۱.
کلیدواژه‌ها:
اهل بیت (ع) روایات تفسیری دانش مفردات وجوه القرآن ترجمه قرآن
دانش مفردات، با هدف خدمت به فهم واژگان و عباراتِ دشواریاب قرآنی بنیان نهاده شد. پیشینه بنیان گذاریِ این دانش، به سده دوم هجری بازمی گردد. نخستین آثار تفسیری نگاشته شده در جهان اسلام، به واقع کتابهایی در جهت تفسیر و تبیین مفرداتِ دشوار قرآنی بوده اند که در قالب غریب القرآن ها، معانی القرآن ها و مجاز القرآن، پا به عرصه نشر نهادند. دانش مفردات خود از زیرشاخه هایی تشکیل شده است؛ «وجوه القرآن» یکی از کهن ترین و مهم ترین شاخه های دانش مفردات به شمار می رود. «وجوه قرآنی» به معانی مختلف واژگان یا عباراتی از قرآن اطلاق می گردد که در سیاق های مختلف قرآن معانی مختلفی دارند. بی شک بدون توجّه بدین مهم، دست یابی به فهم درست واژگان و عبارات قرآنی فراهم نخواهد بود. نگاهی به میراث روایِ اهل بیت (ع) نشان می دهد که حجم گسترده ای از «وجوه قرآنی» در دو سطح مفردات (420 واژه) و عبارات (60 عبارت) تبیین و تفسیر گشته است. نظر به جایگاهِ الهیِ خاندان وحی، و پیشوایی ایشان در عرصه سخن دانی، بهره گیری از نظرات صائب این پیشوایان، نقش مؤثری در مقابله با کژفهمی ها در فهم واژگان قرآن و تأویلات ناروا از عبارات قرآنی دارد. در گذار تاریخ اسلام، عالمان بسیاری در این موضوع، آثاری نگاشته اند، امّا با وجود تنوّع و تعدّد آثار موجود در این زمینه، در هیچ یک از آن ها دیدگاه های خاندانِ وحی که نقش مهمی در دست یابی به فهم صحیح از قرآن دارند، انعکاس نیافته است. ...
۲.
کلیدواژه‌ها:
تحلیل معنایی سیاق سور اذائیه اخروی تفسیر المیزان تفسیر فی ظلال القرآن
پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش و کارکرد مؤلفه سیاق در تحلیل معنایی پنج سوره اذائیه اخروی «الواقعه، التکویر، الانفطار، الانشقاق، الزلزال» به منظور شناخت بیشتر فهم آیات و هشدارهای الهی در آیات این سور در موضوع قطعیت وقوع قیامت و حقانیت حسابرسی اخروی تنظیم شد ه است. بررسی اجمالی از حیث ابعاد معنایی و محتوایی سور مذکور معلوم می دارد که هر پنج سوره، دارای ساختار مشترک در مطلع آیه آغازین با اذای ظرفیه شرطیه، ذکر جواب شرط قطعی الوقوع (به صیغه ماضی) مطابقت مفهومی و مصداقی برخی واژگان مشترک، هماهنگی مضامین هر سوره با اهداف آن، و مشتمل بودن توصیفات مربوط به متعلقات اذا و جزای شرط در این سور، غالباً از حیث مضمون مشابهت دارند. این امر علاوه بر دلالت تناسب آیات این سوره ها، به نوعی ارتباط معنادار محتوایی آنها را دربر میگیرد. نقش سیاق با توجه به دلالت معنایی الفاظ و تعابیر خاص آیات این سوره ها(با تطبیق بر آراء تفسیری علامه طباطبایی و سید قطب)، عموماً مشتمل بر توبیخ و تهدید و انذار منکران قیامت و حسابرسی روز جزاست که گاه با لحن تهدید و انذار و گاه همزمان با لحن تنبه و تأکید و استعمال تعابیر خاص و استفهامات و سوگندهای متناسب و در همراهی با استدلالات محکم در قالب برهان مطرح شده تا هدف مهم معرفتی برگرفته از نزول این دسته از سور که همانا ارشاد الهی در اثبات حقانیت وقوع قیامت و بازگشت منکران بعث و حسابرسی به سوی حق و نیز هشدار نسبت به کیفر و پاداش اخروی است، به طور ثمربخشی متجلّی گردد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
