کتاب شناسى آثار ابوبکر احمدبن حسین بیهقى

ولادت ابوبکر احمد بن الحسین بن على بن عبدالله بن موسى بیهقى خسروجردى در شعبان سال 384 در خسروجرد, ناحیه اى از بیهق, بوده است. وى در جمادى الاول سال 458 درگذشت و در بیهق دفن شد. آن طور که از آثار او بر مى آید, او را باید یکى از برپا دارندگان سنت و احیاکنندگان سخنان رسول الله(ص) دانست.
او درمیان دانشمندان قرون چهار و پنج داراى شخصیتى والا و کم نظیر است و اگر چه در زمان او از طرف حکومت سلجوقى و مخصوصاً نظام الملک, سعى فراوانى براى جلب دانشمندان شده, اما نتوانستند وى را به خود راغب کنند.
این دانشمند در تمامى علوم اسلامى از کلام, فقه, عرفان و حدیث داراى آثارى بى مانند است.
بیهقى از جوانى به فراگیرى علوم دینى مى پردازد و آموزش هاى مقدماتى را در زادگاهش سپرى مى کند. براى تکمیل معلوماتش به نیشابور مسافرت مى کند و از بزرگانى همچون (حاکم نیشابورى) درس حدیث مى شنود. بیهقى سپس به عراق و حجاز سفر مى کند و در آنجا نیز در نزد مشایخ برجسته اى چون: ابوالفتح حفار, ابوالحسین ابن بشران و ابوعلى حسن بن احمد بن شاذان حدیث مى آموزد.
بیهقى گرایش بسیارى به موطنش شهر بیهق داشت و مى کوشید تا میراث حدیثى بیهق را بزرگ تر جلوه دهد و به همین دلیل در آثارش اسانیدى را ارائه مى دهد که دو یا سه محدث بیهقى داشته باشد.
در تاریخ فرهنگ اسلامى جایگاه والاى او در دانش حدیث بیشتر بروز یافته و به سبب آثار پرشمار روایى, به ویژه تألیفاتى چون السنن الکبرى و شعب الایمان نامش ماندگار شده است.
بیهقى علاوه بر تألیف, در انتقال کتب حدیثى پیشین نیز اهتمام ورزید و به عنوان ناقل, نقش برجسته اى در اسانید روایى متون حدیثى داشت.
ذهبى یادآور شده است که بیهقى در نقد و ارزیابى حدیث به (علل الحدیث) و وجوه جمع در برخورد با اخبار متعارض, توجهى خاص داشته و این ویژگى به طور گسترده در آثارش نمود یافته است. توان نظرى و انتقادى بیهقى در کنار گستره روایت و اسانید, از بیهقى شخصیتى تأثیرگذار در تاریخ حدیث پدید آورده است. از این رو, (عبدالغافر فارسى) با وجود جایگاه رفیعى که براى (حاکم نیشابورى) قائل بود, گستره دانش بیهقى را بیش از استادش حاکم نیشابورى دانسته است.
بیهقى از پیروان مذهب شافعى است. ذهبى ضمن تأیید شافعى بودن او یادآور شده است که بیهقى این توانایى را داشت تا مذهب مستقلى ایجاد کند. بیهقى با آنکه مذهب شافعى را به عنوان مذهبى روشمند و درعین حال پایبند به حدیث دانسته است, اما همچنان حدیث را بر مذهب مقدم داشته است.
برخى از دانشمندان مانند یاقوت حموى, خوانسارى و امین به دلایلى حتى احتمال داده اند که او شیعه بوده است.
صریفینى گستره آثار بیهقى را ـ احتمالاً با مبالغه ـ بیش از هزار جزء (نه الزاماً به معناى جلد) گزارش کرده است که طیف موضوعى آن بسیار گسترده است. اکثر منابع از او نام نبرده اند. با بررسى منابع مختلف, آثار زیر از بیهقى به دست آمد و در حدّ امکان, توضیحاتى مختصر درباره هر کدام آورده شد تا با ابعاد مختلف شخصیتى ـ علمى این دانشمند آشنا شویم:
1. الآداب (الادب)
این کتاب بیهقى را مى توان در زمینه ادبیات اخلاقى اصحاب حدیث جاى داد. این اثر به کوشش عبدالقدوس محمدنذیر, در ریاض, مکتبه الریاض و نیز در بیروت به وسیله عبدالقادر عطا در سال 1406ق به چاپ رسیده است.
(مطبوع فى أربع مجلدات بینما توجد مخطوطته بدار الکتب المصریة برقم 43 حدیث و یقع فى اثنتین و ستین و مائتى ورقه).
2. اثبات عذاب القبر
بیهقى این کتاب را در ردّ متکلمانى مى نویسد که عذاب قبر را انکار مى کنند. این اثر به کوشش شرف محمود القضات, در عمان, به سال 1405ق و همچنین به تحقیق مصطفى سعید خالد, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیه در عربستان سعودى, به سال 1399 ق چاپ شده است.
