کتابشناسی شیخ محمد غزالی

شیخ محمد غزالى در مقدمه چاپ هفتم این کتاب که اولین اثر اوست, مى نویسد: (این کتاب حاوى دیدگاه هایى است که نیازمند به تجدید نظر دارد و بسیارى از موضع گیرى ها نیز نیازمند توضیح است. پاره اى از آرا و استنباط ها با توجّه به پیدایش حقایق تازه ممکن است نیاز به بازنگرى داشته باشد; زیرا آراى نویسنده مربوط به تجربه دهه هاى گذشته است.) از جمله عناوین کتاب مباحث زیر است:
دارا و ندار; درگیرى نیکى و پلیدى; آیا پلیدى تنها انگیزه هاى اقتصادى دارد؟; آیا نیکى دلیل اقتصادى دارد؟; استعمار داخلى زمینه ساز استعمار خارجى; کاربرد ناصحیح دین در حل گرفتارى هاى همگانى; ضوابط مالکیّت خصوصى; آیا مالیات زمین به جاى زکات کافى است؟; ناشکوفایى دین در جامعه هاى منحط; ارزش خرد و دین.
2. الأسلام و المناهج الأشتراکیه
چاپ اوّل: 1960م, انتشارات دارالکتب الحدیثه, قاهره, 270ص.
این کتاب فریادى بود بیدارگر بر زورگویى دشمنان اسلام که حیثیّت مبلغان مسلمان را تهدید مى کردند و فراخوانى بود سرشار از خوش بینى براى برگشت به منابع اصیل اسلامى و تعیین جایگاه آن در ارتباط با علم, نظام سیاسى, نظام اقتصادى, نظام اجتماعى و مکاتب جدید.
عناوین عمده کتاب عبارت است از: اسلام در سرزمین خود; حیثیت مبلغان در معرض تهدید; امنیت اجتماعى; جامعه نمونه; کارکرد دولت; فلسفه دارا و ندار; گریز از دنیا یعنى انهدام دین; فساد سیاسى زشت ترین بیمارى مسلمانان; توزیع مالکیّت; جایگاه فرد در زندگى اجتماعى; سیستم مالکیّت زمین در اسلام; دین و ربا; احتکار, درگیرى اسلام و کمونیسم.
3. الأسلام المفترى علیه بین الشیوعین و الرأسمالیین.
چاپ اوّل: 1950م, دارالکتب العربى قاهره, 178ص.
نویسنده در مقدمه کتاب مى نویسد: (در زمان اشغال مصر و حاکمیّت اقلیّت هاى سیاسى در سال هاى 1944ـ1949 میلادى که نژادپرستى اندیشه و قلم را نابود و حقوق و آزادى ها را از بین برده بود, این اوراق در معرض نابودى قرار گرفت و به رغم آنکه آثار فراوانى در زمان وحشت طراحى شده براى تخریب خانه ها و گشودن در زندان ها, از بین رفت; این اوراق از کام نابودى بیرون کشیده شد. در دو کتاب پیشین, بحث هاى فراوانى درباره حقیقت سیستم مالى در اسلام و یا آنچه که بطور کنایى از آن (سوسیالیسم اسلامى) یاد مى شود, انجام داده ام و مى توانم بگویم با شیوه اى که برگزیده ام سرمایه دارى و کمونیسم را به خشم آورده ام.)
اکثر بخش هاى کتاب پیش از این, به طور پراکنده طى حدود سى شماره در یکى از نشریّه هاى دینى نشر یافت. مؤلف در مقدمه چاپ سوّم مى گوید: (این کتاب و دو کتاب پیش از این (الأسلام و الأوضاع الأقتصادیه و الأسلام و المناهج الأشتراکیه) جزو اولین کتاب هایى است که به زبان عربى درباره این موضوعات نوشته شده است; البته در زمانى که این قبیل مباحث در حوزه دین, ادب و سیاست عربى ناآشنا بود این کتاب ها آغازکننده این بحث بود و بعدها دیگران آن را پیش برده و توسعه داده اند.
