مطالعات قرآن و حدیث

از جمله مستندانی که باورمندان به انفعال در نظام سیاسی به آن تمسک می جویند، روایتی است مشهور به «قلوب الملوک» که در آن به مردم توصیه شده از دشنام و مقابله با پادشاهان ظالم و ستمگر پرهیز کرده و صرفاً با دعا و تضرّع از خدا بخواهند قلب های ملوک را با آنان مهربان سازد. مهمترین موضوع این روایت، بسنده کردن به دعا و عدم اقدام جهت اصلاح حاکمان و امور سیاسی نامطلوب است. پژوهش حاضر با هدف پاسخ به شبهه انفعال با روشی توصیفی تحلیلی و رویکرد انتقادی پس از ذکر تاریخ نقل این حدیث در منابع فریقین به بررسی اعتبار سندی و متنی آن پرداخته است. اعتبارسنجی سندی این روایت نشان میدهد که حدیث مذکور دارای ضعف سندی است چرا که اولین ظهور آن در قرن سوم در منابع اهل سنت بوده و سپس به منابع شیعی منتقل شده و به تدریج وارد متون تفسیری و کلامی شده است. اعتبارسنجی محتوایی روایت نیز نشان می دهد که قرآن کریم و دیگر آموزه های دینی نه تنها مؤید این محتوا نیستند، بلکه به مشارکت فعالانه در سیاست و نقد و نظارت حاکمان، دعوت می کنند. روایات معتبری نیز در مقابل روایت مذکور وجود دارد که آن را در آزمون عرضه حدیث بر سنتِ معتبر با چالشی جدی مواجه می سازد.

مسأله وحی یکی از مباحث بنیادی در دین اسلام است که با دو نگرش زمینی و آسمانی مواجه می باشد. نگرش آسمانی، وحی را پیامی از جانب خدا برای بشر و پیامبر اسلام را واسطه ی ابلاغ آن می داند. اما نگرش زمینی که محصول دوره مدرنیته است، دارای جنبه ها و ابعاد مختلفی است. برخی از نواندیشان معاصر مانند مجتهد شبستری براین باورند که وحی از ضمیر ناخودآگاه پیامبر سرچشمه گرفته و در قالب الفاظ در قرآن آمده است. شبستری معتقد است اگر وحی کلام خدا باشد برای مخاطبان قابل فهم نیست. او برای اثبات این ادعا به دیدگاه های زبان شناسان و علمای علم اصول و تطبیق آن با قرآن استناد کرده و نتیجه می گیرد قرآن کلام پیامبر است. شبستری عنصر اصلی فهم را پیش فهم دانسته و آن را متأثر از زمان و مکان و علایق شخص می داند. با این دیدگاه اصولا فهم امری تاریخی است. در نتیجه فارغ از این بحث که قرآن کلام پیامبر باشد یا کلام خدا، فهم واقعی قرآن را غیرممکن می داند. هدف مقاله حاضر بررسی و نقد دلایل تطبیقی شبستری در رابطه با عدم امکان فهم وحی رسالی می باشد که وی در این زمینه به نظرات برخی فلاسفه زبانشناس و اصول فقه استناد نموده است. ایرادهای موجود در استدلال های وی در زمینه ی مورد بحث با شیوه ای جدید شفاف سازی و تبیین گردیده است. در نوشتار حاضر تعریف فلسفی زبان، امکان فهم وحی رسالی و دلالت تصدیقیه از نظر شبستری با روش تحلیلی-انتقادی مورد بررسی قرار گرفت و با معیار های عقلی و نقلی اثبات گردید که وی برداشت نادرستی از تعاریف زبان شناسان و مسأله ی مفاهمه و دلالت تصدیقیه ارائه داده است و با پیش فرض ها و شیوه ی استدلال غیرمنطقی به نتایجی باطل دست یافته است. بنابراین مواردی که شبستری به آن ها استناد کرده است، دلالتی بر عدم امکان فهم وحی از جانب خداوند را ندارند.

