نگره

تکیه معاون الملک کرمانشاه یکی از بناهای زیبا و باشکوه دوره ی قاجار از جهت غنای تصاویر و تنوّع رنگ در هنر کاشی کاری ایران است .در این بنا، علاوه بر کاشی های تزئینی معمول بناهای تاریخی، بخش اعظم نگاره های منقوش بر کاشی ها با توجه به کارکرد تکیه، قصص قرآنی و حوادث مرتبط با عاشوراست. بر این اساس، انتظار آن است که متناسب با این نوع نگاره ها جهت به تصویرکشیدن آن ها از رنگ های خاصی نیز استفاده شده باشند که متناسب با کارکرد و فضای کلی تکیه باشند. با توجه به تنوع موضوعات و تعدد کاشی نگاره ها، به جهت محدودتر کردن دامنه ی پژوهش، در این مقاله صرفاً به تبیین ارتباط موضوع و رنگ در کاشی نگاره های عاشورایی تکیه با هدف تبیین تأثیر این موضوع بر انتخاب رنگ کاشی نگاره ها پرداخته شده است. بنابراین سعی شده است به این سوال پاسخ داده شود که انتخاب رنگ کاشی نگاره های عاشورایی تکیه معاون الملک کرمانشاه چه ارتباط بصری و مفهومی با موضوع این کاشی نگاره ها دارد؟ این پژوهش از نوع تحقیقات توسعه ای است و از منظر بررسی داده ها، روش تحقیق به صورت کمّی وکیفی است که با بررسی همه ی کاشی نگاره های عاشورایی دردسترسِ بخش زینبیه تکیه انجام پذیرفته است. با استخراج داده های کمّی حاصل از میزان استفاده از رنگ در این کاشی نگاره ها با توجه به نتایج آماری به دست آمده به کمک علم پردازش تصویر، این نتیجه حاصل شده است که گرچه انتخاب رنگ در کاشی نگاره های عاشورایی تکیه معاون الملک متأثر از رنگ های غالبِ مورداستفاده ی دوره قاجار است اما بیشترین درصد رنگ های به کار رفته در کاشی نگاره های عاشورایی، از خانواده رنگ های خاکستری (Gray) هستند که انتخاب آن ها به دلیل کارکرد اصلی تکیه به عنوان مکان عزاداری اباعبدالله (ع) بوده است. بنابراین انتخاب رنگ های به کاررفته در کاشی نگاره های عاشورایی، علاوه بر حفظ تداوم سنت رنگیِ کاشی کاری دوره ی قاجار، ارتباط مستقیمی با موضوعات و مفاهیم کاشی نگاره های عاشورایی تکیه معاون الملک دارد.

نگارگری به عنوان یکی از جلوه های هنراسلامی، سیر تحول معنوی خود را از فرهنگ حاکم برجامعه گرفته و در بخشی از آثار  با اتکاء به هندسه معماری اسلامی فضایی متناسب با آن معانی ایجاد نموده است. از آنجایی که نگارگران به طور معمول و متناسب با موضوع آثار خود از فضاها و تزیینات واقعی وعینی موجود در معماری زمان خویش برای طراحی آثارشان بهره برده اند، لذا کشف و تاویل معانی آنها می تواند تاثیر شگرف آموزش های معنوی را بر ابعاد مختلف زندگی آن دوره نشان دهد. متن حاضر نیز با هدف شناسایی چگونگی بازتاب عناصر معماری در نگارگری انجام شده و بدین منظور مشترکات ساختاری و مفهومی نگاره «اولین سخنرانی امام حسن(ع) درباره شناخت امام معصوم» و معماری دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته، تا عوامل موثر بر کاربرد آنها و همچنین مفاهیم و ماهیت باطنی نهفته در آن ها مشخص شود. بر این اساس مقاله در پی پاسخ گویی به این پرسش ها است که مهم ترین فضاها و تزیینات واقعی موجود در معماری که در طراحی نگاره مورد پژوهش بکار رفته اند، کدامند؟ آیا ارتباطی میان کاربرد این عناصر ساختاری با مفاهیم عرفانی شیعی دوره صفویه بازتاب یافته در نگاره  وجود دارد؟ بنابراین پژوهش حاضر بر اساس ماهیت توصیفی- تحلیلی با رویکرد تفسیری و تطبیقی انجام شده و اطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه ای- اسنادی گردآوری شده است. نتایج پژوهش علاوه بر اینکه بر انطباق و پیوند ساختاری و مفهومی نقوش هندسی این نگاره با تزیینات و فضاهای معماری بناهای هم عصر آن تاکید دارند، مبین این امر هستند که نگاره با توجه به مفاهیم عمیق عرفانی نهفته در اعداد، نقوش هندسی و رنگ هایی که در تزیینات و فضاهای آن بکار رفته است، مفاهیمی از مذهب تشیع را به صورت نمادین به نمایش گذاشته است.   