کتاب در واقع پرده بردارى دلیرانه از ستم هاى اقتصادى دردناکى است که بر مردم تحت حاکمیت استعمار سفید و سرخ به طور مساوى اعمال مى شود. گفتارهاى کتاب کوتاه است, امّا زیر عناوین کلى ترى جا گرفته است; این عناوین عبارتند از: تمدّن در کشاکش دین و الحاد; پایه هاى برادرى همگانى, نمونه هایى از عدالت اسلامى; فقه اسلامى همگام با پیشرفت اقتصادى, سخنگوى رسمى اسلام و درس هایى آسمانى.
4. الأسلام و الأستبداد السیاسى
چاپ سوم, 1984, دارالکتب الأسلامیة, 227ص.
کتاب سخنرانى هایى است که غزالى در سال 1951 در زندان انجام داده است و بعدها قسمت هایى از آنها در بعضى نشریّه ها چاپ شد, امّا صورت کامل آن ده سال و اندى مجال نشر نیافت. کتاب تأثیر گسترده اى در تهدید ستم پیشه گان داشت و استقبال از آن سریع تر از آن بود که تصور مى شد. نویسنده با این کتاب از توطئه هاى طراحى شده پرده برداشت. و توده مردم را از نتایجى که تسلیم در برابر آن, بر جامعه و دولت به بار مى آورد برحذر داشت.
شیخ در کتاب تأکید مى کند که اسلام حاکمیت فردى و استبدادى را قبول ندارد و آموزه ها و اصول آن جامعه را به شورا و رأى همگانى فرا مى خواند و امّت اسلامى نیز در زمان پیامبر(ص) و خلفاى راشدین, چنین بود. اسلام همچنین مردم را به مبارزه فرا مى خواند و آن را بر هر کس که توان مبارزه دارد, واجب گردانیده است. غزالى در این کتاب پاره اى از مسائل اسلامیِ روز را مطرح کرده و نظر خود را در آن باره ارائه داده است. کتاب شامل مباحث شورا, جهاد, برده دارى در جاهلیّت, مسائل روز و مسائل اسلامى است.
5. من هنا نعلم
چاپ ششم, 1965, دارالکتب الحدیثه, قاهره, 243ص.
این کتاب نقدى بر زیاده روى و خلط مفاهیم در کتاب (من هنا نبدأ) از استاد خالد محمد خالد است. به عقیده غزالى آزادى بیان به مفهوم جانبدارى از اشتباه و سکوت در برابر آن نیست. غزالى در این کتاب جدایى ناپذیرى رابطه دین و دولت را تبیین کرده است و یادآور شده که هر گونه تلاش براى جدایى بین آن دو به تخریب اسلام و دشمنى با آن منجر مى شود; زیرا رکن اصلى اسلام, عقیده و شریعت است. کتاب تنها رد شبهه هایى نیست که شیخ خالد به وجود آورده, بلکه در واقع دفاع از تعالیم اسلام و بیان ارزش آن است. با آن که شیخ غزالى در انتقادهایش تند بود, ولى با شیخ خالد رابطه دوستى داشت و این دوستى را همچنان حفظ کرد و فتواى الأزهر مبنى بر ابطال گواهى نامه شیخ خالد را رد کرد. کتاب در بر گیرنده نقد دیدگاه شیخ خالد درباره حدود و ضرورت اجراى آن; بدعت جدایى دین از دولت; نقش اجتماعى زن; کهانت و اسلام; تحدید نسل; ملى گرایى عربى و اسلام است.
6. تأملات فى الدین و الحیاة
چاپ دوم, 1992, دارالدعوة اسکندریه, 257ص.
