گونه شناسى نگارش هاى حدیثى اهل سنت در سده هشتم و نهم هجرى

 
دو قرن هشتم و نهم هجرى از دوره هاى پر نشاط حدیث اهل سنت است. شخصیت هاى حدیثى مهمى مانند مِزّى, ذهبى, عراقى و ابن حجر عسقلانى در این دوره مى زیسته اند. سیوطى (د911) درباره این چهار تن گفته است:
انّ المحدثین عیال الان فی الرجال و غیرها من فنون الحدیث على أربعة: المزی والذهبی والعراقی و ابن حجر; اکنون محدثان در رجال و دیگر فنون حدیث ریزه خوار چهار تن هستند: مزى, ذهبى, عراقى و ابن حجر.1
حضور این حدیث پژوهان بزرگ و پر نویس از یک سو و تدوین متون و جوامع حدیثى در دوره هاى پیشین, که امکان کارهاى گوناگون بر روى آنها را فراهم ساخته بود از سوى دیگر, سبب ساز تنوع فعالیت هاى حدیثى و پدید آمدن گونه هاى مختلف در آثار و نگارش ها در زمینه هاى گوناگون علوم حدیث گشته است.
این نوشتار به منظور آشنایى با گونه هاى نگارش هاى حدیثى اهل سنت, و با استفاده از منابعى مانند الرسالة المستطرفة و کشف الظنون فراهم آمده که براى پرهیز از اطناب از ذکر منابع در تک تک موارد خوددارى شده است.
1. رجال و تراجم
مهم ترین آثار درباره رجال و تراجم در دوره مورد بحث عبارتند از:
ـ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال از جمال الدین ابوالحجّاج یوسف مزی (654 ـ 742ق),
ـ میزان الاعتدال فى نقد الرجال,
ـ سیر اعلام النبلاء,
ـ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام,
ـ تذکرة الحفاظ,
ـ الإعلام بوفیات الأعلام,
ـ دیوان الضعفاء والمتروکین,
ـ المغنى فى الضعفاء, همگى از ابوعبدالله محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى (د748ق),
ـ الوافی بالوفیات از صلاح الدین خلیل بن ایبک بن عبدالله صفدى (د764ق),
ـ لسان المیزان,
ـ تهذیب التهذیب,
ـ تقریب التهذیب (در تلخیص تهذیب التهذیب),
ـ الایثار بمعرفة رواة الآثار,
ـ نزهة الألباب (در القاب),

ـ الاصابة فى تمییز (/عدّ) الصحابة; این کتاب جامع مطالب استیعاب و ذیل هاى آن, اسد الغابة و التجرید ذهبى است, تلخیص سیوطى از این کتاب عین الاصابة فى معرفة الصحابة نام دارد,
ـ تعریف اهل (/أولى) التقدیس بمراتب الموصوفین بالتدلیس,
ـ رجال الصحیحین,
ـ الثقات ممّن لیس فى التهذیب,
ـ فوائد الاحتفال فى أحوال الرجال المذکورین فى البخارى زیادة على تهذیب الکمال, همگى از شهاب الدین ابوالفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى (د852ق),
ـ المقصد الأرشد فی ذکر اصحاب الإمام احمد از ابراهیم بن محمد رامینى مقدسى (د884),
ـ اکمال تهذیب الکمال فى اسماء الرجال از علاءالدین مغلطاى بن قلیج بن عبیدالله قاهرى (د761ق)
ـ رجال الصحیحین,
ـ رجال السنن الاربعة, هر دو از شهاب الدین ابى الحسین احمد بن احمد کردى هکّارى (د763),
ـ التکمیل فى أسماء الثقات والضعفاء والمجاهیل از عمادالدین اسماعیل بن عمر بن کثیر (د774ق), وى در این کتاب تهذیب الکمال و میزان الاعتدال را به همراه زیاداتى گرد آورده است,
ـ اکمال تهذیب الکمال فى أسماء الرجال از سراج الدین ابن ملقن (د804),
ـ ذیل میزان الاعتدال از زین الدین عراقى (د806),
ـ نهایة السؤل فى رواة الستة الأصول,
ـ الکشف الحثیث عمّن رمی بوضع الحدیث,
ـ التبیین لأسمآء المدلّسین,
ـ الاغتباط بمن رمى بالاختلاط, همگى از برهان الدین حلبى (د841) (سبط ابن العجمى),
ـ کتاب الثقات ممّن لم یقع فى الکتب الستّة, از زین الدین قاسم بن قطلوبغا حنفى (د879),
ـ الریاض المستطابة فى جملة من روى فى الصحیحین من الصحابة, از عمادالدین ابوزکریا یحیى بن ابوبکر عامرى یمنى (د893)
ـ الاکتساب فى تلخیص کتب الأنساب, از قطب الدین محمد بن محمد بن عبدالله بن خیضر (خیضرى) شافعى (د894).