هم آوایی و تناسب موزون پایان بندهای آیات، یکی از مهم ترین عوامل ایجاد نظم آهنگ و حفظ موسیقیای قرآن کریم است. دانشمندان بلاغت این مناسب سازی را با عنوان تناسب فواصل و یا فواصل رئوس آیات می شناسند و معتقدند پایبندی به آن مستلزم جابه جایی اجزاء جمله و یا ساختارشکنی هایی در ظاهر لفظ است. طبیعتاً این تغییرات ظاهری که در اینجا به فراهنجاری لفظی تعبیر شده، ممکن است برداشت های متفاوتی از معنی و مفهوم واژگان را به دنبال داشته باشد. این نوشتار برای شناخت این سوء برداشت ها و در راستای یافتن پاسخی به این پرسش است که فرا هنجاری های لفظی چه تأثیری بر ترجمه و تفسیر واژگان قرآنی دارند؟ به همین خاطر، پس از یافتن تعدادی از مصادیق متأثر از این قاعده بدیع، در تلاش است به روش انتقادی - تحلیلی و با تکیه بر اصل معنایی و سیاق آیات، آن واژگان را مورد واکاوی قرار دهد تا به معنایی موافق با بافت و ساختار سوره برسد. در نهایت به این نتیجه می توان رسید که برخلاف دیدگاه مشهور، الفاظ «تَدلّی» به معنای فهم و آگاهی است و «أُقِّتَت» بر محدود شدن فرستادگان اشاره دارد و قید «الْأُولى» به معنای گذشته است که صرفاً به سبب ایجاد تناسب در کنار لفظ «عاد» آمده است و همچنین مقصود از واژه «إلْ یاسین» را شخص الیاس نبی می توان پنداشت.

روایت عدم غصب حق اهل بیت (ع) توسط خلفا در منابع اهل سنت از قول امام باقر (ع) از جمله روایاتی است که بنابر رویکرد اهل سنت می توان برای نشان دادن حسن رابطه ی اهل بیت (ع) با خلفا بدان تمسک جست. این روایت در منابع اهل سنت با طرق متعدد از دو راوی ضعیف نقل شده و به برخی منابع متاخر شیعه نیز از کتب اهل سنت منتقل شده است. یافته ها نشان می دهد روایت مورد بحث در تعارض با اخبار و وقایع تاریخی موجود در منابع فریقین، سنت و سیره ی اهل بیت (ع) است. وجود روات تضعیف شده در سلسله سند نیز از اعتبار روایت کاسته است. برای نخستین بار این روایت از سوی ابن شبه نقل شده، پس از او نیز دارقطنی با طریقی متفاوت از طریق ابن شبه گزارش کرده است. نگاشته ی حاضر با رویکردی تحلیلی- انتقادی می کوشد تا سند و طرق روایت مذکور را با توجه به منابع فریقین و با تکیه بر منابع اهل سنت در سنجه ی نقد قرار دهد. همچنین ضمن بررسی مصادر و اسناد روایت، به بررسی محتوای آن و نشان دادن تعارض روایت با تاریخ، احادیث و نحوه تعامل اهل بیت (ع) با شیخین پس از رحلت پیامبر (ص) می پردازد تا بدین طریق بیان دارد که ناسازگاری روایت با موارد مذکور اعتماد به آن را کم کرده و اعتبار آن را می کاهد.

پیرنگ یکی از مهمترین عناصر داستان و به منزله اسکلت داستان است. بررسی این عنصر جهت تبیین لایه های کلی داستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است،  در پژوهش حاضر این عنصر و عناصر وابسته به آن در داستانک های تک آیه ای قرآن مورد بررسی قرار گرفته است و الگوی پیرنگ داستانک ها ارائه گردیده است . و با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا نشان داده است که داستانک های تک آیه ای به اقتضای مضمون آن پیچیده نیست و نظم طبیعی حوادث در قریب به اتفاق داستانک ها رعایت شده و رخداد ها همواره در روایت هم بسته و زنجیره وار اتفاق افتاده است به گونه ای که الگوی پیرنگ هر داستانک، بیانگر پیرنگی منطقی و منسجم است؛ در هر داستانک یک موقعیت دشوار مطرح می شود و در پی آن عناصر پیرنگ را در جایگاه خود و با هماهنگی و انسجام خاصی به کار بسته است؛ هرچند به علت فوق العاده موجز بودن این نوع از داستان ها برخی عناصر پیرنگ در تمام داستانک ها حضور نداشته و یا با برخی دیگر از عناصر ادغام گردیده اند ولی عناصر اصلی در تمامی داستانک ها به طور ثابت وجود دارد.