(مخطوط بمکتبة أحمد الثالث ضمن مکتبه المتحف بإستنبول ضمن مجموعه رقمها 4288).
3. احکام القرآن
بیهقى در این کتاب سخنان شافعى را در مورد معانى قرآن گرد آورده و همانند کتاب احکام القرآن احمد بن على رازى حصّاص است. سبکى (ج2, ص 97) آن را از آثار بدیع بیهقى دانسته است.
احکام القرآن کتابى است که بیهقى به دنبال مستندات قرآنى اقوال امام شافعى نوشته و در مصر به چاپ رسیده است.
(منه نسخة مطبوعة قام بنشرة عزب العطار بتحقیق: محمدزاهد الکوثرى سنة 1371ق / 1951 م و اعادت دارالکتب العلمیه نشرة سنة 1395ق. کما أن له نسخة مطبوعة قبلها بمصر بتحقیق عبدالغنى عبدالخالق عام 1371ق).
4. الأربعون الصغرى
این کتاب به کوشش ابواسحاق حوینى در بیروت, به سال 1408 ق و همچنین به وسیله ابوهاجر محمد السعید بن بسیونى زغلول در دارالکتب العلمیه بیروت, لبنان در سال 1407 ق چاپ شده است.
(له نسخة فى مکتبة عاشر افندى ضمن المکتبة السلیمانیة, استنبول ضمن مجموعه برقم 1179 و طبعت الصغرى مؤخراً).
5. الأربعون الکبرى
ذهبى در کتاب سیرالنبلاء (ج18, ص 166) درباره آن توضیح مى دهد و نسخه خطى آن در کتابخانه سلیمانیه در استانبول است .
(له نسخة فى مکتبة عاشر افندى ضمن المکتبه السلیمانیه, استنبول ضمن مجموعه برقم 1179 و طبعت الصغرى مؤخراً).
6. الإسراء
کتاب الإسراء ـ یا الأسرى یا الأسرار ـ اثرى است در کیفیت اسراى پیامبر اکرم(ص).
7. الأسماء و الصفات
این کتاب در معرفى برخى از اسما و صفات خداوند و معانى آنها با دلایلى از کتاب و سنت و اجماع است. بیهقى در این کتاب, در باب اسناد و راویانى صحبت مى کند که از آنان روایاتى نقل کرده است. وى برشمارى از احادیث و رجال آن تعلیق و توضیح دارد و به علاوه, از ضعف برخى راویانى که در صحیح مسلم از آنها یاد شده و یا دانشمندان علم رجال آنها را موثق دانسته اند, سخن گفته است. این کتاب در حیدرآباد (1333), قاهره (1358) و بیروت به کوشش محمد زاهد کوثرى, داراحیاء التراث العربى و نیز با تحقیق عبدالرحمن عمیرة (دو جلد, چاپ اول, دارالحیل 1417/1997) به چاپ رسیده است.
(نسخة الخطیة موجودة بمکتبه فیض الله بإستنبول رقم 1307 و عدد أوراقها 205 ورقات و تاریخ کتابتها سنة 577 و قد طبع هذا الکتاب عدة طبعات أهمّها طبعة الهند سنة 1313 ق بتحقیق محمد محیى الدین الجعفرى و طبعة مطبعة السعادة بمصر سنة 1358 ق بتحقیق الشیخ زاهد الکوثرى).
8. الاعتقاد و الهدایة الى سبیل الرشاد
بیهقى در این اثر خود به اختصار امور واجب بر مکلف را در اعتقادات اهل سنت معرفى کرده و به بیان مطالبى چون: اسما و صفات حق, قضا و قدر, عدم خلق قرآن, مشیّت, تعریف ایمان و حدود آن, اثبات نبوت رسول خدا(ص), کرامات اولیا و اصحاب و اهل بیت رسول خدا و خلافت خلفاى چهارگانه پرداخته است. این کتاب را باید چکیده تعالیم اعتقادى بیهقى دانست و با آنکه مشحون از احادیث نبوى است, دربردارنده موارد گسترده اى از نقل سخنان (ابوالحسن اشعرى) و پیرو او, ابن فورک, نیز هست.
این کتاب در دو نوبت در بیروت به چاپ رسیده است: یکى با کوشش احمد عصام کاتب در 1401 ق/1981 م و دیگرى به تصحیح و تعلیق کمال یوسف الحود, در عالم الکتب, چاپ اول.
( نسخة الخطیة توجد فى مکتبة نور عثمانیة بر قم 1208/2 إستنبول فى 98 ورقة و کذلک مکتبه لاله لى برقم 2423 فى 81 ورقة و مصورة جامعة الملک عبدالعزیز بمکه المکرمة= بمکتبه مرکز البحث العلمى على نسخة مکتبة شستربیتى بلندن تحت رقم 35 ضمن مجموعة و طبع فى القاهره سنة 1380 ق بتحقیق الشیخ احمد مرسى و له عدة طبعات آخرى).