نیمه نخست قرن دهم ه.ق، از مهمترین ادوار فرهنگی هنری ایران به شمار می رود که نگارگری در آن رشد بی سابقه ای یافت. شاه تهماسب اول صفوی که شیفته ی هنر نگارگری بود، پس از رسیدن به سلطنت به حمایت نگارگران پرداخت و هنرمندان زیادی را از مکاتب هرات تیموری و تبریز و شیراز ترکمان به خدمت گرفت؛ این گونه بود که یکی از درخشان ترین مکاتب نگارگری ایران در تبریز رونق یافت. شاهنامه تهماسبی از آثار ممتاز این دوره است که تکمیل آن ده ها سال به طول انجامید. از ویژگی های قابل توجه این نسخه، تنوع در شخصیت پردازی است که ناشی از رویکردهای متنی، تحولات هنری، نوآوری و خلاقیت هنرمندان و حمایت شدید دربار بوده و در به تصویر کشیدن شخصیت های شاهنامه تاثیرگذار بوده است . هدف از این پژوهش، شناسایی ویژگی های کیفی و تنوع گونه های مختلف شخصیت پردازی در نگاره های شاهنامه تهماسبی است. پرسش این است: چه ویژگی های کیفی در شخصیت پردازی نگاره های شاهنامه تهماسبی به کار رفته است؟این پژوهش، به روش تاریخی-تحلیلی انجام پذیرفته و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای-اسنادی و تجزیه و تحلیلِ آن بر پایه مطالعات کیفی است. بدین سان جامعه پژوهش شامل 9 نگاره از شاخص ترین نگاره های شاهنامه تهماسبی می شود که با توجه به قابلیت های تصویری، وفور پیکرنگاری و تنوع شخصیت پردازی ، از بخش های مختلف این نسخه انتخاب گردیده اند. نتایج، حاکی از آن است که نگارگران شاهنامه تهماسبی، در بازنمایی شخصیت ها، بر شدت و اغراق ویژگی ها افزوده و به ساختارشکنی و نوآوری توجه داشته اند. می توان اذعان داشت ظهور برخی ویژگی های متمایز در شخصیت پردازی همچون تغییر در تناسبات انسانی، عریانی، اغراق در بازنمایی، کاربست رنگ، نوع جامگان، زاویه دید و جلوه های متافیزیکی، نتیجه جسارتی است که شاه تهماسب با حمایت های بی دریغش از هنرمندان، به ایشان منتقل نموده است. در نتیجه هنرمندان، ویژگی های بصری متفاوت و سلیقه ی شخصی خود را در آثار به کار بسته اند.