از جمله حوادث مهم تاریخ قرآن کریم، واقعه توحید مصاحف است. این رویداد محصول اختلاف مسلمانان در قرائت قرآن و راه کار ارائه شده برای حل آن می باشد. هرچند تاکنون پژوهش های مختلفی درباره این واقعه و چگونگی اجرای آن انجام شده اما زمینه این اتفاق یعنی اختلاف مسلمانان مورد غفلت قرارگرفته است و درباره آن شاهد پژوهشی نیستیم. این مقاله درصدد است با نگاهی تاریخی و با روش توصیفی تحلیلی به بررسی روایات حاکی از اختلاف مسلمانان در قرائت قرآن که منجر به توحید مصاحف شد، بپردازد؛ تا ضمن اشاره به پیشینه تاریخی این رخداد، نشان دهد که این اختلاف از چه کمیت و کیفیتی برخوردار بوده و در چه زمان و مکانی بروز و ظهور داشته است. نتایج تحقیق نشان می دهد: اولاً بسیاری از تحلیل های ارائه شده درباره توحید مصاحف، مورد تأیید نمی باشند؛ ثانیاً شاهد غلو و بزرگ نمایی در نقل این حادثه تاریخی هستیم؛ ثالثاً اوج اختلاف های گزارش شده در سال های23 تا 25ق هم از جهت کمیّت و هم از جهت کیفیت محدود بوده اند؛ رابعاً گاه اصلاً اختلاف نه به خاطر قرائت های متفاوت بلکه تنها به خاطر انتساب قرآن به برخی از صحابه و از ترس وقوع اختلافی همچون اختلاف اهل کتاب در میان مسلمانان بوده؛ خامساً علت اصلی اختلاف، تفاوت مصحف ابن مسعود با دیگران بوده که منجر به رویارویی شدید اقلیتی محدود با اکثریت جامعه اسلامی شده است.

مدل تحلیل سه سطحی فرکلاف، بر اساس توصیف، تفسیر و تبیین می تواند در بررسی دیدگاه یا نگرش قالب بر متون در جامعه و اینکه چه دیدگاهی با کدام زیر بنای فکری، یک متن مشخص را تولید کرده کمک نماید. لذا می توان ازاین طریق، ذهنیت اجتماعی را از متن به چالش کشید و در اصلاح و تغییر کنش های اجتماعی تأثیر گذاشت. با الهام گیری از روش فرکلاف می توان رویکرد سوره هایی را که منابع حدیثی کمی برای تفسیر و تبیین دارند و یا بر اساس نگاه حاکم بر جامعه، برداشت ناصحیحی از آن رفته است، کشف نمود. سوره تحریم (به اعتراف خلیفه دوم) درباره دو دختر خلفا نازل شده است. اما مفسرین به جهت تعصبات اعتقادی به واکاوی رفتار ایشان نپرداخته اند. روایات موجود در شأن نزول هم به همان علت، ناکارآمد می نماید. در این پژوهش سوره تحریم به مثابه یک گفتمان، مورد تحلیل قرار گرفت. در مرحله توصیف، واژگان «صغو»، «مولی»، «ظهیر» و... بررسی شد. تمایل به انحراف و عدم پشیمانی از رفتار، در همسران به جایی رسید که خداوند و صالح المؤمنین(ع) بعنوان پشتیبان پیامبر(ص) در برابر ایشان قرار می گیرند. در مرحله تفسیر، نگرش قالب این سوره، حکایت از همدستی همسران با منافقینی دارد که دست به توطئه ای نابخشودنی زده اند، تا جاییکه پیامبر رحمت(ص) که در نهایت مدارا با اهل خویش هستند از طرف خداوند با پیشنهاد طلاق ایشان روبرو می گردند. در مرحله تبیین، هدف نزول سوره، افشای دست توطئه گران بیان شده و اینکه جامعه بتواند مسیر درست را پس از رحلت پیامبر(ص) تشخیص دهد و در حیرت نماند. رویکرد این پژوهش، توصیفی- تحلیلی میباشد و به روش کتابخانه ای صورت گرفته است.