این کتاب مجموعه مقاله, خاطره, پژوهش و دیدگاه هاى غزالى است. او در این کتاب به موضوعاتى پرداخته است که همچنان نیازمند پژوهش و نقد و بررسى است. ارائه دین به مردم به عنوان محرّک زندگى و معرّفى ایمان و تقوى به عنوان ضابطه زندگى از نیکوترین مباحث کتاب است. غزالى بسیارى از این مطالب را در زمانى که سردبیر مجله اخوان المسلمین بود, نگاشته است که پاره اى از آن مقاله ها بعدها به شکل کتابى نشر یافت. غزالى در مقدمه کتابش از بعضى رفتارهاى شخصى اش سخن مى گوید که در نظر مردم با ذهنیّت هایى که درباره مبلغان و رجال دین دارند, هماهنگ نیست. وى نمى توانست وقارى موهوم ارائه دهد و اگر هم چنین مى کرد موفق نمى شد; به شوخ طبعى تمایل داشت و در هر چیزى جنبه هاى شاد آن را مى جست; رفتارش مردمى بود…. او مردم را دوست داشت و به پاکى و راستى توده مردم مسلمان مطمئن بود…. غزالى یادآور مى شود که پاره اى از مبلغان در سلوک خود از پیامبر پیروى مى کنند و در راه خدا صادقانه تلاش مى ورزند و برخى دیگر زاهدنما و مبلّغانى کاسب کارند.
بعضى از عناوین کتاب چنین است: سیاست آزادى و مقاومت, خاطراتى از صحرا, از صمیم دل, نقد و بررسى, تصاویرى از گذشته.
7. عقیدة المسلم
چاپ سوم 1990, دارالدعوه اسکندریه و در سال 1987م, دارالقلم دمشق, 262ص.
این کتاب شامل بحث هایى ساده درباره اعتقادات اسلامى است که در سایه نصوص قرآنى و روایى و بر طبق اصول علمى بررسى شده است. فرق این کتاب با کتاب هاى فیلسوفان و متکلمان در این است که این کتاب عقل و دل را مورد خطاب قرار داده و احساس و اندیشه را به حرکت فرا مى خواند. واکنش هاى روانى را همگام با توانایى هاى عقلى بیدار کرده است و نتیجه آن کارى جدّى در زمینه تربیت روانى, اجتماعى و سیاسى است. نویسنده تلاش کرده است صعوبت تفکّر عقلى را با پرتوى از احساس زنده کم کند. او در این راه چندان خود را به رنج نیفکنده است و تنها با روى کرد به نصوص قرآنى و روایى آن را سامان داده است و برخلاف کتاب هاى کلامى متداول که گاه به ندرت مى توان آیه اى یا حدیثى در آن ها یافت, این کتاب سرشار از استدلال به نصوص دینى است. پاره اى از عناوین کتاب عبارتند از: حقیقت نخستین, یگانگى مطلق, کمال برتر, قضا و قدر, عمل زیربناى ایمان, گناه و توبه, اخبار غیبى و جاودانگى.
8. خُلق المسلم
چاپ ششم, 1987, دارالقلم دمشق, 248ص.
کتاب برگزیده اى از آیات قرآنى و سنت نبوى است که در آن مسلمان را به ارزش هایى که دین, دنیا و آخرت آنان را تأمین مى کند; فرا مى خواند. در پایان هر بحث تفسیرى کوتاه براى مداواى انحراف و سقوطى که مسلمانان این عصر در پى گرفتارى و مشکلات اخلاقى بدان مبتلا شده اند, ارائه مى دهد. این کتاب در راستاى ارائه شیوه اى براى تربیت مسلمان بر پایه عقیده صحیح و رفتارى استوار, همچون جلد دومى براى کتاب عقیدة المسلم به شمار مى آید.
پاره اى از عناوین کتاب عبارتند از: ارکان و مبادى اخلاقى اسلام, به سوى دنیایى بهتر, انسان بین خوبى ها و بدى ها, مجازات جرایم اخلاقى, حوزه اخلاق فراگیر همه, راستى, امانت, میانه روى و عفاف, پاکیزگى, آرایش و سلامتى, دوست گیرى, دانش و خرد, بهره گیرى از وقت و درس آموزى از گرفتارى ها.
9. التعصب و التسامح بین المسیحیّه والأسلام
چاپ دوم 1993, دارالتوزیع والنشر الأسلامیّه قاهره, 362ص.