9. الألف مسألة
(نسختها الخطیه ضمن مجموعة برقم 1127 بمکتبة احمد الثالث استنبول).
10. البعث و النشور
موضوع این کتاب در کیفیت رستاخیز است و آیات و اخبارى را درباره معاد مطرح مى کند. این کتاب در بیروت در سال 1406 ق به وسیله محمد سعید ابیانى و همچنین در کویت به چاپ رسیده است. همچنین (استدراکات البعث و النشور) نیز در بیروت در سال 1414 ق چاپ شده است. در عربستان نیز با این مشخصات به چاپ رسیده است: القسم الاول: تحقیق عبدالعزیز بن راجى الصاعدى رساله دکترا, الجامعةالاسلامیة, 1403 ق.
و القسم الثانى: تحقیق عایش عاش بخیت الجهنى, رساله دکترا, الجامعة الاسلامیه, عربستان سعودى, 1406ق.
(نسخة الخطیة فى مکتبة المتحف برقم 2665, 2666, بإستنبول و بالمکتبة السلیمانیه بإستنبول أیضاً برقم 1872 کما توجد له نسختان بمکتبه شستربیتى بلندن تحت رقمى 3909, 3280 و صورت مکتبة مرکز البحث العلمى بجامعة الملک عبدالعزیز بمکة المکرمة منها صورة, و ذکر برو کلمان تاریخ التراث العربى (ج 1, ص447) نسختین الأولى بالموصل بالعراق برقم 228/17 و الأخرى بمکتبة برلین برقم 2734).
11. بیان خطأ من اخطأ على الشافعى
در دفاع از مذهب شافعى, بیهقى آثارى را تألیف کرده که شاخص ترین آنها, اثرى است با عنوان بیان خطأ من اخطأ على الشافعى. در این کتاب برخى خطاهاى حدیثى منتسب به امام شافعى را پاسخ گفته است. این کتاب در بیروت, در سال 1402ق. به کوشش شریف نایف دعیس به چاپ رسیده است.
(نسخة الخطیة فى مکتبة عارف حکمت بالمدینة المنورة تحت رقم 195ـ عام و 80 ـ مجامیع و طبعته بمؤسسه الرسالة عام 1983 بتحقیق الدکتور الشریف نایف الدعیس).
12. تخریج احادیث الأم
(هو ثلاثه أجزاء خطیة. الجزء الأول منه یوجد بمکتبة شستربیتى بلندن تحت رقم 3280 و عدد أوراقه 148 ورقة. و الجزء الثانى موجود بدار الکتب المصریة برقم 911, ألف حدیث فى 289 ورقه. و الثالث مفقود حتى الآن).
13. ترتیب الصلاة
این کتاب در هدیة العارفین (ج1, ص 78) معرفى شده است و نسخه خطى آن ناشناخته است.
14. الترغیب و الترهیب
این کتاب از جمله آثارى است که مى توان آن را در زمینه ادبیات اخلاقى اصحاب حدیث جاى داد. نسخه این کتاب نیز ناشناخته است.
15. جامع ابواب وجوه قراءة القرآن
این کتاب نیز داراى نسخه اى ناشناخته است.
16. الجامع المصنف
این کتاب درباره اخلاق و ایمان نوشته شده است.
17. جماع أبواب قراءة القرآن فى الصلاة على الإمام و المأموم
نسخه این کتاب نیز ناشناخته مانده است. کشف الظنون (ج1, ص 593) و هدیة العارفین (ج1, ص 78) به این اثر بیهقى اشاره کرده اند.
18. حیاة الانبیاء
این کتاب در اثبات این موضوع است که انبیا پس از وفاتشان همچنان داراى حیات هستند. بروکلمان از آن با عنوان (حیات الانبیاء فى قبورهم), دایرة المعارف بزرگ اسلامى آن را با عنوان (حیات الانبیاء بعد وفاتهم) و هدیة العارفین اسماعیل پاشا بغدادى این کتاب را به صورت (ما وَرَد فى حیاة الانبیاء بعد وفاتهم) نام برده اند.
ابوسهل نجاح عوض صیام, این کتاب را به ضمیمه کتاب انباء الاذکیاء بحیاة الانبیاء, از جلال الدین السیوطى, با مقدمه: شعبان محمد اسماعیل المنصوره, مکتبه الایمان, بى تا, 80 ص نیز به چاپ رسانده است.
(منه نسخة خطیة بمکتبة احمد الثالث و نسخه أخرى بدار الکتب المصریه, و نسخة بمکتبة عارف حکمت بالمدینة المنورة و قد طبع فى القاهره بالمطبعة المحمدیة سنة 1357 ق, بتعلیق الشیخ محمد بن محمد الخانجى و تقوم دارالحدیث بالقاهره الآن بطبعه طبعه جدیدة بتحقیق فرید عبدالعزیز الجندى و کان له طبعة فى سنة 1349ق).
