی ج هانی، ج هاد ابت دای ی نی ز در ان دیشه ی اسلامی، پ یش ب ینی شده است. واژه های کلیدی: ج هاد، ج هاد ابت دای ی، الم ن ار، المی زان، دی ن، دی ن ح قّ. باسمه ت عالی تح لی ل و ارزیاب ی ک اربست های ق رآنی ج هاد ابت دای ی از دیدگ اه دو ت فسی ر «الم ن ار» و «المی زان» دک تر ف ت ح الله نجّ ارزادگ ان عبد الم ح مّد ج ع فری چ کیده موضوع ج نگ آغ ازگ ران ه در اسلام، از دو ج نبه ح ائ ز اهمیت است؛ از یک سو، دست آوی زی ب رای گ روه های اف راطی شده است ت ا با ت رویج خ شونت، وج هه ی اسلام را مشوّه سازن د و از سوی دیگ ر، شب هاتی را به وی ژه از سوی مستشرق ان نسبت به اسلام موج ب شده است ت ا ح ق انیت و موف قیت دی ن اسلام را با چ الش مواج ه می ک ن ن د. ای ن مقاله به ب ررسی دو ت فسی ر مت أخّ ر و اثرگ ذار، یعنی «الم ی زان و الم ن ار» در ای ن باره پ رداخ ت ه و به ای ن ن تیج ه رسیده است ک ه هر دو ت فسی ر، به نح وی ق ائ ل به پدیده ی ج نگ آغ ازگ ران ه در اسلام هست ن د، ولی در عی ن ح ال، در پاسخ به شب هات، شروطی ب رای مصداق یاف تن آن یاد ک رده ان د ک ه ماهیت آن را به دف اعی ب ودن ب رگ ردان ن د. در ن قد ای ن دو روی ک رد، با ت تبّع ک اربست واژه های ج هاد و ق ت ال و مان ن د آن ها در ق رآن کریم، روشن می گ ردد ک ه هر چ ن د اصل، با ج نگ آغ ازگران ه نب وده و در تبلیغ دی ن و گسترش ح کومت ت وح یدی، اصل در مسالمت و پذی رش مردم است، ولی از آن ج ا ک ه مشروعیت ح کومت از دیدگ اه ق رآن کریم، ت نها از خ داون د است و ت ن ها ح کم ح ق باید ح اکم باشد، در صورت ق درت داشتن ج ام ع ه ی ت وح یدی و ج ب هه گی ری سران ک ف ر و ط اغوت در ب راب ر گسترش دی ن و تح قّق حکومت ت وح یدی ج هانی، ج هاد ابت دای ی نی ز در ان دیشه ی اسلامی، پ یش ب ینی شده و چ ه بسا ب ت وان ماهیت آن را از دیدگ اه انسانی، به ج هاد دف اعی ب رگ ردان د. واژه های کلیدی: ج هاد، ج هاد ابت دای ی، الم ن ار، المی زان، دی ن، دی ن ح قّ.

بررسی مبانی و قواعد تفسیری و روش شناسی تفاسیر مفسران از رویکردهایی است که مورد توجه قرآن پژوهان قرارگرفته است. بااین وجود روش شناسی نخستین مفسران قرآن کریم، کمتر مورد عنایت قرآن پژوهان بوده است. ازآنجاکه روایاتِ نخستین مفسران قرآن کریم پایه ساز تفاسیر روایی قرآن کریم است، دقت در روش شناسی روایات آنها امری بایسته است. تفسیر ابن کثیر دمشقی از تفاسیر سترگ اهل سنت حاوی روایات بسیاری از صحابه پیامبراکرم| است. با استقصایی تقریبی از نام ابن مسعود در این تفسیر تکرار نام او در این تفسیر قریب به 1600 مرتبه است که تقریباً نیمی از این تکرار به روایات تفسیری وی اختصاص دارد. واکاوی روایات تفسیری این صحابه جلیل القدر پیامبراکرم| به عنوان بنیان گذار مدرسه تفسیری کوفه در تفسیر ابن کثیر می تواند روش و رویکرد تفسیری ابن مسعود را نشان دهد. برشمردن و تحلیل روایات ابن مسعود به روش توصیفی - تحلیلی چنین بیان می نماید که روش این مفسر، جامعی از روش های تفسیری است که انحا متعددی از روش ها را دربردارد. او به سان یک مفسر لغوی با رویکرد ادبی، فقیهی سرشناس با رویکرد فقهی، مورخی آشنا به تاریخ و حوادث آن، عالمی آشنا به علوم قرآنی به عنوان نوع متأخر روش علمی تفسیر قرآن کریم، مفسری عقل گرا با رویکردی عقلی و درنهایت همچون مفسری از مدرسه اهل بیت ع، آشنا به روح کلی آیات قرآن کریم به تفسیر آیات قرآن در سایه آیات دیگر و روایات تفسیری رسیده از پیامبراکرم| پرداخته است.