بافت جرجانی کهف ترکیبهای نحوی و معنایی موقعیت
بافت را می توان مطمئن ترین و مهم ترین ابزار مفسّر برای ورود به تحلیل متون به ویژه سوره های قرآن دانست. تعابیری چون: زمینه، بافت، بافت موقعیتی و بافتار و اصطلاحاتی چون مقام، شأن نزول و اسباب نزول در سنت تفسیر قرآن مواردی هستند که در ذیل معنایی سیاق یا بافت قرار می گیرند. «جرجانی» (471ق) از جمله افرادی است که بیش از هزار سال پیش، نظریاتی در عرصه بافت شناسی متن ارائه داد؛ که دانشمندان غربی متاخر از او بدان دست یافتند و در زبان شناسی همان نظریات را به مثابه نظریه علمی جدید ارائه دادند. این مقاله می کوشد تا با شیوه توصیفی – تحلیلی به معرفی برخی از نظریات جرجانی در باره مقوله بافت بپردازد و با تطبیق آن با سوره مبارکه کهف به راستی آزمایی نظریات وی بپردازد. از رهآورده های این پژوهش آن است که در سوره کهف به کارگیری الفاظ و ارتباطات معنایی آن با سایر اجزاء جمله، ترکیب-های نحوی و دلالی، تقدیم و تاخیر و همچنین حذف از جمله موارد بافت ساز این سوره اند، بافت هایی که با موقعیت های اجتماعی و رخدادهای تاریخی و ویژگی های روحی و روانی شخصیتهای سوره کهف همسو هستند و با اهداف اصلی این سوره یعنی طرح گفتمان توحید و معاد همردیف شده اند. همچنین «اقتضای حال و مقام » -که در نظریه بافت شناسی معاصر به بافت موقعیت متن اشتهار دارد- با مقوله وصل و فصل مورد نظر جرجانی همسان است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
ملاصدرا معناشناسی درختان فرازمینی قرآن
این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی دیدگاه ملاصدرا در خصوص درختان فرازمینی مذکور در قرآن کریم و تبیین، تحلیل و ارزیابی مبانی او در این زمینه می پردازد. «شجره زیتونه»، «سدره المنتهی»، «طوبی»، «شجره طیبه»، «زقوم» و «شجره ممنوعه» در قرآن به حقایق و اموری فرازمینی اشاره دارند و تعیین معنا و جایگاه وجودی آن ها در قوس نزول و صعود اهمیت دارد. ملاصدرا با مبانی هستی شناختی، انسان شناختی، شناخت شناختی، زبان شناختی و کلامی خاص خود به تفسیر و تأویل آن ها پرداخته است. ذو مراتب دانستن واقعیت و تناظر مراتب آن با مراتب حقیقت انسان، مدارج معرفت و بطون قرآن و نیز اتخاذ روش چند منبعی در تفسیر و تمثیلی دانستن متون دینی و تاویل آن ها این امکان را در اختیار او قرار می دهد تا به جمع میان معانی تفاسیر و تاویلات گوناگون درباره این درختان بپردازد، هرچند ممکن است تطبیق اصول حکمی و عرفانی با اشارات قرآنی نوعی تأویل و عبور از تفسیر به شمار آید و بنابراین از دیدگاه بعضی فاقد مبنای درست تفسیری و مستندات محکم قرآنی قلمداد شود.
۵.