2. کتب طبقات
کتب طبقات, کتاب هایى هستند شامل شرح احوال مشایخ و روایات آنان به صورت طبقه اى پس از طبقه اى2 و عصرى پس از عصرى تا زمان مؤلف کتاب طبقات.3
ـ طبقات علماء الحدیث از محمد بن احمد جماعیلى مقدسى (د774),
ـ طبقات الشافعیّة از تاج الدین سبکى (د771),
ـ الجواهر المضیئة فى طبقات الحنفیّة, از عبدالقادر بن محمد قرشى حنفى مصرى (د755),
ـ طبقات الحنابلة از زین الدین عبدالرحمن بن احمد بغدادى معروف به ابن رجب (د795),
ـ طبقات العلماء از عمادالدین ابوالفدا اسماعیل بن کثیر (705ـ774),
ـ طبقات الشافعیة از محیى الدین سلیمان بن جعفر اسنوى مصرى (د765),
ـ طبقات الشافعیة از قاضى شهاب الدین احمد بن اسماعیل بن خلیفه معروف به ابن حسبانى (د815),
ـ طبقات الشافعیة از نجم الدین محمد بن ابوبکر مرجانى مکى (د737),
ـ طبقات الشافعیة از عمادالدین ابوالفدا اسماعیل بن ابراهیم مقدسى معروف به ابن شرف (د852),
ـ طبقات الشافعیة از شهاب الدین احمد بن حسین رملى مقدسى (753ـ844),
ـ طبقات الشافعیة از تقى الدین احمد بن محمد بن قاضى شهبه (851),
ـ طبقات الشافعیة از شمس الدین محمّد بن عبدالرحمن دمشقى معروف به قاضى صفد
ـ طبقات الحنابلة از برهان الدین ابراهیم بن محمد رامینى (د884),
ـ طبقات الحنابلة از عزالدین ابوالبرکات احمد بن ابراهیم کنانى عسقلانى (د876),
ـ طبقات الحنفیّة از قاضى محب الدین ابوالفضل محمد بن ابوالولید معروف به ابن شحنه (د890)
ـ تاج التراجم فی طبقات الحنفیّة از قاسم بن قطلوبغا مصرى (802 ـ879),
ـ المرقاة الوفیّة فی طبقات الحنفیّة از محمد بن یعقوب فیروزآبادى (729ـ817)
ـ طبقات الحنفیّة از بدرالدین محمود بن احمد عینى (762ـ 855)
ـ طبقات الحفاظ,
ـ المعین فی طبقات المحدّثین هر دو از ذهبى,
ـ ترتیب طبقات الحفاظ للذهبى على حروف المعجم از ابن حجر.
3. کتاب هاى متفق و مفترق, مؤتلف و مختلف و متشابه
این گونه کتاب ها, کتاب هاى کمکى و راهنما در دانش رجال به شمار مى روند. متفق و مفترق آن است که نام یا لقب یا نسب دو یا چند راوى, از نظر نگارش و تلفظ یکسان بوده و اشخاص متعدد باشند. مؤتلف و مختلف آن است که نام دو یا چند راوى از نظر کتابت و نگارش یکسان بوده و تلفظ آنها مختلف باشد. متشابه ترکیبى از دو نوع سابق و عبارت از آن است که نام یا کنیه دو شخص یکسان بوده و در نسب یا نسبت آن دو اختلاف و ائتلاف وجود داشته باشد. یا برعکس نامشان مختلف و مؤتلف بوده و نسبت یا نسبشان متفق باشد.4
کتاب هایى که در گونه هاى یاد شده و در گونه هاى مشابه نوشته شده اند, عبارتند از:
ـ المختلف والمؤتلف
اختصارِ (تلخیص المتشابه فى الرسم و حمایة ما اشکل منه عن بوادر التصحیف والوهم خطیب بغدادى) هر دو از علاءالدین على بن عثمان ماردینى معروف به ابن ترکمانى (د750),
ـ مشتبه الاسماء والنسبة,
ـ المقتفى فى سرد الکنى شامل ترتیب, اختصار و افزوده هایى بر کتاب ابواحمد نیشابورى کرابیسى, هر دو از ذهبى,
تبصیر المنتبه فى تحریر المشتبه از ابن حجر عسقلانى.