هم حضوریِ محتوایی برخی آثار ادبی با آیات قرآنی، بر فخامت و ارزش ادبی آنها افزوده است. نفثه المصدور، اثر زیدری نسوی از منابع ادبی- تاریخی دوره خوارزمشاهی با کاربرد یکصد و سی آیه نمونه ای از آنهاست. روایت زیدری از جهات همسان سازی، تناسب آفرینی، همپایگی موسیقایی و آوایی، نوعی هم حضوری و بینامتنیّت با قصّه های قرآنی ایجاد نموده است. زیدری با انواع سازه های هنری هم در روساخت و هم در ژرف ساخت اثرش با توانمندی از قرآن بهره گرفته و توانسته با استفاده از بن مایه های قرآنی به شیوه اقتباس و تلمیح و استشهاد، حوادث روزگارش را با قصه های قرآنی، همسو و همسان نماید. موضوع «همسان سازی قصه های قرآنی با متن در روایت گری زیدری» پژوهشی است با هدف کشف هم ترازیِ زمینه حکایات زیدری و قصص قرآنی و روابط بینامتنی آنها به منظور دریافت بهتر مفهوم متن، دستیابی به دانش قرآنیِ نویسنده و شگردهای کاربست قصه های قرآنی در این اثر نثر فنّی. چنانکه از این منظر، مبانی اعتقادی نویسنده شامل روح پایداری، باور به نصرت الهی، تغییرناپذیری سنّت ها، اندیشه های تقدیرگرا، جبرگرا و توجه به آموزه های حکمی، اخلاقی آشکار شود و از دیگرسو خوانش تازه کتاب نفثه المصدور و واکاوی متن زیدری با رویکرد قرآنی صورت گیرد. پژوهش حاضر به شیوه اسنادی و با روش تحلیل محتوا انجام گرفته است.

شیخ علاء الدوله سمنانی از مفسّران عرفانی قرآن ضمن به کارگیری آیات و روایات در آثار خود، دو نوع رویکرد تأویل پذیری و عدم تأویل پذیری درباره آیات دارد. وی با تفسیر و تأویل آیات متشابه، مخالف، اما نسبت به سایر آیات موافق است. او برخلاف بیشتر مفسّران، معتقد است که اضغاث احلام، نیازمند تفسیر و تأویل اند و از تفسیر و تأویل درحوزه های اصول و فروع دین، مکاشفات عرفانی،حروف، آیات و روایات استفاده می کند. وی تأویل را راهی برای عدم تکفیر مسلمانان، جذب دیدگاه های مختلف در دین اسلام ، نیفتادن در ورطه تناسخ و تعبیر مکاشفات عرفانی می داند. سنجش صحت تأویل و تفسیر از نظر وی، مطابقت با قرآن، حدیث، واقعیت، لغت عرب و عقل است. تفسیر وی ذوقی، بدون حشو و زواید، دارای رگه هایی از علم کلام، مشابهت و تأثیرپذیری از تفسیر ابن عربی و شارحانش است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی در پی واکاوی جایگاه تفسیر و تأویل در نزد این عارف است.

زبان مجموعه ی از آواهای منظم و به هم پیوسته است که موجب تمایز واژه و معانی آن با واژه های دیگر می شود؛ درواقع آوا بنیادی ترین ساختار زبان است؛ چرا که کاربرد متناسب واکه ها و همخوان ها، پیوند ژرفی با اندیشه ی خالق متن دارد که می تواند در بافت موقعیتی الهام بخش معانی خاص باشند؛ بنابراین تکرار هدفمند صامت ها و مصوت ها موجب القاگری شگرف واج ها در بیان معانی متن می گردد. «موریس گرامون» زبان شناس معروف فرانسوی در قرن بیستم، ارزش و مفهوم القاگری واج های در زبان را مطرح می کند و معتقد است، ادیب می تواند در یک شبکه نظام مند واژگانی که از واج های مشابه سامان یافته اند، تصاویر و معانی مورد نظر را با ملودی خاص و منظم، به ذهن مخاطب القا نماید؛ بدین منظور پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوا و بر اساس نظریه گرامون به بررسی القاگری آواها درآیات حج می پردازد؛ نتایج حاکی از آن است اعجاز آوایی قرآن کریم در نهایت زیبایی، مفاهیم و معانی را به مخاطب القا می نماید. به طوری که بسامد واکه های درخشان«آ» و «اَ»/a/¸/ã/ و همخوان های سایشی لثوی«س،ز »/ s¸z/ و نیم همخوان «ی»/j/ نقش بسیار مهمی در تداعی مفاهیم حج را به خود اختصاص داده اند.

