ذریعه النجاه

 بیش از سى سال پیش, در همین ایام, در آستانه فرا رسیدن ماه محرم, دانشجو بودم. در تکاپو بودم کتابى موجز و جامع در تاریخ قیام امام حسین(ع) پیدا کنم که مستند و معتبر و کم حجم و خوش دست باشد. مرحوم حاج سید ابوالقاسم مرعشى, صاحب کتابفروشى حافظ (چهارراه سرچشمه, تهران) کتاب (مرحوم میرزا رفیع گرمرودى) را ـ به تعبیر خودشان ـ به دست من دادند و گفتند: (این همان کتابى است که مى خواهى!) همین طور هم بود. از آن زمان تاکنون, همواره با این کتاب مأنوس بوده ام و اینک نیز, اگر براى معرفى این کتاب دست به قلم مى برم, نه داعى براى نقد کتاب دارم و نه داعیه نقد کتاب. مى خواهم تجربه اى را که از این کتاب دارم با دیگر جویندگان و پژوهندگان در میان گذارم.
ویژگى هاى کتاب
1. ذریعةالنجاة براى نخستین بار در سال هاى آغازین قرن چهاردهم هجرى در عالم مطبوعات محدود ایران در آن روزگار, در شهر تبریز که یکى از دو مرکز فعال طبع و نشر بوده, ظهور کرد و با توجه به قرائن مختلف, مؤلف آن (مُجدِّد) شیوه هاى عزادارى و سوگوارى براى حضرت سیدالشهدا(ع) به حساب مى آید و باید گفت این کتاب نخستین تألیف در نوع خودش بوده است که داعیه تصحیح و تجدیدنظر در روش ها و شیوه هاى عزادارى ماه هاى محرم و صفر را داشته است. نظیر آنچه در همان اوان ـ تقریباً ـ در راستاى تألیف و تدوین کتاب مفاتیح الجنان به منظور کساد گردانیدن بازار گرم ادعیه غیر مستند و مجعول و بى اساس و گرایش دادن اهل دعا و راز و نیاز و توسل و زیارت به ادعیه و ختومات و زیارات معتبرتر و مستندتر, از ناحیه مرحوم محدّث قمى در کار بوده است. مؤلف ذریعة النجاة در پى آن بوده است که یک متن موجز و جامع و معتبر در ارتباط با وقایع کربلا و نهضت عاشورا در اختیار خطبا و وعاظ و اهل منبر قرار دهد و افکار عمومى شیعیان اهل بیت(ع) را در تبریز و دیگر شهرهاى شیعه نشین ایران تصحیح کند و محتواى فرهنگى مجالس و محافل عزادارى امام حسین(ع) را که عبارت از گریه و زارى و سینه زنى و زنجیرزنى و گفت وشنود اخبار و روایات ضعیف و ساختگى بوده است, به سوى معارف قرآنى و حدیثى و حقایق تاریخى مفید و مؤثر در ارتباط با شناخت فرهنگ عاشورا و بازیابى تاریخ صحیح وقایع کربلا متحوّل گرداند.

2. ذریعة النجاة از جمله کتاب هاى خوش اقبال روزگاران محدودیت مطبوعات است که در زمان حیات مؤلف آن, به گفته محقق و بازنویس محترم (عربى, ص12, فارسى, ص26) سه بار در سال هاى 1300 و 1304 و 1317 چاپ سنگى شده است. البته, با توجه به سخن مؤلف در پایان کتاب که تاریخ اتمام تألیف و تسوید و ترجمه کتاب را سال 1302 هجرى قمرى عنوان کرده است و نیز با توجه به فاصله زمانى نامعقول 1300 و 1304 براى چاپ مجدد کتاب, ظاهراً (دوبار) صحیح تر باشد و جا دارد محقق و بازنویس محترم در چاپ هاى بعدى و مکرر کتاب, این اشتباه را که ظاهراً از مآخذ تحقیق به نوشته ایشان راه یافته است, تصحیح فرمایند. گفتنى تر آن است که از قرار معلوم, ذریعة النجاة (راه رهایى) با چنین عنوان و چنان محتوایى, دست کم یکصد سال از زمان تألیف خودش جلوتر بوده است و بى جهت نیست که در سال هاى اخیر, همین که اذهان عموم و افکار عمومى به متن وقایع کربلا و خط سیر نهضت عاشورا متوجه مى گردد, همچون کتابى تازه تألیف, رخ مى نماید و بار دیگر (چاپ اول) خود را تجربه مى کند.