حماسه تاریخی عاشورا همواره یکی از مضمون هایی بود که هنرمندان آن را دستمایه خلق آثار هنری خود قرار داده اند . اعلان نیز هنگامی که در لوای مفاهیم مذهبی همچون عاشورا قرار می گیرد برای بیان مفاهیم خود از نشانه ها، رمزگان و علائم ارتباطی استفاده می کند. این تحقیق سعی بر آن دارد  با بررسی اعلانهای دهه 80 و 90ش به هدف پیش رو بپردازد، از جمله نشانه شناسی نقش پرنده همچنین واکاوی انواع ادبی آنها در کنار سایر عناصر تجسمی  این اعلانها با رویکرد یاکوبسن. سؤال این تحقیق عبارت است از: با توجه به رویکرد یاکوبسن نشانه شناسی این نقش پرنده چگونه در کارکردهای ارتباطی، استعاره و مجاز مطرح شده اند و چه ارتباطی با انواع ادبی دارند؟ تحقیق پیش رو بر اساس روش توصیفی تحلیلی از طریق کتابخانه ای و اسنادی به کنکاش و تحلیل 44 نمونه انتخابی از اعلانهای عاشورایی می پردازد که بر اساس واکاوی رنگ، فرم، ترکیب بندی و نشانه شناسی نقش پرنده در ارتباط با سایر عناصر تجسمی  بررسی می شود و دسته بندیهای ارتباطی و آرایه ای را در لوای انتقال بهتر پیام عاشورا شکل می دهد.بر اساس یافته های تحقیق منشأ شکل گیری بسیاری از اعلانهایی که نقش پرنده در آنها استفاده شده برگرفته از هنرهای آیینی و سنتی از جمله پرنده های علم و کتلها، نگارگریها و... است. با توجه به رویکرد یاکوبسن و بررسیهای انجام شده روی اعلانها در  این دو دهه مشخص شد. استفاده از رویکرد استعاره نسبت به مجاز بیشتربوده و اعلانها در  دهه 90ش نسبت به دهه 80 از لحاظ تأثیرگذاری عملی، استعاره پردازی کمتری داشته اند اما کارکرد عاطفی نسبت به دهه80 ش  بیشتر بوده است. به طور کلی کارکرد ترغیبی کمترین تأثیر ارتباطی و برای انتقال پیام وکارکرد عاطفی بیشترین نمود را در اعلانها داشته است.

از دیرباز تاکنون هنرمندان از گروتسک به عنوان شیوه و مفهومی شناخته شده برای آشکار کردن حقایق پنهان و پررنگ تر نشان دادن واقعیت های کمتر دیده شده بهره جسته اند.آشوب، انقلاب و جنگ در ایرانِ دهه های 50 و 60 شمسی، سرنوشتی تاریخی را برای این کشور رقم زد و نقاشان انقلاب با بهره گیری از گروتسک ویژگی های جامعه ی آن روزها را به نمایش گذاشتند. هدف از این پژوهش، شناخت بیشتر هنر انقلاب و واکاوی کارکرد و دسته بندی گروتسک در آثار نقاشان انقلاب اسلامی می باشد. سوالات پژوهش عبارتند از:1 گروتسک در آثار نقاشان انقلاب چگونه بروز یافته است؟2 گروتسک دارای چه کارکردی در آثار نقاشان انقلاب است؟ 3 آثار هنرمندان انقلاب اسلامی کدام یک از دسته بندی های گروتسک را شامل می شود؟ در پژوهش حاضر، به شیوه ی توصیفی- تحلیلی و مطالعه ی تطبیقی، با استناد به منابع کتابخانه ای و مشاهده آثار، ضمن مطالعه ی الگوی نظری چهار متفکر مطرح در مورد گروتسک، مهمترین زمینه های خلق مفاهیم آثار در فرایند بهره گیری از گروتسک و سیر زایشی معنا بررسی شده است. جامعه پژوهش، آثار نقاشان انقلاب تعریف گردیده و به عنوان نمونه تحقیق 9 اثر شاخص از اعضای هستهِ اولیه نقاشان انقلاب آقایان حبیب الله صادقی، کاظم چلیپا و حسین خسروجردی به روش نمونه گیری قضاوتی آورده شده است. نتیجه حاصل از پژوهش نشان می دهد که نقاشان انقلاب از گروتسک به عنوان یک نگرش و جهان بینی برای بیان اهداف خود بهره گرفته اند و اغلب آثار جامعه پژوهش، در دسته بندی گروتسک ناب قرار می گیرد. در تمامی آثار این هنرمندان نوعی تقابل دوگانه میان خیر و شر، نیکی و بدی، زیبایی و زشتی و حق و باطل موردنظر قرارگرفته است. در حقیقت رویکرد نقاشان انقلاب به گروتسک، رویکردی بدبینانه و سراسر اضطراب و ترس است و نقاشان انقلاب از گروتسک در جهت اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اخلاقی سود جسته اند.