کمال الدین حسین الهی اردبیلی، از دانشمندان شیعه در اواخر سده نهم و نیمه اول سده دهم هجری است. او مفسر، متکلم، فیلسوف، فقیه و اصولی است که بالغ بر سی اثر به زبان های عربی، فارسی و ترکی نگاشته است. الهی اردبیلی تفسیری شامل سوره حمد و آیات آغازین سوره بقره به زبان عربی دارد که به تازگی نسخه خطی آن از سوی علی صدرایی خویی و ثریا قطبی تصحیح و تحقیق شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی روش های فهم قرآن کریم مبتنی بر متن آیه و فرای متن آیه در تفسیر الهی اردبیلی پرداخته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که الهی در سطح متنی، با واکاوی متن آیه و موشکافی سطوح زبانی، از جمله مفردات قرآنی شامل ریشه شناسی و اشتقاق، بیان معنای واژگان، روابط معنایی و دستور زبان و در سطح ادبی با بهره گیری از دانش بلاغت، تلاش کرده به فهم عمیق تری از آیات قرآن دست یابد. او در سطح فرای متن آیه با پرداختن به متون مرتبط با آیه و با تکیه بر روابط درون متنی از جمله آیات نظیر و روابط بینامتنی با متون روایی و تفاسیر دیگر به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. نتیجه آنکه هر چند الهی اردبیلی در تفسیر خود به بررسی های زبانی و ادبی توجه بیشتری نشان داده، اما در دریافت های خود، به یک روش خاص پایبند نبوده و با روش اجتهادی جامع، به تفسیر قرآن کریم روی آورده است.

خدای متعال در آیه 125 سوره نحل گونه های دعوت به حق را بیان نموده است. حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن سه گونه دعوت به حق هستند. پرسش اصلی این نوشتار آن است که گونه های دعوت به حق در خود آیات قرآن مجید به چه صورتی به کار رفته است؟ نوشتار حاضر پس از تحلیل آیه 125 سوره نحل، این شیوه ها را در سوره بقره به عنوان نمونه بر پایه روش پیمایشی و توصیفی بررسی و نمونه هایی از آیات مشتمل بر حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن را بازگو نموده است. مطالعه حاضر نشان می دهد گونه های دعوت به حق نه تنها در سوره بقره بلکه در همه آیات قرآن مجید قابل تطبیق اند. به نظر می رسد این شیوه ها در همه سوره ها و آیات قرآن کریم به کار رفته است. توجه به شیوه های دعوت به حق و کاربست آنها در ارتباطات و تبلیغ دینی بسیار اثرگذار است.

امروزه در مطالعات زبان شناسی در حوزه ی معنای واژه، دو نوع نگرش وجود دارد: نگرش اول، نگرش در زمانی است؛ یعنی بررسی معنای واژگان بصورت تاریخی و نگرش دوم: نگرش هم زمانی است؛ یعنی بررسی معنای واژگان بدون توجه به تاریخ و بررسی روابط معنایی میان آنها از جمله رابطه ی معنایی، شمول معنایی، تقابل، رابطه ی ترتیب خطی و رابطه ی علّی. در قرآن کریم برخی الفاظ از معنای فرهنگی و معجمی خود خارج شده و معنایی رمزگونه یافته اند و غالباً این نوع، در واژگانی است که برای ظواهر محسوس و موجودات طبیعی بکار رفته اند. جستار حاضر با رهیافتی توصیفی- تحلیلی و براساس دانش معناشناسی در زمانی و هم زمانی به بررسی دلالت رمزی اسامی حیوانات در قرآن کریم می پردازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که غالباً این واژگان، دلالت رمزی خود را در متون پیش از نزول قرآن و متون دوره ی اسلام حفظ کرده و در قرآن کریم متناسب با ساختار آیات آمده اند و براساس دانش معناشناسی در زمانی، میان واژگان حاوی دلالت های رمزی، یک نوع رابطه ی شمول معنایی، رابطه ی علّی، رابطه ی ترتیب خطی و تقابل لفظی وجود دارد.