19. الخاتم
(مخطوط بدار الکتب المصریة و تحت یدى صورة خطیة منها, و نسخة أخرى بمکتبة احمد الثالث و أقوم الآن بإعداد أصوله للطباعة, إن شاء الله).
20. الخلافیات
یکى از ویژگى هاى شخصیت فقهى بیهقى, گرایش او به فقه تطبیقى است که در کتاب الخلافیات رخ نموده است.
این کتاب از آثار برجسته, ابتکارى و بى نظیر بیهقى است و در آن مسائل مورد اختلاف میان فقه شافعى و حنفى را بررسى کرده است. این کتاب در ریاض در سال 1995م و همچنین با عنوان مختصر الخلافیات از ابن فرح اشبیلى در ریاض, 1417ق چاپ شده است.
(نسخه الخطیة: یوجد منه نسخة بمعهد الخطوطات بجامعة الدول العربیة ـ القاهرة مصورة عن نسخة أصلیة فى مکتبة سلیم أغا تقع فى جزئین الاول 172 ورقة و الثانى 174ورقة و بدار الکتب المصریة. نسخة خطیه أخرى برقم 94 فقه شافعى فى 172 ورقة و علیها عنوان الجزء الثانى).
21. الدعوات الکبیر
این کتاب به کوشش بدر عبدالله بدر, در کویت, به سال 1409ق/ 1989م چاپ شده است.
(نسخة الخطیة بالمکتبه الأصفیة بحیدرآباد الهند برقم 14ـ أدعیة. و قد نصّ علیه حاجى خلیفه فى کشف الظنون/ 1/ 1417 و السبکى فى طبقات الشافعیه 3/4. لکن باسم الدعوات الصغیر).
22. دلائل النبوه و معرفة احوال صاحب الشریعة
این کتاب در سیرت نبوى و زندگانى نیاکان, اخلاق, معجزات و بشارات به ظهور نبى اکرم(ص) است. بیهقى در این کتاب معجزات و خوارق عاداتى را نقل مى کند که بسیارى معتبر و برخى ضعیف و قابل خدشه اند. این کتاب علاوه بر معجزات آن حضرت, یک دوره از زندگى حضرت ختمى مرتبت و تاریخ اولیه اسلام است.
مورخان و سیره نویسانِ پس از بیهقى, این کتاب را مرجعى استوار و معتبر براى خود دانسته اند. براى نمونه, ابن کثیر در البدایة و النهایة و سیوطى در الخصائص الکبرى, از آن نقل کرده اند. خرگوشى نیز کتابى به نام دلائل النبوه داشته است.
دلائل النبوه بیهقى در هند و بیروت به طبع رسیده و نیز بخشى از آن را محمود دامغانى به زبان فارسى ترجمه کرده که در سال 1361ش, در تهران به چاپ رسیده است. همچنین دو جلد از این کتاب با تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان به وسیله کتابخانه سلفیه مدینه منوره چاپ شده و جلد سوم آن زیر چاپ است.
(طبع اکثر من طبعه و نسخة الخطیة موجودة بمکتبه المتحف بإستنبول فى أربع مجلات برقم 6000ـ6003 و یوجد منها عدة نسخ بدار الکتب المصریة لکنّها ناقصة اما المطبوع منه فجزء بتحقیق الاستاد السید احمد صقر عام 1970م و أعاده الدکتور القلعجى فى 7 اجزاء).
23. رد الانتقاد (الانتصار) على الفاظ الشافعى
بیهقى در این کتاب انتقادهاى صورت گرفته بر برخى از دیدگاه هاى امام شافعى را در باب معناى واژگان پاسخ گفته است. این کتاب در ریاض به سال 1406 ق به چاپ رسیده است.
24. رسالة الى ابى محمد الجوینى
که در ضمن مجموعة الرسائل المنیریه (2/280ـ290) در قاهره, به سال 1343 ق به چاپ رسیده است.
(و هى رسالة من البیهقى إلى الجوینى یوضع له فیها الأخطاء الحدیثیة التى وقع فیها عند تألیف الجوینى لکتابة المحیط و نسخة هذه الرسالة الخطیة موجودة فى مکتبه احمد الثالث بإستنبول ضمن مجموعة برقم 1127 فى 7 ورقات).
25. رسالة الى عمید الملک
ییرجوه فیها أن یوقف اضطهاد الاشاعره.
26. رسالة فى حدیث الجویبارى
نسخه خطى این رساله نیز ناشناخته است.
27. الرؤیه
بیهقى در این کتاب به مسئله رؤیت بارى تعالى در قیامت مى پردازد.
28. الزهد الکبیر
موضوع این کتاب درباره زهد و موعظه است و در پنج بخش فراهم آمده است: یک بخش آن شامل 989 قول و روایت از حضرت محمد (ص), صحابه, تابعین و بزرگانى همچون: حسن بصرى, مالک بن دینار, ذوالنون مصرى, رابعه عدویه و جنید بغدادى است.