4. کتب مشیخه
در دوره مورد بحث از جمله محدثان زیر داراى کتاب مشیخه بوده اند:
ـ عبدالمؤمن بن عبدالحق بن عبدالله بن شمائل بغدادى حنبلى معروف به ابن شمائل (د739),
ـ عمر بن ابراهیم بن مفلح رامینى مقدسى (د872),
ـ تقى الدین ابوبکر (عبدالله) بن محمد بن اسماعیل معروف به ابن قلقشندى (د867),
ـ عمادالدین اسماعیل بن ابراهیم بن عبدالله مقدسى شافعى (د861)
ـ ذهبى (د748) نیز مشیخه چندین محدّث از جمله جعبرى (د706), ابن زراد حریرى (د726) و عزالدین مقدسى (د700) را نگاشته است.
ـ شمس الدین محمد بن على بن حسین حسینى دمشقى (د765)
5. درایة یا مصطلح الحدیث
درایه یا مصطلح الحدیث از زمینه هاى پر تألیف حدیثى در این دوره است. برخى از مهم ترین آثار در این زمینه عبارتند از:
ـ الفیة الحدیث (موسوم به التبصرة والتذکرة),
ـ فتح المغیث بشرح ألفیة الحدیث,
ـ التقیید والایضاح لما أطلق و أغلق فی کتاب ابن الصلاح,
ـ النکت على مقدمة ابن الصلاح همگى از زین الدین عبدالرحیم بن حسین عراقى (725ـ806)5,
ـ منیة الطالب لأعز المطالب,
ـ الموقظة فی علم مصطلح الحدیث,
ـ کتاب الزیادة المضطربة همگى از ذهبى6,
ـ نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر,
ـ نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر,
ـ رسالة فی مصطلحات أهل الحدیث,
ـ النکت على الألفیة,
ـ الافصاح بتکمیل النکت على ابن الصلاح,
ـ هدى السارى (مقدمه فتح البارى) همگى از ابن حجر7,
ـ زوال الترَح بشرح منظومة ابن فرح از بدرالدین محمد بن ابى بکر بن جماعة (د810), منظومه شهاب الدین احمد بن فرح به قصیده غرامیه نامبردار است,
ـ مختصر جامع لمعرفة علوم الحدیث از سید شریف جرجانى (د816),
ـ العالى الرقبة فى شرح نظم النخبة از تقى الدین ابوالعباس احمد بن محمّد شُمُنى (د872); نظم نخبة (الفکر) از والد شارح, کمال الدین شُمُنى است,
ـ صعود المراقى (شرح الفیة عراقى) از قطب الدین محمد بن محمد خیضرى (د894),
ـ المنهل الروى فى الحدیث النبوى از بدرالدین محمد بن جماعة کنانى (د733) در اختصار مقدمة ابن صلاح,
ـ المنهج السوى فى شرح المنهل الروی (شرح کتاب یاد شده) از عز الدین محمد بن جماعة کنانى (سبط بدرالدین بن جماعة),
ـ الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحدیث از ابن کثیر (در اختصار علوم حدیث ابن صلاح),
6. آسیب شناسى و نقد حدیث
شمار قابل توجّهى از نگاشته هاى عالمان عامّه در سده هشتم و نهم به موضوع آسیب شناسى حدیث (مانند وضع, علت, تدلیس, ابهام) اختصاص یافته است:
ـ الاحادیث المختارة من الموضوعات من الأباطیل للجورقانى,
ـ ترتیب الموضوعات لابن جوزى,
ـ تلخیص العلل المتناهیة فی الأحادیث الواهیة لابن جوزى همگى از ذهبى,
ـ الزهر المطلول فی الخبر المعلول,
ـ شفاء الغلل فی بیان العلل,
ـ نزهة القلوب فی معرفة المبدّل والمقلوب,
ـ الانتفاع بترتیب العلل للدار قطنی على الأنواع همگى از ابن حجر,
ـ المنار المنیف فی الصحیح والضعیف از محمّد بن ابى بکر حنبلى معروف به ابن قیم جوزیه (د751),
ـ التذکرة فى الأحادیث المشتهرة از بدرالدین زرکشى (د794ق),
ـ الافهام بما وقع فى البخارى من الابهام از عبدالرحمن بن ابى حفص عمر بُلقینى شافعى (د824),
ـ المستفاد من مبهمات المتن والإسناد از ولى الدین ابوزرعة احمد بن ابى الفضل عراقى (د826) کتانى, نویسنده الرسالة المستطرفة, این کتاب را بهترین کتاب در این نوع دانسته است.8
7. جمع طرق احادیث
در برخى آثار این دوره طرق و اسانید مختلف یک حدیث, شناسایى و عرضه شده است; مانند طرق حدیث (من کنت مولاه فعلى مولاه )و حدیث (طیر) هر دو از ذهبى.