کلیدواژه‌ها:
توفی رفع مفسران شیعه مفسران اهل سنت حضرت عیسی ع
داستان تولد، پیامبری و حتی عروج حضرت عیسی(ع) از موضوعاتی است که به صورت مجمل در آیات قرآن کریم بیان شده است. آیه ی 55 سوره آل عمران، به صورت کلی به داستان توفی و عروج اشاره نموده است. باتوجه به اینکه «توفی» بر وجوه گوناگونی دلالت دارد؛ از اینرو چالش گاه مفسران اعم از شیعه و سنی برای نیل به معنای صحیح آن بوده است و هرکدام از مفسران برپایه ی منهج و روش تفسیر خود به بیان معنای آن پرداخته اند. پژوهش حاضر با هدف مداقه در این آیه و ارائه دیدگاه های فریقین در مورد آن از رهگذر مطالعات کتابخانه ای، به احصای بیش از 40 تفسیر مهم شیعی و 50 تفسیر مهم اهل سنت و سپس جمع آوری و تطبیق داده های آنها به روش توصیفی – تحلیلی پرداخته است تا بتواند نظر برگزیده از میان آرای مفسران شیعه و سنی را بیان نماید. جستجویِ تطبیق آرای مفسران فریقین، نظر برگزیده مفسران معاصر شیعی را در مورد عدم تقدیم و تأخیر فراز مذکور در مورد توفی روح و جسم حضرت عیسی(ع) با هم حکایت می نماید و رفعت معنوی ایشان از زنده بودن ایشان با توجه به اضراب حرف «بل» در ابتدای آیه 157 سوره نساء:« بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ» خبر می دهد. ضمن اینکه روایات دال بر رجعت ایشان در حکومت حضرت مهدی(عج) در صورت صحت، این نتیجه را تقویت می نماید.
۶.
کلیدواژه‌ها:
زبان قرآن گونه ی زبان قرآن هرمنوتیک هرمنوتیک متن هرمنوتیک فلسفی
فهم حقیقت زبان قرآن، نیازمند اندیشه ورزی تام، در چالش گاه های «درون متنی» و «برون متنی» این کتاب است. این نوشتار، با ورود به عرصه ی «هرمنوتیک»، ضمن بررسی اجمالی این علم، جدّی ترین شبهات و چالش های «هرمنوتیک متن»(به طور خاص: هرمنوتیک فلسفی) را، مورد نقد و ارزیابی علمی و عقلی قرار داده و تلاش نموده است تا با تعدیل نگاه یا رد شبهات، راه را بر هرمنوتیکی ملائم با نگاه سنتی اسلام به مقوله ی فهم و تفسیر، باز نماید. با توجه به اصول ثابت و ماهیت مطلق گرای دین اسلام و شواهد و قرائن متقن عقلی، نقلی که وجود معانی ثابت در مکتوبات را اثبات می دارد؛ نگاه نسبی گرایانه ی افراطی به فهم معنا در دوره ی «مدرن»، و پاره ای از نظرگا ه های متمایل به آن در دوره ی «پسامدرن»، در تعارض کامل با ماهیت ذاتی دین، و منافی حکمت خدا در انزال «متن پیا م مدار قرآن» و «ارسال رسل» می باشد. لذا ابتنای زبان این کتاب، بر اصول غیر صریح و متزلزل تفاهم در این دوره ها، منتفی است. از طرفی تعدیل نگاه بر اساس هرمنوتیک مطلق گرا و دستورمدار در ادوار کلاسیک، نئوکلاسیک، و حتی پیشاکلاسیک، تنها مسیر دست یابی به هرمنوتیکی متناسب با کتاب قرآن است. گرچه تفاوت های ویژ ه ی کتاب قرآن با دیگر کتب، لزوم پایه گذاری «هرمنوتیکی خاص و متناسب با این کتاب» را می طلبد.
۷.