قالی ایرانی که پس از اسلام به ویژه در دوره ی صفویه با رویکرد تجلی بهشت، باغ بهشتی، دروازه های بهشتی و ورود انسان به بهشت رخ نمود دیدگاهی ازلی و قدسی را در عناصر خود که به ظاهر صورتی زمینی داشتند را جای داد، دیدگاهی که در دوران صفویه و به خصوص شهرت پادشاهان آن دوره به اسلام گرایی و رعایت موازین شرعی به شدت مورد علاقه و دارای جایگاهی والا بود. هدف پژوهشگر در این حوزه و با توجه به دو قالی شکارگاه متعلق به دوره صفویه نیز کاویدن پیکره و مفاهیم موجود در حاشیه این دو قالی به منظور دستیابی لایه های نمادین موجود در این دو حاشیه ها در جهت پی بردن تأثیرات محیط اطراف بر خلق این آثار است. در این راستا سؤال اصلی که پیش روی پژوهشگر قرار داشت مرتبط بود با دلیل تفاوت موجود در دو حاشیه قالی های مذکور با وجود شباهت های فراوان در متن قالی است که با بررسی دو حاشیه از قالی های عصر صفویه با رویکردی نمادشناسانه و معناکاوی نقوش به کاررفته در حاشیه این قالی ها، به منظور بازنمایی استحاله انسان زمینی به انسانی قدسی است و سعی شده که از دیدگاهی هرمنوتیک و پسا ساختارگرایانه از بعد فرهنگی و ارزشی و با کمک از جریانات حاکم در دوران شاه طهماسب اول با تطبیق دو حاشیه از دو قالی متعلق به دوران صفویه موجود در موزه های هنری بوستون (موزه ی هنری بوستون واقع در شهر ماساچوست ایلات متحده امریکا و بزرگ ترین موزه ی امریکا که در سال 1870 میلادی گشایش یافت (سایت:5).)و هنرهای کاربردی وین (مک) (موزه ی هنرهای کاربردی وین (مک)واقع در شهر وین اتریش، اولین موزه در زمینه ی هنرهای کاربردی است (سایت:6).)،این پژوهش از نظر هدف در دسته پژوهش های کاربردی توسعه ای و از لحاظ روش در گروه پژوهش های تطبیقی -تحلیلی قرار دارد و با کمک گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای صورت گرفته است که به تجلی انسان از حالتی زمینی به جایگاه بهشتی او پرداخته است. نتیجه حاصل از این پژوهش می تواند دریچه نوین در عرصه شناخت ارتباط بین توبه شاه طهماسب و خلق آثار آن دوره باز کند.