8. مستخرج نویسى
مستخرج, در اصطلاح کتابى است که در آن محدّث, احادیث کتاب حدیثى دیگر را با اسانید خود که غیر از طریق صاحب کتاب است, مى آورد و در شیخ مؤلف یا راوى بالاتر ولو در صحابى, اسانید اجتماع مى یابند. ترتیب کتاب, متون و طرق اسانید آن رعایت مى شود.9
نگارنده در این دوره تنها به مستخرج ابوالفضل عبدالرحیم بن حسین عراقى (د806) بر مستدرک حاکم نیشابورى برخورد.
8. جمع کتب حدیثى
در برخى آثار این دوره احادیث چند کتاب حدیثى (مانند صحاح و مسانید) در مجموعه هایى گردآورى شده است. این کار اصطلاحاً جمع نویسى نام دارد. آثار این گونه نگارشى حدیثى عبارتند از:
ـ جامع المسانید و السنن الهادى لأقوم سنن از ابن کثیر دمشقى (د774): این کتاب جامع اصول ستّة و مسندهاى احمد, بزّار, ابى یعلى, و طبرانى (معجم) کبیر بوده و به ترتیب الفبایى, ابتدا نام صحابى را مى آورد و سپس تمام روایات وى را در کتب یاد شده و دیگر کتب ذکر مى کند.10
ـ تسهیل طریق الوصول الى احادیث الزائدة على جامع الاصول از مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادى (د817)
10. شرح نویسى
از زمینه هاى مهم فعالیت حدیثى اهل سنت در دوره مورد بحث, نگارش شرح و تعلیقه بر مصادر حدیثى پیشین و به ویژه صحاح ششگانه است. با توجه به کثرت این گونه کتاب ها به برخى از شروح صحاح اشاره مى شود.
ـ الکواکب الدرارى (شرح صحیح بخارى), از شمس الدین محمد بن یوسف کرمانى (717ـ786ق),
ـ شرح سنن ابى داود از ابوبکر زبیدى (د752),
ـ شرح صحیح بخارى از بدرالدین محمد زرکشى (د793),
ـ شرح صحیح بخارى از سراج الدین عمر بن على بن ملقن شافعى (د804),
ـ فتح البارى (شرح صحیح بخارى) از ابن حجر عسقلانى (د852),
ـ عمدة القارى (شرح صحیح بخارى) از بدرالدین محمود بن احمد عینى حنفى (د855),
ـ شرح صحیح مسلم, شرح سنن نسایى; هر دو از محمد بن ابراهیم بن ایوب حمصى معروف به ابن عصیاتى (د834),
ـ اکمال الإکمال (شرح صحیح مسلم) از محمد آبى (د828),
ـ فضل المنعم (شرح صحیح مسلم) از محمد هروى (د729ق),
ـ شرح سنن ابى داود از ولى الدین ابوزرعه احمد بن ابى الفضل عراقى (د826),
ـ انتماء (/انتحاء) السنن و اقتفاء السنن (شرح سنن ابو داود) از احمد مقدسى (د765),
11. معجم نگارى
معجم (ج: معاجم) کتابى است که در آن احادیث به ترتیب صحابه یا مشایخِ (مؤلف) یا بلاد یا جز آن ذکر مى شود و غالباً مرتب به حروف الفباست.11
در این دوره محدثان ذیل صاحب معجم بوده اند:
ـ شرف الدین عبدالمؤمن بن خلف شافعى دمیاطى (د705 یا 706) (بر پایه مشایخ),
ـ برهان الدین ابراهیم بن احمد بن عبدالواحد تنوخى (د800),
ـ تقى الدین على بن عبدالکافى سبکى (د756ق),
ـ ذهبى.
12. زوائدنویسى
ییکى از زمینه هاى فعالیت هاى حدیثى اهل سنّت در قرن هشتم و نهم هجرى زوائدنویسى است.12
مهم ترین زوائد اهل سنّت در این دو قرن و از سوى نور الدین هیثمى (د807), شهاب الدین بوصیرى (د840) و ابن حجر عسقلانى (د852) پدید آمده است.