بیهقى در این کتاب در تعریف زهد, بر احادیث نبوى تکیه کرده و به دنبال بازسازى سنت نبوى در باب زهد بوده است. پیش از بیهقى بیش از شصت اثر در باب زهد و با همین نام نوشته شده است. این اثر به کوشش عامر احمد حیدر, در بیروت, سال 1996, به چاپ رسیده است.
(نسخه الخطیة بمکتبة عارف حکمت بالمدینة المنورة برقم 142ـ حدیث بتاریخ کتابة: سنة ستّ و عشرین و ستمائه 626 ق و علیها سماعات و طبع بتحقیق الدکتور تقى الدین الندوى بالکویت 1983م).
29. السنن الصُّغرى
این کتاب به کوشش محمد ضیاء الرحمان اعظمى در مدینه به سال 1410 ق/ 1989 به چاپ رسیده است و چکیده اى از السنن الکبرى و مکملى فقهى بر کتاب الاعتقاد است. این اثر رساله فقهى با ماهیت حدیثى است که در نوع خود از نخستین هاست. محمد ضیاءالرحمان اعظمى در المنة الکبرى آن را شرح و احادیثش را تخریج کرده و در ریاض به سال 1422 ق به چاپ رسیده است. این کتاب به همت بهجة یوسف حَمد ابوالطیب, در دو جلد در دارالجیل بیروت در سال 1415 قمرى نیز چاپ شده است.
(نسختها الخطیة موجودة بمکتبه المتحف بإستنبول برقم 2664 فى 392 ورقة و لم یزل مخطوطاً بمکتبة المتحف بإستنبول برقم 2664, و قد ذهب بعض الناس إلى القول بأن کتابه معرفة السنن و الآثار هو (السنن الوسطى).
30. السنن الکبرى
مهم ترین اثر بیهقى است متشمل بر احادیث رسول خدا(ص) و افعال و تقریرات آن حضرت و گفته ها و احوال صحابه و برخى از تابعین که به صورت موضوعى همراه با برخى توضیحات است. این کتاب در زمره اساسى ترین کتب حدیث اهل سنت به شمار مى رود. این اثر به کوشش محمد عبدالقادر عطا در مکه به سال 1414ق/ 1994 م به چاپ رسیده است.
این کتاب در حقیقت دایرة المعارف بزرگى در حدیث است که بر مبناى ابواب فقه, دسته بندى شده است. حاجى خلیفه از این اثر به نام السنن الکبیر یاد کرده است. این کتاب در واقع یک دوره کامل فقه است.
کسانى مانند ابوالمعالى محمدبن اسماعیل فارسى, ابن عبدالحق دمشقى (م 744), شمس الدین ذهبى (م 748) و عبدالوهاب شعرانى (م 974) هر یک جداگانه این کتاب را خلاصه کرده اند.
ابن ترکمانى حنفى (م 750) کتاب بزرگى در ردّ سنن بیهقى نوشت و آن را الجوهر النقى فى الرد على البیهقى نامید و همچنین شهاب الدین ابن عربشاه نیز اثرى با عنوان الدر النقى فى الرد على البیهقى نوشته است. زین الدین قاسم قطلوبغاى حنفى (م 879) این اثر را با نام ترجیع الجوهر النقى تلخیص و به صورت الفبایى تا حرف میم, تنظیم کرد. شهاب الدین بوصیرى در اثرى با عنوان فوائد المنتقى اضافات آن را نسبت به کتب سنت آورده است.
نجم عبدالرحمان خلف در اثرى با عنوان موارد الامام البیهقى فى کتاب السنن الکبرى به مطالعه انتقادى روش بیهقى در این کتاب پرداخته و در ریاض در سال1410 ق به چاپ رسیده است.
محققان انگیزه بیهقى را از نگارش السنن الکبرى, دفاع از اصالت اقوال شافعى و نشان دادن پشتوانه روایى آن مى دانند.
این کتاب در ده جلد و براى اولین بار در نیمه اول قرن سیزدهم همراه با اثر ابن ترکمانى, الجوهر النقى, در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است. در کتاب ترجمه دلائل النبوه که به همت آقاى دامغانى انجام گرفته است, سال چاپ این کتاب در 1344 قمرى نوشته اند. این کتاب نیز در دارالکتب العلمیه بیروت, لبنان, به تحقیق محمد عبدالقادر عطا نیز چاپ شده است.
(منه النسخة المطبوعة الوحیدة بحیدرآباد الدکن و التى نالت شهره واسعة لأن کل الإحالات تتمّ علیها و هذه النسخة مطبوع فى الحاشیة علیها کتاب الجوهر النقى فى الرد على البیهقى لإبن الترکمانى, أما النسخة الخطیة فمنها واحدة بدار الکتب المصریة برقم 254ـ267 حدیث و أخرى بمکتبه المتحف بإستنبول رقم 2644ـ 2660. السنن الکبرى أفردت مقدمة وافیة عن مخطوطاته ضمن دراسة قیمة فى مقدمه جزء الفهارس الخاص بالسنن الکبرى الذى أعده محمد السعید بسیونى).