واژه مِثل و جمع آن امثال به ترتیب 75 و 7 بار در قرآن کریم به کار رفته است که بیشتر در معنای، همانندی در نظر گرفته شده است. در پژوهش حاضر که به روش تحلیلی- توصیفی نگاشته شده است تلاش شده تا به تحلیل و بررسی معنای مِثل با استفاده از واژگان همنشین آن و نیز کنش گفتاری پرداخته شود. از موارد برجسته استعمال واژه مثل در قرآن کریم، کاربرد آن در آیات تحدی، آیه 275 بقره(انما البیع مثل الربوا)، آیه 12 سوره طلاق و آیه 194 بقره است. در قرآن کریم واژه مِثل در مجاورت اسمی با واژه هایی چون( بیع)،( ربا) و (قصاص) و در مجاورت فعلی با فعل (اتی)،( یأتون)،(فأتوا بسوره) و(فلیأتوا بحدیث) آمده است. بر اساس نظریه کنش گفتاری آستین و طبقه بندی پنج گانه سرل، کنش گفتاری شامل کنش ترغیبی، تعهدی، اظهاری، اعلامی و عاطفی چه به صورت مستقیم و غیر مستقیم و نیز ساده و پیچیده است. بر اساس یافته های تحقیق، در آیه 194 سوره بقره، مثلیت در همنشینی و مجاورت با قصاص قرار دارد که نشان از همانندی در تکالیف و وظایف است و کنش غالب در این آیه ترغیبی - اظهاری با گفتمان تبیین و هشدارست، همچنین آیه 12 سوره طلاق، همانندی را به شکل عددی بیان می کند که با کنش گفتاری اظهاری همراه با مدح و تبیین همراه است. آیات تحدی، مثلیت و همانندی عام یعنی همانندی در همه جنبه ها را که هشدار و سرزنش و تبیین و به نوعی کنش تعهدی - اظهاری را در بر دارد مشخص می نماید و کنش گفتاری حاکم در آیه 275 بقره، سرزنش و تعجب و هشدار است و نوعی از کنش عاطفی - ترغیبی که مثلیت و همانندی در امور مشترک است را تبیین می نماید.

کمال الدین حسین الهی اردبیلی، از دانشمندان شیعه در اواخر سده نهم و نیمه اول سده دهم هجری است. او مفسر، متکلم، فیلسوف، فقیه و اصولی است که بالغ بر سی اثر به زبان های عربی، فارسی و ترکی نگاشته است. الهی اردبیلی تفسیری شامل سوره حمد و آیات آغازین سوره بقره به زبان عربی دارد که به تازگی نسخه خطی آن از سوی علی صدرایی خویی و ثریا قطبی تصحیح و تحقیق شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی روش های فهم قرآن کریم مبتنی بر متن آیه و فرای متن آیه در تفسیر الهی اردبیلی پرداخته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که الهی در سطح متنی، با واکاوی متن آیه و موشکافی سطوح زبانی، از جمله مفردات قرآنی شامل ریشه شناسی و اشتقاق، بیان معنای واژگان، روابط معنایی و دستور زبان و در سطح ادبی با بهره گیری از دانش بلاغت، تلاش کرده به فهم عمیق تری از آیات قرآن دست یابد. او در سطح فرای متن آیه با پرداختن به متون مرتبط با آیه و با تکیه بر روابط درون متنی از جمله آیات نظیر و روابط بینامتنی با متون روایی و تفاسیر دیگر به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. نتیجه آنکه هر چند الهی اردبیلی در تفسیر خود به بررسی های زبانی و ادبی توجه بیشتری نشان داده، اما در دریافت های خود، به یک روش خاص پایبند نبوده و با روش اجتهادی جامع، به تفسیر قرآن کریم روی آورده است.

در این موضوع که مترجمان معاصر، آیات سوره آل عمران را بر مبنای تعدد معانی کلمات ترجمه کرده اند تردیدی نیست؛ اما این مسئله مهم مطرح است که آیا این تفاوت برداشت ها از ساختار واحد واژگان، در ترجمه ها و تفاسیر قرون اولیه نیز جریان داشته است؟ در این مقاله، مسئله اصل وجود واژگان چندمعنا در قرآن کریم و کاربست چگونگی ترجمه آنها توسط مترجمان به روش توصیفی - تحلیلی و استنتاجی بررسی و مطالب با استفاده از مهم ترین و معتبرترین ترجمه ها و تفاسیر قرون اولیه، ارائه شده است. یافته های تحقیق نشان می دهند که اکثر الفاظ و اصطلاحات این سوره از نظام چندمعنایی پیروی می کنند. باور و اهتمام مترجمان و مفسران متقدم به اصل چندمعنایی در ترجمه واژگان این سوره نیز در آثارشان مشهود است، زبان فارسی کهن نیز به قدری توانمند بوده که توانسته است با برساخته های ناب پارسی، به خوبی از عهده ترجمه کلام وحی برآید. نتایج واکاوی ها روشن می کند که بکارگیری اصل چندمعنایی در ترجمه، دستیابی به لایه های معناییِ آیات را امکان پذیر و زمینه پاسخ گویی قرآن به نیازهای انسان عصری را فراهم می سازد.