کلیدواژه‌ها:
فراتاریخی گزاره های حقیقی گزاره های تاریخی جهان شمولی تعمیم پذیری
نوشتار حاضر که به تحلیل تفسیر فراتاریخی قرآن کریم می پردازد، با تأکید بر دیدگاه های علامه طباطبایی و آیت الله معرفت به انجام رسیده است. در قرآن پاره ای از گزاره های حقیقی وجود دارد که به طور ذاتی عمومیت دارند و در عصر نزول ناظر به مصادیق آن عصر بودند و در اعصار دیگر می توانند بر مصادیق دیگر قابل انطباق باشند. همچنین پاره ای از گزاره های قرآن خارجی اند و فقط ناظر به مصادیقی هستند که در عصر نزول وجود داشتند؛ اما از چنین گزاره هایی نیز می توان با الغای خصوصیت به گزاره های عام دست یافت که شامل مصادیق اعصار دیگر هم باشد. برخی از مهم ترین مبانی این تحقیق، جهان شمولی قرآن، برخورداری قرآن از بطون و همراهی با مقتضیاتِ تمامِ اعصار بر اساس زبان فطری و هدایت گری؛ نظریه های نسخ های مشروط وتمهیدیِ آیت الله معرفت و نیز رابطه ی جامعیت قرآن و ختم نبوت است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
قرآن متن قصه بینامتنیت نفثه المصدور
هم حضوریِ محتوایی برخی آثار ادبی با آیات قرآنی، بر فخامت و ارزش ادبی آنها افزوده است. نفثه المصدور، اثر زیدری نسوی از منابع ادبی- تاریخی دوره خوارزمشاهی با کاربرد یکصد و سی آیه نمونه ای از آنهاست. روایت زیدری از جهات همسان سازی، تناسب آفرینی، همپایگی موسیقایی و آوایی، نوعی هم حضوری و بینامتنیّت با قصّه های قرآنی ایجاد نموده است. زیدری با انواع سازه های هنری هم در روساخت و هم در ژرف ساخت اثرش با توانمندی از قرآن بهره گرفته و توانسته با استفاده از بن مایه های قرآنی به شیوه اقتباس و تلمیح و استشهاد، حوادث روزگارش را با قصه های قرآنی، همسو و همسان نماید. موضوع «همسان سازی قصه های قرآنی با متن در روایت گری زیدری» پژوهشی است با هدف کشف هم ترازیِ زمینه حکایات زیدری و قصص قرآنی و روابط بینامتنی آنها به منظور دریافت بهتر مفهوم متن، دستیابی به دانش قرآنیِ نویسنده و شگردهای کاربست قصه های قرآنی در این اثر نثر فنّی. چنانکه از این منظر، مبانی اعتقادی نویسنده شامل روح پایداری، باور به نصرت الهی، تغییرناپذیری سنّت ها، اندیشه های تقدیرگرا، جبرگرا و توجه به آموزه های حکمی، اخلاقی آشکار شود و از دیگرسو خوانش تازه کتاب نفثه المصدور و واکاوی متن زیدری با رویکرد قرآنی صورت گیرد. پژوهش حاضر به شیوه اسنادی و با روش تحلیل محتوا انجام گرفته است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
نشانه شناسی الگوی تنشی تحلیل تنشی سوره واقعه
امروزه بهره گیری از دانش های روزآمد، روشی مهم برای تحلیل متون دینی مذهبی به شمار می آید. ساختار زبانی قرآن، به نحوی است که از بهترین مسیرها برای انتقال پیام بهره برده است. مطالعات «نشانه شناسی» با رویکردهای متفاوت ازجمله دانش های روزآمد در دنیای معاصر است. ساختار الگوی تنشی، یکی از الگوهای نشانه شناسی مربوط به دوران پساگریماسی است. در این رویکرد، نشانه ها همراه با مفاهیم و معانی پیوند برقرار کرده و به مقولاتی سیال و پویا تبدیل می شوند. پژوهش حاضر برآنست تا با رویکرد توصیفی تحلیلی، چگونگی