3. ذریعة النجاة/ راه رهایى/ نخستین کتاب دو زبانه در تاریخ کربلا و نهضت عاشوراست که مؤلف اندیشور و هنرور آن با تجربه اى طولانى در منبر و وعظ و خطابه و با درک نیاز واقعى خطیبان و واعظان و مستمعان بر آن شده است تا کتابى جامع و مرجع و در عین حال مختصر و مفید, هم به زبان عربى و هم به زبان فارسى در یک مجلد خوش دست و نسبتاً کم حجم تدوین کند تا بتواند انیس و مونس سفر و حضر براى علاقه مندان به چنین مجموعه هایى باشد. چنان که امروزه نیز, با استفاده از امکانات پیشرفته کتاب آرایى و صحافى, این کتاب مى تواند به همان صورت دو زبانه با حروفى متنوع و متناسب و خوانا, همراه با نقشه ها و نمودارها و فهرست ها و نمایه هاى لازم, با حجمى مناسب به قطع پالتویى ارائه شود. ظاهراً, مؤلف از جمله کسانى بوده است که اعتقاد داشته اند, مبانى معارف عاشورا و ذکر و یاد صحنه هاى تاریخى و سرنوشت ساز کربلا, پیوسته و بارها باید با تدبّر و تأمل مورد مطالعه قرار گیرند, به نحوى که ملکه انسان مسلمان شوند.
4. ذریعة النجاة, در متن عربى آن, برخلاف نوع کتاب هایى که علماى اسلامى به زبان عربى نوشته اند و مى نویسند, زیر و زبرگذارى شده و آراسته به اعراب دقیق کلمات و عبارات است. مؤلف دانشور این کتاب, در پیشگفتار خاطرنشان کرده است که داوطلبانه و متعمّدانه متن عربى کتاب را زیر و زبر گذارده, و با دقت اعراب کرده است, تا کتاب وى بتواند استفاده کنندگان بیشترى داشته باشد; هرچند این امتیاز غیر قابل انکار, متأسفانه در چاپ جدید متن عربى کتاب از دست رفته و کتاب به شیوه دیگر متون تاریخى عربى بدون شکل و اعراب طبع و نشر شده است. مؤلف دانشمند و دانش پرور کتاب, با این کار خود نشان داده است که به جاى اظهار فضل و دانشمندنمایى از راه دشواریاب گردانیدن اثر خویش, چونان معلمى دلسوز و آگاه مى خواهد راه را براى مبتدیان و محققان تازه نفس باز کند و مطالعه و تحقیق در تاریخ عاشورا و نهضت حسینى را براى ایشان مطلوب و مطبوع گرداند. چنانکه کلمات و ترکیبات ناآشناى متن را در حواشى توضیح داده است تا زحمت خوانندگان کتابش را کم کند و ایشان مجبور نباشند براى دریافت نکات و ظرائف متن کتاب به منابع و مآخذ مختلف مراجعه کنند, یا از سر راحت طلبى, از خیر دقایق و ظرایف متون و مستنداتى که در این مجموعه فراهم آمده اند, بگذرند. محقق محترم این توضیح هاى افزوده مؤلف را به نحو شایسته اى در پاورقى هاى ذیل صفحات چاپ عربى کتاب, جاى داده اند.