31. شعب الایمان
این کتاب را مى توان در زمینه ادبیات اخلاقى اصحاب حدیث جاى داد. این اثر در سال 1410ق/ 1990 م در بیروت به کوشش محمد سعید بن بسیونى زغلول در 7 مجلد به همراه دو جلد فهارس (اشعار و احادیث) چاپ شده است.
این کتاب با عنوان الجامع لشعب الایمان در مطبعه العزیزیه ـ شاه على بنده ـ حیدرآباد (الهند) در سال 1406هـ/ 1986م به کوشش الحافظ عزیزبیگ القادرى النقشبندى نیز به چاپ رسیده است.
براى دستیابى به نسخه ها و چاپ هاى این کتاب و مختصر آن, مى توان به مقدمه 9 جلدى چاپ بیروت و تاریخ الادب العربى بروکلمان, ج6, ص 229ـ233 مراجعه کرد.
این اثر مجموعه اى است با موضوع محورى ایمان و با دو رویکرد اعتقادى و اخلاقى که پس از السنن الکبرى تأثیرگذارترین اثر بیهقى است. بیهقى این کتاب را بر شیوه کتاب منهاج الدین فى شعب الایمان اثر حسین بن حسن حلیمى (م 403) در بیان شاخه هاى ایمان به رشته تحریر آورده است.
اساس این کتاب بر مبناى حدیثى از رسول خدا(ص) است.
ابوجعفر عمر قزوینى(م 699) این کتاب را خلاصه کرده و مختصر شعب الایمان نامیده و به کوشش عبدالقادر ارنوؤط در دمشق به سال 1405 ق به چاپ رسیده است. ابوحفص ابن ملقن نیز آن را خلاصه کرده است. کشف الظنون (ج1, ص 574) از دو مختصر دیگر با عنوان: مختصر شمس الدین القونوى و مختصر الامام معین الدین محمد بن حمویه نام برده است. کشف الظنون همچنین از ترجمان شعب الایمان از الامام سراج الدین عمر بن رسلان البلقینى (م 805) نیز نام برده است.
شعب الایمان در شش جلد و در بعضى نسخه هاى خطى در سه جلد و در بیروت در هفت جلد به چاپ رسیده است.
ترجمه اى نیز از شعب الایمان به وسیله محمد ایجى نیز صورت گرفته که نسخه هاى آن در کتابخانه آستان قدس رضوى و دو نسخه در اورخان, بورسه و ایاصوفیا موجود است که نگارنده آن را تصحیح کرده است و در آینده به چاپ سپرده خواهد شد.
در کشور عربستان سعودى در الجامعه الاسلامیه شعبه هاى مختلف این کتاب به عنوان رساله دکترا و فوق لیسانس به شرح زیر مورد تحقیق قرا رگرفته است:
1. الجامع لشعب الایمان للبیهقى: باب تعظیم القرآن من الایمان, تحقیق سعود بن عبدالعزیز الدعجان, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیة (عربستان سعودى), 1407 ق.
2. الجامع لشعب الایمان للبیهقى: شعب الاخلاص و السرور بالجنة و معالجة کل ذنب بالتوبة و القرابین, تحقیق عبدالسلام سلیمان عبدالله الغفیلى, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیة (عربستان سعودى) 1407 ق.
3.الجامع لشعب الایمان للبیهقى: من الشعبة الثامنة الى نهایة العاشرة, تحقیق فلاح بن اسماعیل بن احمد, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیة (عربستان سعودى), 1406ق.
4. الجامع لشعب الایمان للبیهقى: من الشعبة الخوف الى شعبة التوکل, تحقیق عبدالله بن سلیمان سالم الاحمدى, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیة (عربستان سعودى), 1406 ق.
5. الجامع لشعب الایمان للبیهقى: من اول الکتاب الى نهایة الشعبة السابعة, تحقیق فلاح ثانى شامان, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیة (عربستان سعودى), 1406ق.
6. الجامع لشعب الایمان للبیهقى: من حب النبى(ص) الى نشر العلم, تحقیق محمد بن عبدالوهاب العقیل, کارشناسى ارشد, الجامعة الاسلامیة (عربستان سعودى), 1407ق.
32. العوالى الصحاح
این کتاب ظاهراً دربردارنده مجموعه اى از احادیث صحیح و داراى اسانید عالى بوده است و نشانى از نسخ آن در دست نیست.
33. العیدین
این کتاب را مى توان از کتب تک نگارى فقهى بیهقى دانست.
34. فضایل الاوقات
این کتاب به کوشش عدنان قیسى در مکه در سال 1410 ق به چاپ رسیده است.
(هو مخطوط تحت یدى نسخه مصورة منه و یقع فى 98 لوحة تضم اللوحة صفحتین عدد مسطرتها 17 سطراً).