تشکیل فرآیند گفتمان در سوره واقعه را با بهره گیری از الگوی تنشی بررسی کند. سوره واقعه به لحاظ سیاق بندی خاصی که دارد مورد توجه است. در این سوره گفته پرداز در سیاق های تکراری به لحاظ ساختاری گفته یاب را به دنبال فضای گفتمانی خود می کشاند. بدین معنی که سیاق های سوره الگویی تکرار شونده دارند. به نظر می رسد در همه آنها سخن با فشاره عاطفی بالا شروع شده و به سمت گسترش فضای جهان گفته ای و افق های شناختی پیش رفته و از الگویی نزولی تبعیت می کند.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
سوره عنکبوت تناسب آیات آزمایش الهی روش تحلیل مضمون
از جمله مسائل مهم و مورد مناقشه در رابطه با قرآن کریم، مسئله ارتباط و تناسب آیات یک سوره با همدیگر است. برخی از مستشرقان عدم وجود نظم ظاهری در آیات یک سوره را دلیل بر غیر علمی بودن این کتاب و تدوین آن در طول تاریخ یا تحریف شدن گرفته اند. در مقاله برخی دیگر از مفسران قرآن کریم با تأکید بر وجود ارتباط و تناسب آیات سوره تلاش کرده اند تا وجود غرض اصلی یا وحدت موضوعی سوره را دلیل بر تناسب بیان کنند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمون» ضمن شناسایی موضوعات اصلی مطرح شده در یکی از سوره های قرآن کریم و ترسیم شبکه مضامین آن، مسئله وجود تناسب و ارتباط میان آیات یک سوره با همدیگر را اثبات کرده و روشی کارآمد و میان رشته ای جهت شناسایی موضوع اصلی سوره های قرآنی و ترسیم ساختار هندسی آنها معرفی کنیم. نتایج تحلیل مضمونی آیات سوره عنکبوت نشان داد که محوریت مباحث این سوره پیرامون دو مضمون فراگیر «آزمایش» و «ایمان» است بدین صورت که سنت الهی بر آزمایش ایمان انسان ها قرار گرفته است. ترسیم ابعاد این آزمایش و نیز ابعاد مختلف ایمان یک انسان، زیرمجموعه هایی هستند که در این سوره مطرح شده اند.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
آیه 172 سوره اعراف عالم ذر بنی آدم سیاق
برخی مفسران برای وجود عالم ذر به آیه ۱۷۲ سوره اعراف استناد کرده اند؛ ولی برخی، معنای واژگان و ظهور آیه را مخالف این ادعا می دانند. پژوهش حاضر به روش توصیفی– تحلیلی و با هدف یافتن ترجمه صحیح و مطابق با شواهد سیاقی است تا پاسخی برای این پرسش بیابد که مناسب ترین ترجمه آیه 172 سوره اعراف بر پایه ساختار و انسجام متنی سوره اعراف چیست؟ بر این اساس، با اصل قرار دادن معنای ظاهری واژگان آیه، به تبیین انسجام و ارتباط آیات سوره اعراف پرداخته و به این نتیجه می رسد که محور اصلی این سوره، دعوت به تبعیت از قرآن کریم و انذار مخالفان این دعوت است و به همین منظور، عاقبت انکار دعوت حق را از حضرت آدم تا نبی خاتم بیان نموده و در آیه 172 به یک جمع بندی می رسد و می فرماید: (ما فرزندان حضرت آدم را نسل به نسل پدید آوردیم و آنان را (پس از ارسال رسولان و بینات و اتمام حجت) شاهد خودشان قرار دادیم بر اینکه آیا من خدایتان نیستم؟ و آنان گفتند بله ما شهادت می دهیم. این اقرار به خاطر این است که در قیامت نگویند ما جاهل به آن بودیم). این ترجمه، نه بر عالم ذر دلالت دارد و نه بر ندای فطری؛ بلکه اقراری عقلی است که بر اساس مشاهدات آیات و بینات انبیاء الهی شکل گرفته است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