آثار هنرفلزکاری در دوره صفوی، به لحاظ زیبایی بصری، نقوش تزیینی و شیوه ساخت قابل توجه است. نظر به اینکه در هنر نگارگری دوره صفوی بیش از هر دوره دیگری به بازنمایی دقیق عناصر و اشیاء توجه می شود، با مطالعه نگاره ها می توان اطلاعات بسیاری درباره هنر فلزکاری در این دوره به دست آورد. از این رو پژوهش حاضر با هدف شناسایی اشیای فلزی در نگاره ها و طبقه بندی آن ها، شناسایی اصل این آثار و تطبیق آن ها با نگاره ها، به گونه شناسی و بررسی کاربرد این اشیا و نحوه بازنمایی این آثار در نگاره ها می پردازد و در صدد پاسخ به این سوالات است که: 1. چه نسبتی میان تصاویر اشیای فلزی در نگاره های عصر صفوی و نمونه های آثار فلزکاری به جای مانده از این عصر وجود دارد؟ 2. شیوه بازنمایی اشیای فلزی در نگاره ها چگونه است؟ و از این رهگذر مسئله کلان نسبت نگارگری با واقع گرایی پی گرفته می شود. در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد مطالعه تطبیقی استفاده شده و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای با رجوع به وبسایت موزه ها و منابع اینترنتی انجام شده است. بدین منظور تعداد 23 نمونه به صورت هدفمند از میان تصاویر نسخه نگاره های متعلق به قرن های دهم و یازدهم انتخاب شد و اشیای فلزی موجود در آن ها شناسایی و طبقه بندی شدند. اشیای فلزی مورد نظر پژوهش که در نگاره ها به تصویر در آمده اند عبارت است از: صراحی، ابریق، قندیل، شمعدان، آوند یا دلو حمام و طبل باز شکاری. در نهایت پس از بررسی و تحلیل نمونه ها و مقایسه آن ها با آثار فلزی بازمانده دوره صفوی مشخص شد، شیوه بازنمایی اشیای فلزی در این نگاره ها بر اساس هنر فلزکاری در آن دوره به صورت واقع گرایانه است، به علاوه بسیاری از ویژگی های آثار فلزی نظیر فرم، جنس و تزیینات در نگاره های این دوره قابل مشاهده است.

مدال ها جدا از جنبه تاریخی، یکی از نمودهای فن و هنر دوره های اخیر تاریخ هنر ایران هستند. نخستین جنبه اهمیت این موضوع ماندگاری این آثار و انتقال سنت های فرهنگی و هنری دوره های مختلف است. مطالعه این آثار که می توانند در شاخه جواهرات و مسکوکات بررسی شوند، به جهت ویژگی های مفهومی و نمادین، ویژگی های تزئینی و ویژگی های بصری حائز اهمیت است. مدال ها که ساخت آنها از دوره قاجار بیشتر رونق گرفته است، به لحاظ بررسی سبک هنری دوره های معاصر هنر ایران نیز دارای اهمیت هستند، و زمینه مناسبی برای بررسی تحولات در ویژگی های بصری مدال ها از دوره قاجار تا زمان حاضر می باشند. بررسی تطبیقی مدال های قاجار، مدال های پهلوی و مدال های جمهوری اسلامی می تواند به شناسایی تفاوت ها و شباهت های فرهنگی هنری این دوره ها و تفاوت های هنری شان کمک نماید. هدف این پژوهش پی بردن به سیر تحولات تجسمی مدال های افتخار در سه دوره یاد شده و درک تفاوت ها و شباهت های تجسمی مدال های این سه دوره است. سوال این پژوهش این است که چه تحولات تجسمی ای در خصوص مدال های افتخار در سه دوره قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی به وجود آمده است و چه تفاوت ها و شباهت های تجسمی ای بین مدال های این سه دوره وجود دارد؟ این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و بررسی نمونه های موزه ای انجام شده است و شیوه تحلیل آثار بر اساس بررسی اصول و قواعد تجسمی به کار رفته در ویژگی های ظاهری مدال ها است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که مدال های قاجار به لحاظ شکل و تزئین یکنواخت تر بوده اند و میان عناوین مختلف این مدال ها شباهت های زیادی وجود دارد، مدال های دوره پهلوی از نظر نقش و تزئینات متنوع تر هستند ولی در نمادهای استفاده شده در این دو دوره شباهت هایی دیده می شود، مدال های دوره جمهوری اسلامی علاوه بر نقوش و تزئینات از نظر شکل نیز تنوع زیادی دارند و میان نمادهای این دوره با دوره های قبل تفاوت زیادی دیده می شود.