35. فضائل الصحابه
در دایرة المعارف بزرگ اسلامى آمده است که به نظر مى رسد در سده هاى اخیر نسخ آن سخت یاب بوده است. شعب الایمان نُسخ این کتاب را ناشناخته ذکر کرده است. در این کتاب حدیثى, درباره حضرت على(ع) آورده است که البته از نگاه اهل سنت جا دارد که او را رافضى بدانند.
36. القراءة خلف الامام
این کتاب را هم مى توان از کتب تک نگارى فقهى بیهقى دانست. این اثر به کوشش محمد سعید بن بسیونى زغلول, در بیروت, سال 1405 ق و نیز بنا به نقل استاد مصرى احمد محمد شاکر در حواشى دایرة المعارف الاسلامیه در سال 1915 میلادى در هند چاپ شده است.
(نسخة الخطیة مصورة و موجودة بمعهد المخطوطات ـ القاهره رقم 123ـ فقه شافعى و قد صورت عن أصل موجود بمکتبة أحمد الثالث عدد أوراقها 81 ورقة أما طبعاته, فقد طبع بالهند طبعة حجریة بعنایة تلطف حسین, و قام الأخ محمد السعید بسیونى بعمل الحواشى و صنفه من جدید و طبعته دارالحدیث بالأزهر, بالقاهره).
37. القضاء و القدر
این کتاب در بیروت 1409 ق به چاپ رسیده است. سمعانى در الانساب (ج1, ص 438) آن را معرفى کرده است. این کتاب با عنوان القضاء و القدر و الرد على من یحتج بالقدر با تحقیق ابى الفداء الاثرى, در قاهره, به همت دارالفکر, و نیز به تحقیق احمد بن صالح الصمعانى, کارشناسى ارشد, در عربستان سعودى, سال 1407 ق چاپ شده است.
(نسخته الخطیة موجودة ضمن المکتبة السلیمانیة بإستنبول بمکتبة الشهید على پاشا= و تقع فى [110] ورقات و کتبت سنة 566 و علیها سماعات برقم 1488).
38. المبسوط
این کتاب مهم ترین اثر بیهقى در فقه است که درآن نصوص شافعى گرد آمده و حدوداً بیست جلد بوده که نسخ آن ناشناخته مانده است.
این کتاب را باید از بزرگ ترین و گسترده ترین آثار بیهقى دانست. قبل از بیهقى هم افرادى مانند بویطى ـ که از شاگردان شافعى است ـ سخنان شافعى را جمع آورى کرده است, امّا کار بیهقى در این اثر بسیار گسترده تر از کارهاى دیگران است.
بعضى منابع از این کتاب به دلیل محتواى آن به نام (نصوص الشافعى) و برخى با عنوان ( المبسوط فى نصوص الشافعى) از آن نام برده اند.
( انظر حاجى خلیفة فى کشف الظنون (ج2, ص 1582) و السبکى فى طبقات الشافعیه (ج4, ص 9) و قد ذکر حاجى خلیفه أنه فى عشرین مجلداً).
39. المدخل الى السنن الکبرى
این کتاب مقدمه اى است بر السنن الکبرى. نسخه خطى این اثر به سماع و تأیید برخى از بزرگان اهل سنت همچون ابن صلاح و حافظ مُزّى رسیده است.
(نسخته الخطیه مصورة فى مرکز البحث العلمى بجامعة الملک عبدالعزیز بمکة المکرمة و هى مصورة على نسخة خطیة موجودة فى مکتبة الجمعیة الأسیویة بکلکتا تحت رقم 368 و طبعته للدکتور محمد ضیاء الرحمن الأعظمى).
40. معرفة السنن و الآثار
بیهقى در این کتاب مجموعه اى از احادیث نبوى را در کنار آثار صحابه و تابعین در زمینه فروع دین فراهم آورده است. چاپ ناتمام این کتاب به تحقیق احمد صقر, در قاهره در سال 1348 هـ/ 1969م, از سوى المجلس الاعلى للشؤون الاسلامیة صورت گرفته است.
در این کتاب اقوال امام شافعى باترتیب مختصر مُزنى گرد آمده و از آن دفاع شده است. بیهقى در این اثر مآخذ خود را در نقل اقوال شافعى مورد به مورد نشان داده و با بیان ادله حکم از کتاب و سنت نبوى و آثار صحابه, به دفاع از شافعى برخاسته است. این اثر را به عبارتى, باید یکى از منابع فقه تطبیقى دانست که به گفته سبکى (ج4, ص 9) هیچ فقیه شافعى از آن بى نیاز نیست. بیهقى در این کتاب به ردِّ سخنان احمد بن سلامة طحاوى حنفى ـ که بر امام شافعى و اصحاب او ایراد وارد کرده است ـ پرداخته و احادیث مسندى را که امام شافعى در موضوع اصول و فروع دین آورده, نقل کرده و به جرح و تعدیل سند و بیان صحت و ضعف آنها پرداخته است. همچنین با نظر و اجتهاد خود, برخى از راویانى را که دیگران مورد وثوق ندانسته اند, توثیق کرده است.