انگیزه نگارش این کتاب, پاسخى به ادّعاهاى ضد اسلامى یک مسیحى بود. شیخ تعهد کرده بود تا دم مرگ نام مسیحى مزبور را افشا نکند.
زیرا کینه هاى قبیله اى و جنگ هاى دینى در جهان اسلام جایگاه ندارد و اسلام از آغاز پیدایش بر این مرام بود که با دیگران با لطف و آسان گیرى زندگى کند و در جعل قانون و خلق رفتار و منش حسن هم جوارى را مراعات کند. بناى اسلام از بین بردن مخالفان و تضییع حقوق آنان و یا تغییر اجبارى دین آنان و دست درازى ستمکارانه بر مال, جان و آبرویشان نیست.
مهم ترین موضوع هاى این کتاب عبارتند از: مسلمانان و اهل ذمّه, ورود مسیحیّت به مصر, اسلام تعصب و تسامح, اتّهام هاى مستشرقان بر اسلام, تسامح اسلام با ادیان دیگر.
10. فقه السیرة
چاپ دوم, 1987, دارالریان للتراث قاهره, در سال 1976 دارالکتب الحدیثه, 498ص.
این کتاب را شیخ با چشمى گریان و دلى ناآرام نگاشت. قسمت هاى زیادى از آن را در مسجد نبوى و بخش هاى دیگر را در حرم شریف نوشت. در نگارش آن بر قرآن و سنت صحیح و تفکّر بالنده تکیه کرده است. غزالى به شیخ ناصرالدین أبانى اجازه داد که درباره احادیث موجود در آن تحقیق کند. وى پس از تحقیق پاره اى از آن ها را ضعیف شمرد. شیخ به عنوان تشکر از تلاش أبانى و تبیین دیدگاه وى درباره احادیث در تأیید نظر وى تردیدى به خود راه نداد. غزالى در این کتاب بین شیوه مورّخان جدید که به تحلیل و بررسى و پیوند حوادث در یک شبکه به هم پیوسته مى پردازند و روش پیشینیان که به جمع آثار, بررسى اسانید و یادکرد وقایع ریز و درشت مى پرداختند, جمع کرده است و با این شیوه, اجزاى سیره نبوى را همچون موضوعى مرتبط که همه اجزاى آن یک روح کلّى را تأیید مى کنند, ارائه داد. وى آنگاه نصوص و روایات دیگر را به گونه اى که هماهنگى با یگانگى موضوع دارند, مطرح مى کند و در نتیجه, سیره از نظر وى ایمان را مى پروراند, اخلاق را مى پیراید و مقاومت از آن شعله مى کشد.
او سیره را چنان مى نویسد که گویى سربازى از فرمانده اش و یا شاگردى از استادش مى آموزد. کتاب در عناوین زیر تنظیم شده است: رسالت و امام, از میلاد تا بعثت, تلاش براى دعوت, هجرت همگانى, پایه هاى بنیان جامعه نو, مقاومتى خونین, تحوّل جدید, زنان پیامبر, رفیق اعلى.
11. فى موکب الدعوة
چاپ دوم 1957, دارالکتب العربى قاهره, 262ص.
غزالى در این کتاب شور و احساس مبلغان را برمى انگیزد و همّت آنان را به حرکت درمى آورد و با سستى و تنبلى در نهاد ایشان به مبارزه برمى خیزد. شیخ این کتاب را نه براى بیان دیدگاه خود, که براى بیان نظر اسلام درباره شؤون اسلامى نگاشته است.
