از تعلیقات نراقی بر المحاکمات قطب رازی

الاشارات والتنبیهات, از جمله مهم ترین آثار بوعلی سینا (متوفی 427هـ) است که در دوران پختگی فکر و کمال سن نگاشته, و دربردارنده آخرین نظرات و گرایش های اوست. فخر رازی مشهور به امام المشککین (متوفی 606) بر این کتاب شرحی نوشته که از بس بر بوعلی ایراد گرفته, آن را (جرح) نامیده اند. خواجه نصیر طوسی (متوفی 672) در مقام دفاع از بوعلی برآمده و شرح بر الاشارات والتنبیهات نوشته و کوشیده است پاسخ اشکالات فخر رازی را بدهد. قطب رازی (متوفی 766هـ ق) فیلسوف و متکلم شیعی, کتابی در داوری میان این دو شرح تألیف نموده به نام المحاکمات که در واقع حاصل تفکرات چهار اندیشمند بزرگ (بوعلی, فخر رازی, خواجه نصیرالدین و قطب رازی) می باشد و کتابی است تحقیقی و دقیق. لذا بر این کتاب حاشیه هایی نوشته اند و از آن جمله است حاشیه ملا میرزا جان باغنوی (متوفی 994) بر المحاکمات. ظاهراً این حاشیه تا به حال چاپ نشده و فقط سه نسخه از آن در عالم هست که یکی در کتابخانه غرب همدان می باشد. آغاز این نسخه به خط خود ملا میرزاجان است و کل آن به نظرش رسیده است و لذا بسیار معتبر می باشد. این کتاب مانند بسیاری دیگر از نفایس این کتابخانه متعلق به کتابخانه مرحوم حاج محمدجعفر مجذوب کبوترآهنگی (متوفی 1239) است و از قضا ملکیّت این کتاب قبل از مجذوب متعلق به ملا مهدی نراقی (متوفی 1209) بوده است و او کتاب را یا به مجذوب فروخته و یا بخشیده است. چون شاگردش یعنی مجذوب قدری منقول و قدری معقول نزد ملامهدی نراقی گذرانده و ظاهراً این کتاب را نیز (یعنی المحاکمات قطب رازی با حاشیه باغنوی را) نزد نراقی خوانده و در همان ایام تعلیقاتی بر حاشیه های ملامیرزا جان باغنوی نگاشته و گاه مطالبی از استادش ملا محمدمهدی نراقی هم نقل کرده است. حواشی مجذوب نسخه منحصر به فرد و به خط خود مجذوب می باشد و بعضی نکات آن را نقل می کنیم:
- (بیان مصادرة باَنّ اثبات الاحوال الثلاثة للحرکة یتم اذا کانت الحرکة متصلة واحدة). مجذوب در تعلیقه نوشته است: (افاد الاستاد [=ملامحمدمهدی نراقی] دام ظله العالی ان هذه العبارة تدل علی ثبوت الاحوال للحرکة منحصر فی حال کون تلک الحرکة متصلة واحدة لاغیر, مع انّه صحّ آنفاً بان ثبوت الاحوال للحرکة جائز علی فرض الانقسام, وبین الکلامین منافاة. انتهی, واقول…) (ص53)
- و نیز در تعلیقه بر صفحه 331 از قول نراقی آورده است:
(فلابدّ ان یکون المسافة مرکبة من الاجزاء بالفعل لایتجزی حتی یکون الحرکة فی کل جزء حرکة واحدة بالشخص, لانّا نقول لعلّ کثرة اجزاء الحرکة بالفعل من جهة الکثرة فی اجزاء الزمان بالفعل بان یکون مرکباً من الآنات بالفعل, فتأمّل.)
- و نیز در صفحه 57 پس از نقل قول مفصلی از نراقی بر حاشیه ملامیرزا جان, می نویسد: (من افادات افضل المتأخرین, استادی بل علی الکلّ, ملامحمدمهدی النراقی).
- و نیز در تعلیقه صفحه 84 بعد از نقل قول مفصلی افزوده است: (من افادات استاذنا العلامه دام ظلّه العالی). این که در دو فقره اخیر, عین عبارات را نیاوردیم از این جهت است که ظاهراً نثر و عبارت دو فقره اخیر از آن مجذوب است نه نراقی.
کسانی که طالبِ تفصیل در این زمینه باشند, به مجله معارف مرکز نشر دانشگاهی, شماره آذر ـ اسفند76, ص108ـ135 (خصوصاً 129ـ135) مراجعه کنند که تمام تعلیقات مجذوب بر حاشیه ملا میرزاجان باغنوی بر المحاکمات قطب رازی در آن جا به چاپ رسیده است.