( نسخة خطیه منه فى مکتبة المتحف بإستنبول تبدأ من رقم: 2638ـ 2643, أما طبعته فمنها جزء بتحقیق الأستاد السید احمد صقر سنه 1970).
41.معرفة علوم الحدیث
على بن زید بیهقى تألیف اثرى با عنوان معرفة علوم الحدیث همنام با اثر استادش حاکم نیشابورى را به بیهقى نسبت داده که در منابع دیگر تأیید نشده است. نسخه این کتاب نیز ناشناخته است.
42. مقدمه بر الدعوات الکبیر
اصل کتاب با عنوان الدعوات الکبیر به وسیله بدر عبدالله بدر, در کویت در سال 1409 ق به چاپ رسیده است. در دایرة المعارف بزرگ اسلامى کلمه (مقدمه) به عنوان این کتاب افزوده شده است.
43. مناقب احمد بن حنبل
با آنکه بیهقى در نوشته هایش مذاهب حنفى و مالکى را در عرض مذهب شافعى به رسمیت شناخته, از مذهب حنبلى نامى نبرده است. گفتنى است که در برخى از منابع اثرى با عنوان مناقب احمد از او یاد شده است و در نسل هاى پسین در حکایاتى کوشش مى شده است تا وى به عنوان شخصیتى مؤید شافعى و احمد بن حنبل معرفى مى شود. نسخه خطى این کتاب نیز ناشناخته مانده است.
44. مناقب الشافعى
این کتاب علاوه بر شرح احوال و فضایل محمد بن ادریس شافعى, در بردارنده اطلاعاتى درباره شاگردان امام شافعى و نیز اقوال وى در جرح و تعدیل رجال است. این کتاب در قاهره به سال 1970, به کوشش احمد صقر, به چاپ رسیده است. این کتاب را گاهى با عنوان (مناقب مطلّبى) هم گفته اند; زیرا نسبت شافعى به مطلّب برادر هاشم مى رسد.
(البیهقى شافعى المذهب و یبدو أنه أحب هذا المذهب بشدّة فذهب یدافع عنه و عن الشافعى فدافع عنه فى کتب منها: رد الانتقاد على لفظ الامام الشافعى (مخطوط) و بیان خطأ من اخطأ على الشافعى و کتاب تخریج احادیث الأم و کتاب الخلافیات بین الشافعى و أبى حنیفه. و هذا الکتاب مناقب الشافعى طبع بالقاهرة سنة 1391 ق بدار النصر للطباعة من جزءین حققهما الاستاذ السید احمد صقر).
45. ینابیع الأصول
این کتاب نیز داراى نسخه اى شناخته شده نیست.
(هدیة العارفین (ج1, ص78) و کشف الظنون (ج2, ص2051) لکنه یرجح أنه لغیر البیهقى الشافعى صاحب شعب الایمان).
تذکر: باید یادآورى کرد: برخى از منابع آثار دیگرى به بیهقى نسبت داده اند که مهم ترین آنها عبارت اند از :
1. سید هاشم ندوى در پایان جلد اول کتاب السنن الکبرى این کتاب ها را نیز به بیهقى نسبت مى دهد: کتاب المعتقد, اربعین, الایمان, الدعوات الصغیر.
2. همچنین اسماعیل پاشا بغدادى در کتاب هدیة العارفین نیز کتاب المحیط را به او نسبت مى دهد.
3. در کتاب السنن الصغرى کتاب هاى الایمان, القدر به بیهقى نسبت داد ه شده است. و همچنین کتاب دیگرى به نام السنن الصغیر که در دارالکتب العلمیه در دو جلد از سوى احمد قبانى عبدالسلام عبدالشافى در بیروت به چاپ رسیده, به بیهقى نسبت داده اند.
4. همچنین کتاب هاى المعارف در علم حدیث و الجامع المصنف که درباره اخلاق و ایمان است نیز از جمله آثار بیهقى نام برده شده است.
منابع و مآخذ
1 . دایرة المعارف بزرگ اسلامى, ج 13, ص 476ـ 478
2 . دانشنامه جهان اسلام, ج5, 326ـ 329
3 . مأخذ شناسى علوم عقلى, ج1, ص 565
4 . کشف الظنون, ج2, ذیل شعب الایمان
5 . طبقات الشافعیه, الاسنوى, جزء اول
6 . معجم البلدان, ج1, ص 804
7 . تاریخ الادب العربى, جزء السادس, ص 229
8 . تاریخ بیهق, ص 183
9 . وفیات الاعیان, ج1, ص 75
10 . روضات الجنان و جنات الجنان, ج2, ص 568
11 . تاریخ نیشابور, ص127
12 . دلایل النبوه, ص 15
13 . هدیة العارفین, ج1, ص 78
14 . معجم المطبوعات العربیه و المعرّبة, یوسف الیانه سرکیس, ص 500