کتب و مقالات زیادی در گذشته و حال پیرامون شبهه تناقض و تعارض آیات قرآن نوشته شده، لکن این آثار هرکدام از زاویه ای به موضوع نگاه کرده و بعضاً گونه ای خاص از شبهه اختلاف و تعارض را مورد بررسی قرار داده اند. ادعای ناسازگاری ادبی در قرآن زمانی می تواند مطابق با واقع باشد که با نظم و اسلوب موجود در شعر و نثر عرب سازگاری نداشته باشد. ازاین رو هنوز ضرورت دارد تا با بررسی شبهات محققان و مستشرقین معاصر پیرامون ناسازگاری ادبی آیات گونه های مختلف این شبهه را احصا نموده و ادعای مدعیان این شبهه را بصورت مصداقی مورد نقد و بررسی قرار گیرد. این مقاله به روش تحلیلی و انتقادی با استفاده از نظر ادیبان و مفسران، موضع شبهه برخی آیات موهم ناسازگاری ادبی را با قواعد رایج در متون عربی تطبیق و مورد نقد و تحلیل قرار داده است. یافته های پژوهش نشان میدهد بخشی از شبهات مربوط به ناسازگاری ادبی در قرآن به عدم تسلط کافی بر قواعد کم کاربرد موجود در شعر و نثر عربی برمی گردد چرا که قواعد ادبی و بلاغی قرآن از دو بخش عمومی و تخصصی تشکیل شده است که در سروده ها و متون عربی رایج و مرسوم است. ترکیب و نظم رایج در بسیاری از آیات موهم شبهه ادبی با قواعد کم کاربرد و ظریف، در شعر و نثر عربی مطابقت دارد. مبرهن است، منتقدان قرآن، تنها قواعد عام ادبیات عرب را معیار و ملاک ناسازگاری ادبی در آیات قرآن قرار داده اند.

حبس در دوره های مختلف تاریخی از جمله موضوعات قابل توجه اندیشمندان و مصلحان اجتماعی بوده است. پس از ظهور دین اسلام نیز این موضوع به یکی از مسائل مهم و چالشی عالمان قرآنی، محدثان و فقها تبدیل شد به گونه ای که امروزه شاهد طرح بحث های مختلف اعم از موافقت و مخالفت با این موضوع هستیم. بررسی منابع قرآنی این موضوع نشان می دهد که چون نهی صریحی از مجازات زندان در قرآن کریم صورت نگرفته، لذا حکومت های اسلامی از این مجازات به عنوان یکی از رایج ترین مجازات ها در طول تاریخ استفاده کرده اند. در این پژوهش که به روش مطالعه کتابخانه ای و رویکرد توصیفی تحلیلی انجام شده، تلاش شده تا مسئله مشروعیت حبس از منظر آیات قرآن کریم و روایات منقول در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت مورد مداقّه و بررسی قرار گیرد. نتایج تحقیق نشان می دهد که مشروعیت حبس از نظر مبانی اسلامی مورد پذیرش بوده ولیکن مصادیق و موارد آن به ویژه در جرایم امنیتی و اعتقادی مورد اختلاف مذاهب مختلف می باشد که این مسئله، شائبه عدم مشروعیت مجازات حبس را در اذهان عامه ایجاد کرده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی و ارزیابی توقیفی بودن آیات قرآن از منظر عالمان جهان اسلام بویژه عالمان دو مذهب شیعه و اهل سنت است. مساله مقاله حاضر این است که از دیدگاه شیعه و اهل سنت چینش آیات در سوره های قرآن کریم، توقیفی است یا اجتهادی؟ بر این اساس در مقاله حاضر با استفاده از روش مطالعه کتابخوانه ای و تحلیل توصیفی، به بررسی دلایل عقلی و نقلی توقیفی یا اجتهادی بودن آیات قرآن از منظر اندیشمندان این دو مذهب شاخص در جهان اسلام پرداخته شده است. یافته های تحقیق بیانگر این مطلب است که عالمان شیعه و اهل سنت در مساله توقیفی بودن آیات قرآن اتفاق نظر داشته و بر «تناسب آیات» و «تحریف ناپذیری قرآن کریم» تاکید دارند. در این میان، تنها مسائل اختلافی، مواردی مانند وحدت موضوعی، ترتیب آیات قرآن و چینش آیات در درون سوره ها می باشد. قائلان به اجتهادی بودن چینش آیات قرآن در درون سوره ها، تنظیم اندکی از آیات را حاصل اجتهاد صحابه می دانند اما اکثر عالمان جهان اسلام معتقدند که تنظیم و چینش آیات قرآن در سوره ها به وحی الهی و دستور پیامبر اکرم (ص) بوده و لذا تنظیم و ترتیب همه چیز در قرآن کریم، توقیفی است.