5. ذریعة النجاة, در ترجمه فارسى آن, با نثرى روان و در عین حال نزدیک به تحت اللفظى تعبیه شده است تا بتواند نقش (فرعى و تمهیدى خود را در جهت رهنمون شدن استفاده کنندگان به سوى متن اصلى) ایفا کند, به نظر مى رسد, مؤلف, در آن دوران, بر آن نبوده است که یک متن فارسى را در این زمینه ها در اختیار عموم (یا عوام) قرار دهد. امروزه, با گذشت بیش از یک قرن و با تحولات بسیارى که بر اثر پیروزى انقلاب اسلامى در ایران روى داده است, البته انبوهى از پژوهندگان تاریخ کربلا و نهضت عاشورا مایل اند و حق دارند که متن هاى مستند و جامع به زبان فارسى معیار و با نثرى استوار و امروزین در اختیار داشته باشند. چنانکه بازنویس محترم با همین درک صحیح از مسئله, ترجمه فارسى کتاب را از متن عربى آن تفکیک و بازنویسى کرده اند و جداگانه به چاپ رسانیده اند. اما, اى کاش, حال که ترجمه فارسى را با زحمت فراوان از متن عربى جدا ساخته اند, به یکباره, نثر آن را هم به نثرى گیرا و شیوا با ویژگى هایى که اشاره شد, تبدیل کرده بودند و ترجمه و نگارش فارسى کتاب را در قالب تألیفى نو پرداخته و متناسب با نیاز فارسى زبانان در ایران و دیگر نقاط جهان ارائه مى کردند.
ابواب و فصول کتاب
مؤلف, کتاب را در یک مقدمه و سیزده فصل و یک خاتمه سامان داده و پیش از مقدمه یک پیشگفتار آورده و طى آن به انگیزه و زمینه تألیف کتاب اشاره کرده و یادآور شده است که محتواى کتاب وى عمدتاً همان محتواى کتاب الدمعة الساکبة تألیف مولى محمد باقر دهدشتى است; با این تفاوت که در آن کتاب, مطالب, فاقد نظم و انتظامى درخور یادگیرى و به ذهن سپارى هستند, اما مؤلف به محتواى کتاب انسجام بخشیده و طراحى ماندگار ذریعة النجاة را جایگزین آن گردانیده است.

مقدمه کتاب را مؤلف به یک سؤال و جواب مهم که در واقع بیانگر (ماهیت نهضت حسینى) است, اختصاص داده است. سؤال این است: چه حکمتى داشت که حضرت امام حسین(ع) از مدینه به مکه مهاجرت کردند و از آنجا عازم کوفه شدند, با آنکه مى دانستند به دست تجاوزگران کشته خواهند شد؟ این چگونه انتخاب و تصمیمى بود؟ مؤلف این سؤال را به چهار وجه جواب مى دهد. آنگاه سخنان خود را با نقل گفتارهایى از ابوالقاسم حسین بن روح(قده) نایب خاص امام زمان(عج) و سید مرتضى علم الهدى(ره) و مرحوم علامه مجلسى مستند مى سازد.

عناوین فصول کتاب, به اختصار, چنین است: 1. ماجراهاى مدینه پیش از مهاجرت امام حسین(ع); 2. اعزام مسلم بن عقیل به کوفه; 3. عزیمت آن حضرت به مکه تا اقامت ایشان در کربلا; 4. وقایع کربلا تا صبح عاشورا; 5. مبارزات یاران آن حضرت; 6. مبارزات افراد خاندان آن حضرت; 7. مبارزات حضرت امام حسین(ع); 8. ماجراهاى اهل بیت آن حضرت پس از شهادت ایشان; 9. وقایع کوفه تا زمان عزیمت اهل بیت امام حسین(ع) به شام; 10. چگونگى شهادت دو فرزند مسلم; 11. ماجراهاى اهل بیت آن حضرت از کوفه تا شام; 12. ورود اهل بیت سیدالشهدا به شام; 12. عوامل مؤثر در مراجعت اهل بیت آن حضرت از شام به مدینه.