میزان عدالت اجتماعی آیه 25 حدید عقل
عمقِ پایان ناپذیر آموزه های قرآن سبب شده است که همواره با تأمل در آیات و واژگان آن، دریافت بدیعی از این کتاب آسمانی حاصل شود. در این نوشتار با بررسی اقوال تفسیری در مورد واژه «میزان» ذیل آیه 25 سوره حدید، یک دیدگاه تفسیری، به مثابه مصداق ارجح مطرح گردید. مفسران در تفسیر این واژه نظریات متفاوتی بیان کرده اند که عبارتند از: ترازوی سنجش کالا، عدل، امام، حق، دین و عقل. نتایج پژوهش پس از تحلیل تفسیری آیه نشان می دهد که عقل نه تنها یکی از بهترین مصادیق تفسیری برای واژه «میزان» است، بلکه معیار تشخیص میزان بودن دیگر نظریات تفسیری نیز به شرط پذیرش تنها به وسیله عقل صورت می گیرد. تَتَبُّع متون دینی و آموزه های آن نیز مؤیِّد این دیدگاه تفسیری قرار گرفت. تبیین و تأیید جایگاه عقل در منظومه دین و نقش منحصر به فرد آن در اصول و فروع احکام از دیگر دستاوردهای این پژوهش است. با توجه به اینکه از منظر تعدادی مفسران آیه ی 25 سوره حدید بیانگر رسالت انبیاء در برقرای عدالت اجتماعی است، تفسیر میزان به عقل، منجر به تبیین نقش خاصِ آن در به دست آوردن این آرمان بشر خواهد شد. زیرا یکی از کاربردهای عقل تطبیق آموزه های وحی با مقتضیات زمان است. به عبارت دیگر به نظر می رسد برقراری عدالت اجتماعی بدون ابزار عقل، در کنارِ بیِّنه و کتاب امکان پذیر نیست.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم خطاب های خداوندی پیمان های سیاسی تحلیل محتوا تحلیل تماتیک
قرآن به عنوان قانون اساسی اسلام به مباحث سیاسی اهمیّت خاصی می دهد. در موضوع پژوهش پیرامون پیمان های سیاسی قرآن ، باید به دنبال آیات متعددى باشیم که محورهای اساسی سیاست را بیان نموده است. این مصحف به عنوان کتاب راهنمای بشر برای رسیدن به جامعه مطلوب اسلا می ، در پیمان های خداوندی از مؤمنان به مسائل سیاسی اشاره کرده است. این مقاله تلاش دارد تا به منظور شناخت بیشتر مفاهیم نهفته در آیات مشتمل بر خطاب (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا)، با روش کیفی مبتنی بر تحلیل مضمون (تماتیک) مضمون های پایه، سازمان دهنده و فراگیر مرتبط با مسئله تحقیق ،به این پرسش پاسخ دهد که تحلیل محتوای پیمان های سیاسی خداوندی در خطاب های قرآن چگونه است و به چه میزانی به آنها اشاره شده است؟ جامعه پژوهش، کلیّه آیات قرآن کریم می باشد که 89 آیه دارای خطاب «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا» احصا شد که در برگیرنده پیمان های سیاسی خداوندی هستند. بدین منظور تفاسیر متعدد، مقالات و پایان نامه ها مورد مطالعه قرار گرفت. با طی سه مرحله و شش گام و بیست اقدام که ویژگی تحلیل مضمون است، نتایج پژوهش حاضر نشان داد تعداد 20 سوره قرآن کریم دربرگیرنده 269 پیمان خداوندی می باشد که از پیمان های سیاسی خداوندی در مجموع47 کداوّلیه، 12 مضمون پایه و3 مضمون سازمان دهنده که در ذیل مضمون فراگیر سیاسی قرار گرفت. در پایان به ترسیم و تحلیل شبکه مضامین پرداخته شد.