زوائدهاى هیثمى:
یک. غایة المقصد فی زوائد المسند (زوائد مسند ابن حنبل بر کتب ستّه)
دو. کشف الاستار عن زوائد البزّار;
سه. المقصد العلی فی زوائد ابی یعلى الموصلی;
چهار. البدر المنیر فى زوائد المعجم الکبیر;
پنج. مجمع البحرین فى زوائد المعجمین;
شش. موارد الظمآن إلى زوائد ابن حبان;
هفت. بغیة الباحث على زوائد الحارث;
هشت. مجمع الزوائد و منبع الفوائد (شامل زوائدهاى یاد شده به استثناى زوائد مسند حارث و صحیح ابن حبان)
زوائدهاى بوصیرى:
یک. مصباح الزجاجة فى زوائد ابن ماجة;
دو. تحفة الحبیب للحبیب بالزوائد فى الترغیب والترهیب;
سه. زوائد نوادر الأصول;
چهار. فوائد المنتقی لزوائد البیهقى;
پنج. اتحاف الخیرة (/السادة) المهرة بزوائد المسانید العشرة; (مهم ترین زوائد بوصیرى);
شش. مختصر اتحاف السادة المهرة بزوائد المسانید العشرة;
زوائدهاى ابن حجر:
یک. زوائد الأدب المفرد للبخارى;
دو. زوائد مسند الحارث بن ابى اسامة على الکتب الستّة و مسند احمد;
سه. زوائد مسند احمد بن منیع;
چهار. زوائد البزار على الکتب الستة و مسند احمد;
پنج. زیادات بعض الموطآت على بعض;
شش. زوائد الفردوس;
هفت. زوائد الکتب الأربعة ممّا هو صحیح;
هشت. المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة (مهم ترین زوائد ابن حجر);13
13. کتب اطراف
کتب اطراف, کتاب هایى هستند که در آنها طرف ابتداى حدیث که دلالت بر بقیه دارد همراه با جمع اسانید آن ذکر مى شود. موضوع کار کتب اطراف ممکن است یک یا چند کتاب حدیثى باشد.14
ـ أطراف الستّة از ابو الحجاج یوسف بن عبدالرحمن مزّى (د742) در زمینه اطراف احادیث صحاح ستّه,
ـ الکشّاف فى معرفة الأطراف از شمس الدین محمد بن حمزه حسینى دمشقى (د765),
ـ أطراف صحیح ابن حبان از زین الدین عراقى (د806),
ـ أطراف المسانید العشرة از ابى العباس احمد بن محمد کنانى بوصیرى شافعى (د840); این کتاب اطراف مسانید ابى داود طیالسى, عبدالله بن زبیر حمیدى, مسدد بن مسرهد, محمد بن یحیى بن ابى عمر عدنى, اسحاق بن راهویه, ابى بکر بن ابى شیبه, احمد بن منیع, عبد بن حُمید, حارث بن محمد بن ابى اسامه, ابى یعلى موصلى شامل است.
الإشراف على الأطراف از سراج الدین ابى حفص عمر بن على بن احمد انصارى اندلسى معروف به ابن الملقّن (د804):
ـ أطراف الصحیحین,
ـ اتحاف المهرة بأطراف العشرة, شامل اطراف کتاب هاى موطأ, مسند شافعى, مسند احمد, مسند دارمى, صحیح ابن خزیمه, منتقى ابن الجارود, صحیح ابن حبان, مستدرک حاکم, مستخرج ابى عوانه, شرح معانى الآثار, و سنن دار قطنى.
ـ أطراف المسند المعتلى بأطراف المسند الحنبلى, (برگرفته از اتحاف المهرة پیش گفته)
اطراف الأحادیث المختارة (الأحادیث المختارة از ضیاء مقدسى است),
ـ أطراف الفردوس همگى از ابن حجر عسقلانى (د852),
14. تخریج احادیث متون متقدم
کتاب هاى تخریج احادیث, عبارت از کتاب هایى هستند که به مأخذیابى و بیان اسانید احادیث به کار رفته در متون کلامى, فقهى, تفسیرى, عرفانى و… مى پردازند. در این کتاب ها معمولاً درباره اعتبار حدیث نیز اظهارنظر مى شود.15 در دوره مورد بحث این گونه کتاب ها از فراوانى نسبى برخوردارند.
ـ الکفایة فى معرفة احادیث الهدایة از علاءالدین على بن عثمان ماردینى (د750) (الهدایة از برهان الدین على بن ابوبکر فرغانى (د593ق) در شرح کتاب دیگر وى بدایة المبتدى و در فقه حنفى است.)