خاتمه کتاب, در واقع یک ضمیمه (پیوست) است که دانستنى هاى سودمندى در ارتباط با شمار شهداى اهل بیت(ع); شمار فرزندان امام حسین(ع) با مدت عمر شریف آن حضرت; فضیلت زیارت آن حضرت; فضیلت گریستن در مصائب آن حضرت در آن آمده است و همواره مى تواند محتواى آن از سوى خوانندگان کتاب رو به افزایش باشد.
چاپ جدید متن عربى
آثار کوشش و اهتمام محقق محترم در جهت ارائه هرچه صحیح تر و دقیق تر متن عربى ذریعة النجاة در سراسر چاپ جدید کتاب مشهود است. اما, از آنجا که کارهاى فردى از این دست, در اوضاع و احوال امروزى معمولاً چنان که باید و شاید مطلوب از کار درنمى آیند, بعضى موارد نقدپذیر نیز در آن مشاهده مى شود که به منظور طبع و نشر بهینه کتاب در چاپ هاى بعدى آن خاطرنشان مى گردد:
* در صفحه 5, کتاب به ساحت مقدس امام زمان(عج) اهدا شده است; بدون آنکه قید گردد این (اهداء) از سوى مؤلف است یا محقق؟ همچنین, نگارنده نمى داند, اهداى اثر دیگران تا چه حد مى تواند زیبنده باشد.

* در صفحه 6, دعاى فرج درج گردیده است, بدون آنکه به وجه تناسب آن با کتاب و محتواى آن اشاره اى شود.
* (مقدمه محقق) (ص7تا12) فقط با عنوان (المقدمة) درج شده است, شاید به دلیل آنکه جاى مطالب لازم و فراوانى, از قبیل اوضاع سیاسى و اجتماعى و فرهنگى ایران در عصر مؤلف; کتابشناسى منابع کتاب; به ویژه معرفى مأخذ اصلى آن الدمعة الساکبة; شیوه مؤلف در تدوین این کتاب; … در این مقدمه خالى است. همچنین, پیشگفتار مؤلف تحت عنوان (مقدمة المؤلف) و مقدمه کتاب (از مؤلف) تحت عنوان (المقدمة) آمده است که شایسته بود, با عنوان (مقدمة الکتاب) بیاید.

* در صفحات تابلویى آغاز فصل ها ـ که اصولاً تعبیه آنها ضرورتى نداشته است ـ شمارى از عناوین فرعى اوایل هر فصل قید شده و دیگر عناوین فرعى که احیاناً مهم تر از عناوین فرعى قید شده اند, به حساب کمبود جا حذف شده اند, به رغم آنکه پشت این صفحات همه جا سفید مانده و شمار صفحات سفید کتاب, به رغم لزوم و ضرورت صرفه جویى عاقلانه و عالمانه به 25صفحه مى رسد.
* نگارنده که خود از عهده چنین کارهاى ثمربخش و پر زحمت کمتر برمى آید, بناى غلط گیرى نداشته است; اما, با توجه به اینکه به حکم علاقه مندى, در پرتو سعى و کوشش محقق محترم, بار دیگر توفیق مطالعه متن کتاب را یافت, یادآور مى شود که به رغم دقت فراوان اعمال شده از سوى محقق کتاب, اغلاط مطبعى و غیره, کم نیستند. چنانکه متن آیات شریفه در صفحات 309, 310 و470 غلط نگاشته شده اند و به همان صورت به فهرست آیات نیز منتقل شده اند. همچنین, عنوان فصل هشتم, هم در متن کتاب و هم در فهرست مطالب, به صورت غلط درج شده است.
* فهرست مطالب (فهرس الموضوعات) به جاى آغاز کتاب در پایان کتاب آمده است. همچنین, فهرست آیات قرآنى برخلاف شیوه متعارف, برحسب ترتیب سور و آیات در مصحف شریف, به صورت الفبایى تنظیم شده است که کارایى لازم را ندارد. به علاوه, کتاب, على رغم لزوم آن, فاقد فهرست اعلام (اشخاص و اماکن) است.
* در فهرست منابع و مآخذ (المنابع والمآخذ) نام کتاب ها و صاحبان آنها به صورت کامل نیامده و به جاى آن عناوین و القاب متعددى به شیوه اى غیر متعارف براى صاحبان آثار درج شده است. همچنین, منابع مؤلف از منابع محقق تفکیک نشده و در نتیجه ـ فى المثل ـ درج نام الذریعة که سال ها بعد از ذریعة النجاة تألیف شده است, در ردیف مآخذ آن بى معنا خواهد بود.
چاپ جدید ترجمه فارسى
آثار کوشش و اهتمام محقق و بازنویس محترم در چاپ فارسى ذریعة النجاة نیز مشهود است. با وجود این, موارد ذیل مى تواند قابل تذکر باشد:
* صفحه اهداء (ص5) در ترجمه فارسى همان اشکال موجود در صفحه متناظر آن در متن عربى (چاپ جدید) را دارد.
* براى ص21 به بعد, عنوان (مقدمه محقق) مى توانست زیبنده تر باشد. همچنین, عنوان ص31 بهتر بود به صورت (مقدمه مؤلف) یا (مقدمه کتاب) بیاید.