خاتم کاری یکی از روش های تزیین سطح اشیای چوبی است که از دوره آل مظفر تاکنون آثار قابل توجهی در گنجینه های هنری از آن بر جای مانده است. این هنر در طول گذر تاریخی خود فراز و نشیب هایی داشته و شاید بتوان گفت در هیچ دوره ای از لحاظ هنری رکود مطلق نداشته است. بررسی ها حاکی از آن است که دوره قاجار یکی از دوره های پر اهمیت این هنر بوده و آثار خاتم کاری شاخصی در داخل و خارج از ایران به همت هنرمندان ایرانی بر جای مانده است. اطلاعات امروزی از خاتم کاری به ویژه خاتم کاری دوره قاجار اندک و بیشتر معطوف به نوشته هایی مبتنی بر توصیف غیر تخصصی و عدم پرداختن به ویژگی های فنی در مسیر پرفراز تاریخ این هنر است. در این پژوهش منبر خاتم کاری محفوظ در مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان به عنوان نمونه موردی که اهم ویژگی های خاتم کاری دوره قاجار را داراست، مورد مطالعه قرار گرفته است. هدف از انتخاب منبر مذکور، تحلیل فنی آن و همچنین دست یابی به اطلاعات صحیح و فزون تر از نوآوری در شیوه خاتم کاری دوره قاجار است. سؤال پژوهش حاضر این گونه بوده که ویژگی ها و نوآوری های خاتم کاری دوره قاجار کدامند و به چه صورتی در منبر مورد مطالعه ظهور کرده است؟ تدوین مقاله به روش توصیفی-تحلیلی بوده و در روش گردآوری مطالب ضمن استفاده از منابع کتابخانه ای، از تحقیقات میدانی شامل بررسی و مشاهده منبر و همچنین مصاحبه استفاده شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که شیوه خاتم کاری دوره قاجار علاوه بر نوآوری در ساخت ، نوآوری هایی در خاتم چسبانی داشته که از نگاه متخصصین مغفول مانده و هدف بر آن است تا ضمن تحلیل آن ها به حفظ اصالت در شیوه خاتم کاری این دوره اشاره شود.

قلعهنهچیر واقع در جنوب غربی استان اصفهان از بناهای منصوب به دوره ی صفوی و قاجار است که تا بعد از انقلاب اسلامی مسکونی بوده و آخرین یادگارهای بجای مانده از آن مربوط به دوتن از نائب الحکومه های لنجانات قدیمو پدران شان است. متأسفانه این بنا به دلایل مختلفی چون عوامل طبیعی و انسانی، متروکه و با آسیب های جدی مواجه شده است. همچنین در بررسی پیشینه این بنا منبعی در رابطه با تزیینات وابسته به معماری موجود نیست و تا بحال کسی به آن نپرداخته است. هدف اصلی این تحقیق بررسی و سیر تحول تزیینات دیوارنگاره در معماری قلعه نهچیر از ابتدای ساخت تا اوایل دوره ی پهلوی است. و سؤال اصلی این تحقیق این است که انواع و ویژگی های تصویری نقشمایه ها و موضوعات به کار رفته در تزیینات دیوارنگاره در بنای مورد نظر کدام است و سیر تحوّل در آن ها به چه صورت بوده است؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی و مقایسه ای و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است که در پژوهش میدانی با حضور در قلعه مذکور، عکس برداری، مستند نگاری و دسته بندی تزیینات دیوارنگاره بر اساس اسلوب کار، محل قرار گیری و مضامین، به مطالعه سیر تحوّل تزیینات دیوارنگاره در معماری قلعه ی نهچیر پرداخته شده و یافته ها بیانگر آن است که تزیینات دیوارنگاره در معماری قلعه نهچیر نه تنها دارای ویژگی های شاخص تزیینات دیوارنگاره ی دوره قاجار است، بلکه می توان ریشه برخی نقوش را در دوره ی صفویه و حتی پیش از آن نیز جستجو کرد که تلفیقی از چکیده نگاری و طبیعت نگاری (متأثر از تزیینات اروپایی) هستند. همچنین سیر تحول تزیینات نشان از کاهش کیفیت آنها از نظر اجرا و نوع مصالح بکار رفته از ابتدای قاجار تا دوره ی پهلوی اول است.