ـ تخریج احادیث الکشّاف (زمخشرى) از ابى محمد عبدالله بن یوسف (یا یوسف بن عبدالله) زیلعى (د762)
ـ نصب الرایة لاحادیث الهدایة از همو,
ـ تخریج احادیث شرح کبیر رافعى بر الوجیز غزالى در فقه شافعى از عزالدین عبدالعزیز بن جماعه کنانى (د767),
ـ تخریج احادیث شرح کبیر رافعى بر الوجیز غزالى از حفید نامبرده محمد بن جماعة (د819),
ـ تخریج احادیث منهاج بیضاوى از تاج الدین سبکى (د771),
ـ العنایة فى تخریج احادیث الهدایة از عبدالقادر بن محمد قرشى حنفى مصرى (د775),
ـ الطرق والوسائل فى تخریج احادیث خلاصة الدلائل از همو (خلاصة الدلائل فى تنقیح المسائل از حسام الدین على بن احمد بن مکى رازى است),
ـ تخریج شرح کبیر رافعى از بدرالدین زرکشى (د794),
ـ المناهج والتناقیح فى تخریج احادیث المصابیح از صدرالدین محمد بن ابراهیم مناوى شافعى (د803),
ـ تحفة المحتاج الى احادیث المنهاج از سراج الدین عمر بن ملقن (د804) (المنهاج از بیضاوى و در اصول است.),
ـ البدر المنیر فى تخریج الأحادیث والآثار الواقعة فى الشرح الکبیر از سراج الدین عمر بن ملقن (د804); وى این کتاب را تلخیص نموده به نام خلاصة البدر المنیر و چکیده اى هم از آن به نام منتقى خلاصة البدر المنیر فراهم نموده است.
ـ تذکرة الأخیار بما فى الوسیط من الأخبار از همو. (الوسیط از غزالى است),
ـ تخریج احادیث منهاج بیضاوى,
ـ إخبار الأحیاء بأخبار الإحیاء (تخریج کبیر احیاء العلوم غزالى),
ـ المغنى عن حمل الأسفار فی الأسفار فی تخریج ما فی الإحیاء من الأخبار (گزیده کتاب قبل),
ـ الکشف المبین عن تخریج إحیاء علوم الدین (متوسط) همگى از زین الدین عراقى (د806),
ـ الکافى الشاف فى تخریج أحادیث الکشاف,
ـ تخریج احادیث الأذکار نووى,
ـ تخریج اربعین نووى,
ـ هدایة الرواة الى تخریج أحادیث المصابیح والمشکاة,
ـ الدرایة فى منتخب تخریج أحادیث الهدایة,
ـ التلخیص الحبیر فى تخریج احادیث شرح الوجیز الکبیر همگى از ابن حجر (د852),
ـ احادیث تفسیر ابى اللیث السمرقندى,
ـ تخریج احادیث شرح المختار فى الفقه الحنفى (المختار و شرح آن از مجدالدین عبدالله بن مودود موصلى (د683) است),
ـ تحفة الأحیاء بما فات من تخاریج الإحیاء,
ـ احادیث عوارف المعارف سهروردى همگى از زین الدین قاسم بن قطلوبغا (د879).
15. مرتب ساختن کتاب هاى پیشینیان
بخشى از فعالیت هاى حدیثى این دوره شامل تهذیب و مرتب ساختن کتاب هاى حدیثى پیشین بوده است از جمله:
ـ تقریب البغیة فى ترتیب احادیث الحلیة (ترتیب احادیث حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانى) از نورالدین هیثمى (د807),
ـ الاحسان فى تقریب صحیح ابن حبان از علاءالدین على بن بلبان بن عبدالله فارسى (د739) که احادیث صحیح ابن حبان را بر ابواب مرتب نموده است.
ـ مهذّب السنن الکبرى از ذهبى (السنن الکبرى از بیهقى است)
ـ وسیلة المسلم فی تهذیب صحیح مسلم از محمّد بن محمّد کلبى غرناطى معروف به ابن جزى (د741)
ـ الکواکب الدرارى فی ترتیب مسند الامام احمد على ابواب البخارى از على بن حسین بن عروه معروف به ابن زکنون (د837),

16. کتب احادیث مسلسل
حدیث مسلسل, حدیثى است که راویان سلسله سند آن بر یک صفت یا حالتى اشتراک دارند.16 برخى از محدثان در زمینه این گونه احادیث, کتاب هاى مستقلى نگاشته اند.