* صفه آرایى صفحات تابلویى آغاز فصل ها در ترجمه فارسى نیز همان اشکال صفحات متناظر در متن عربى را دارند, با این تفاوت که شمار صفحات سفید در ترجمه فارسى از 15صفحه تجاوز نمى کند. همچنین, بازنویس محترم عناوین فصل ها را تغییر داده اند, بدون آنکه دلیل آن را یادآور شوند. در عین حال, باقى گذاردن عناوین اصلى مؤلف در کنار آنها, نشانه رعایت امانت و شایان تقدیر است.

* اشکالات ترجمه و نگارش که بعضاً مى توانند از سوى مؤلف نیز بوده باشند, کم نیستند; چنانکه در برخى موارد, اشکال ترجمه به نامفهوم گردیدن عبارات منجر شده است (براى مثال: 2سطر آخر ص88, همچنین مواضعى در صفحات 94, 101, 109, 113, 129 و…).
* در مواردى که ـ به ویژه ـ حضرت امام حسین(ع) آیه اى از قرآن کریم را در سخنانشان تضمین کرده اند, انتظار مى رفته است که در پاورقى توجه داده شود و آدرس سوره و آیه قید گردد.

* تکرار جمله هاى (علیه السلام) و (رحمه الله) و امثال آن در متن فارسى, امروزه خوشایند نیست. شایسته تر آن بود که از علامات اختصارى(ع) و (ره) و مانند آن استفاده شود. همچنین, شایسته بود بازنویس محترم, تکیه کلام هاى (لعنه الله) و (ولد الزنا) و (حرامزاده) را که در فرهنگ عامه روزگار مؤلف رایج بوده و در متن اسلام و تشیع جایى ندارد, بلکه مذموم و محکوم است, از جاى جاى متن و ترجمه حذف کنند و نکته آموزنده حذف این گونه موارد را در مقدمه توضیح دهند.

* نقل متن عبارات کلام معصومین(ع) در ترجمه فارسى کتاب بسیار پسندیده و درس آموز است; اما, نقل دیگر عبارات و اشعار عربى که این جنبه را ندارند, موجه به نظر نمى رسد.
* ترجمه فارسى کتاب نیز, وقتى جداگانه منتشر مى گردد, به طریق اولى به فهرست آیات و فهرست احادیث و فهرست اعلام نیازمند است. فهرست منابع و مآخذ نیز همان اشکال یاد شده در چاپ عربى کتاب را دارد.
سخن آخر
نگارنده امیدوار است خوانندگان ارجمند آینه پژوهش پیام اصلى این یادداشت را که همان پیام مؤلف کتاب ذریعة النجاة (راه رهایى) است, دریافته باشند; مبتنى بر اینکه درسنامه نهضت حسینى و قیام عاشورا, یادواره اى محدود به موسم محترم و صفر نیست و انسان مسلمان همواره در تمامى عمر باید در ارتباط مستمر با مجموعه این دروس و پیوسته در حال مطالعه مکرر آن باشد. چنان که حضرت امام صادق(ع) به یارانشان تعلیم مى داده اند که هرگاه از سرور شهیدان یاد مى کنید [با توجه و حضور قلب] سه بار بگویید: صلى الله علیک یا ابا عبدالله; صلى الله علیک یا اباعبدالله; صلى الله علیک یا اباعبدالله.