ـ العذب السلسل فى الحدیث المسلسل از ذهبى,
ـ المسلسلات از تقى الدین سبکى (د756),
ـ المسلسلات از صلاح الدین خلیل بن کیکلدى علایى دمشقى(د761),
ـ المسلسلات ولى الدین احمد بن ابى الفضل عراقى (د826),
ـ المسلسلات از سعیدالدین محمّد بن مسعود کازرونى (د758)
ـ نفحات الأخیار من مسلسلات الأخبار از شمس الدین محمّد بن ابى بکر معروف به ابن ناصرالدین (د842),
17. گردآورى احادیث با حذف اسانید
این گونه نگارشى شامل متون شمارى از احادیث مسند با حذف اسانید آنها است. این کار تجرید نامیده مى شود. احادیث این کتاب ها معمولاً به ترتیب الفبا است.17
ـ الامام فى احادیث الاحکام,
ـ الامام بأحادیث الاحکام (مختصر کتاب یاد شده) هر دو از تقى الدین محمد بن على بن وهب بن مطیع معروف به ابن دقیق العید (د702),
ـ الفائق فى الکلام الرائق از جمال الدین عبدالله بن على بن حمائل مشهور به ابن غنائم (د744) شامل ده هزار حدیث نبوى به ترتیب الفبا,
ـ تجرید الأصول فی أحادیث الرسول از شرف الدین هبةالله بن عبدالرحیم بارزى شافعى معروف به ابن بارزى (د738) شامل تجرید جامع الاصول ابن اثیر,
ـ بلوغ المرام من احادیث الاحکام از ابن حجر (د852),
ـ الدرر فى حدیث سید البشر از زین الدین عبدالغنى بن محمد ازهرى (زنده در 882) که در آن احادیث به ترتیب الفبا و با تصریح به نام مخرجین آمده است.
ـ مشکاة المصابیح از محمد بن عبدالله خطیب تبریزى که در آن مصادر و راویان احادیث مصباح السنة ابومحمد بغوى را تعیین نموده و فصلى بر آن افزوده است. پایان نگارش این کتاب 737 هجرى است.
ـ التجرید الصریح لأحادیث الجامع الصحیح از شهاب الدین ابوالعباس احمد بن عبداللطیف شرجى زبیدى (د893).
18. کتاب هاى عوالى
در دوره هاى مختلف حدیث اهل سنت برخى محدثان, احادیث عالى السند (احادیث داراى قلت واسطه) را در مجموعه هایى گرد آورده اند. نام این کتاب ها بر حسب شمار راویان, وحدانیات, ثنائیات و… نامیده مى شود.
ـ تساعیات و عشاریات از محمد بن محمد ورغمى (د803)
ـ تساعیات از رضى الدین ابراهیم بن محمد طبرى مکى (د722),
ـ ثلاثیات ابن ماجة,
ـ عوالى شمس الدین واسطى (د699),
ـ عوالى الطاووسى (د704),
ـ العوالی من حدیث مالک بن أنس, همگى از ذهبى,
ـ عوالى البخارى از تقى الدین ابن تیمیه (د728),
ـ تساعیات از اثیرالدین ابوحیان محمد بن یوسف بن حیان اندلسى نحوى (د745),
ـ عشاریات از برهان الدین ابراهیم بن احمد تنوخى (د800),
ـ عشاریات از زین الدین عراقى (د806),
ـ عوالى اللیث بن سعد از قاسم بن قطلوبغا (د879)
19. اربعین نگارى
گردآورى مجموعه هایى شامل چهل حدیث همواره مورد توجه عالمان شیعه و اهل سنت بوده است. نمونه اربعین هاى پدید آمده در دوره مورد بحث به قرار زیر است.
ـ الاربعون المتباینات از تقى الدین محمد بن احمد بن عبدالرحمن فارسى شریف حسنى (د832),
ـ الاربعون از محمد بن محمد جزرى (د833),
ـ الاربعون از ابراهیم بن حسن مالکى (د744),
ـ الاربعون فی الحج از محب الدین احمد بن عبدالله مکى (749)
ـ اربعین تساعیات,
ـ اربعین مسلسلات هر دو از تاج الدین عبدالغفار بن محمد سعدى (د732),
ـ الأربعون البلدانیّه از ذهبى,
ـ الاربعون المتباینات از ابن حجر.
20. کتب روایت ابناء از آباء
ـ الوشى المعلم فى من روى عن ابیه عن جده عن النبى صلى الله علیه (وآله) وسلم از صلاح الدین علایى; به گفته کتّانى این کتاب جامع ترین کتابى است که در موضوع خود نوشته شده است. ابن حجر گزینش و افزوده اى بر این کتاب دارد.18
21. کتب امالى
کتب امالى, کتاب هایى هستند شامل احادیثى که شیخِ حدیث آنها را در مجالس متعدد املا نموده است.19
نویسنده الرسالة المستطرفة بر آن است که املاى حدیث در دوره هاى پیشین رواج بسیار داشت و شیوه کار چنان بود که شیخ و حافظ حدیث در روز سه شنبه یا جمعه در جامع مى نشست و با اسانید خود, احادیث و آثارى را در جمع شاگردان ایراد مى کرد و به تفسیر غریب الحدیث و بیان مسائل و فوائد مربوط به متن یا اسناد آن مى پرداخت. شاگرد که مستملى نامیده مى شود, موظف بود در ابتداى دفتر خود قید کند: (هذا مجلس املاه شیخنا فلان بجامع کذا فى یوم کذا).20
ـ امالى عبدالرحیم بن حسین عراقى (د806),
ـ امالى احمد بن عبدالرحیم عراقى (د826),
ـ امالى ابن حجر (د852),
ـ امالى مسانید ابى حنیفه از قاسم بن قطلوبغا (د879).
22. کتب سیره نبوى
کتّانى ـ نویسنده الرسالة المستطرفة ـ کتاب هاى مربوط به سیره نبوى را جزء گونه هاى نگارشى حدیث اهل سنت شمرده است. برخى از این کتاب ها عبارتند از:
ـ الزهر الباسم فى سیرة المصطفى ابى القاسم از علاءالدین مغلطاى,
ـ الاشارة الى سیرة المصطفى و تاریخ من بعده من الخلفاء از همو در اختصار کتاب قبل,
ـ السیرة الکبرى از عزالدین ابن جماعه,
ـ السیرة الصغرى از همو,
ـ غایة السؤول فى خصائص الرسول از سراج الدین ابن ملقن,
ـ الدرر السنیة فى نظم السیرة النبویة از زین الدین عراقى,
ـ نور النبراس فى شرح سیرة ابن سید الناس از برهان الدین ابراهیم بن محمد حلبى معروف به سبط ابن العجمى که تعلیقه اى است بر نور العیون فى تلخیص سیرة الامین المأمون از ابى الفتح ابن سید الناس. (نور العیون نیز تلخیص کتاب دیگر نویسنده به نام عیون الاثر فى فنون المغازى و الشمائل و السیَر است.)
ـ جامع الآثار فى مولد المختار از شمس الدین محمد بن ناصر دمشقى (د842),
ـ السیرة از ابن حجر (د852),
ـ الانوار بخصائص النبى المختار از همو,
ـ بهجة المحافل و بغیة الأماثل فى تلخیص السیر والمعجزات والشمائل از ابوزکریا یحیى بن ابوبکر عامرى یمنى (د893),
ـ اللفظ المکرم بخصائص النبى المحترم از قطب الدین محمد بن محمد بن عبدالله بن خیضر خیضرى (د894).
پی نوشت ها:
1. طبقات الحفاظ, تحقیق: على محمّد عمر, مکتبة الثقافة الدینیّة, ص547.
2. طبقه, در اصطلاح جماعتى را گویند که در یک عصر بوده و قریب السن و در ملاقات مشایخ و اخذ حدیث از استاد شریک باشند. (درایة الحدیث, ص17)
3. سیّد محمّد بن جعفر کتّانى, الرسالة المستطرفة, دار البشائر الإسلامیة, ص138.
4. الرسالة المستطرفة, ص114 و 115. براى اقسام و نمونه هاى هرکدام ر.ک: منهج النقد فى علوم الحدیث, ص180 و184.
5. الفیة الحدیث, مقدمه احمد محمد شاکر, ص ى و ک.
6. سیر أعلام النبلاء, ج1, مقدمه محقق, ص76.
7. ابن حجر العسقلانی و دراسة مصنفاته, ج1, ص288ـ301.
8.الرسالة المستطرفة, ص124.
9. همان, ص31.
10. همان, ص175 و176.
11. همان, ص235; درایة الحدیث, ص28.
12. برخى برآنند که نخستین کتاب در زوائدنویسى از حافظ مغلطاى بن قلیج (د762) هجرى است (مجمع الزوائد و منبع الفوائد, هیثمى, تحقیق عبدالله محمد الدرویش, مقدمه, ص54).
13. برگرفته از مقدمه سعد بن ناصر بن عبدالعزیز الشثرى بر المطالب العالیة, چاپ اول, 1419 دارالعصمه و دارالغیب و مقدمه اتحاف الخیرة المهرة از احمد معبد, چاپ اول 1420, دارالوطن.
14. الرسالة المستطرفة, ص167.
15. ر.ک: همان, ص185.
16. همان, ص81.
17. همان, ص177.
18. همان, ص163 و164.
19. همان, ص159; درایةالحدیث, ص30.
20. الرسالة المستطرفة, ص159.