شیخ در این کتاب اندوه خود را از عقب ماندگى بعضى از رهبران مسلمان در زمینه تبلیغ و نااستوارى آنان در انجام تکلیف که موجب ضعف و ناتوانى قدرت اسلام شده است, ابراز مى دارد. کتاب در واقع نقد سیاست داخلى جبهه اسلامى است که سستى و انحراف آن زمینه حاکمیت منافقان و دجّالان شده است. مهم ترین عناوین آن عبارت است از: مرگ قهرمانان در نیمه راه, گونه هاى قدرت از نظر قرآن, وطن تنگ و وطن گسترده, درس هایى از سیره پیامبر(ص), آیا حکم شرعى آخرین سخن است؟ آرى, دین دولت اسلامى, اسلام دانشگاهِ جهاد و تربیت; بردگى, فتنه گرى است نه آموزشى, تحریف کلام از جایگاه خود.
12. ظلام من الغرب
چاپ دوم, 1965, دارالکتب الحدیثه قاهره, تجدید چاپ در 1979, دارالأعتصام قاهره, 343ص.
کتاب ردّ بر مستشرقان مصرى است که در مصر به دنیا آمده, امّا افکارشان در غرب پرورش یافته است. به نظر غزالى, آنها در واقع کافران به اسلام و عربیّت و سفیران غرب هستند. هدف کتاب معرّفى این قبیل مستشرقان و طرد آنان از صحنه زندگى مردم است.
نویسنده حرکت هاى بیمارگونه, اهداف وارداتى و تلاش هاى مستمر و برخاسته از انحراف عقلى و یا روحى آنان در راه دست یابى به دین و تاریک ساختن آینده آن را توسط این قبیل افراد پى گیرى مى کند تا راه جاهلیّت مدرن را براى نابودى دین و امّت اسلامى ببندد.
مهم ترین عناوین کتاب عبارتند از:
در کشاکش عقل و عاطفه; اسلام و ملّى گرایى عربى, جزر و مدهاى گذرا, در حوزه تشریع, جاهلیّت مدرن, چگونگى پاس داشت اخلاق, جامعه ها در دوراهى پیشرفت و نابودى, به سوى وحدت اسلامى با عزّت, اسلام و تمدّن جدید.
13. جدّد حیاتک
چاپ اوّل, 1989م/ 1410هـ.ق, دارالدعوة قاهره, 232ص.
کتاب راهنماى کسانى است که مى خواهند صفحه جدیدى در زندگى خود بگشایند. همچنین پژوهشى تطبیقى است میان تعالیم اسلام و راست ترین و پاک ترین دستاوردهاى تمدّن غرب در زمینه تربیت و رفتار; به عبارت دیگر انطباق کتاب دیل کارنگى با عنوان (اضطراب را کنار نهیم و زندگى را آغاز کنیم) با اصل اسلامى. مؤلف وظیفه فطرت سالم بشرى را در شناختن و شناساندن حق توضیح مى دهد و بى بهرگى شخص و جامعه اش از وحى الهى را آنجا که نهادى آلوده و طبعى بیمارگونه دارد, نشان مى دهد; همچون نابینایى که از منظره زیباى صبحگاهى و یا غروب آفتاب لذّتى نمى برد. فطرت سالم تجربه ها و آزمایش هایى را در کتاب دیل کارنگى به نمایش گذاشته است که نمایى از حکمت وحیانى پیامبرى است. به تعبیرى دیگر الهام تجربى و وحى آسمانى با هم یکى شده اند.
کتاب داراى این عناوین است: براى امروز زندگى کن; چگونه اسباب اضطراب و آفات تنهایى را از خود دور کنیم; بر از دست رفته گریه مکن; از هیچ کس انتظار تقدیر نداشته باش; معنویت پیامبر(ص), به مقدار ارزشت ارج گذاشته خواهى شد; خود را بسنج!
14. لیس من الأسلام
چاپ ششم, 1991, انتشارات مکتبه وهبه قاهره, 262ص.
مؤلف در این کتاب بر سرِ آن است تا مسلمان را با اصول و فروع اسلام در حدى که لازم است آشنا سازد. مؤلف براى توضیح و تفهیم مطلب کوشش مى کند از زبان و اصطلاحات فنّى پرهیز کند. همچنین در تلاش است پیرایه هایى که مسلمانان به دین خود بسته اند از آن بزداید و معارف دینى را در چهارچوب درست آن بدون کاستى یا افزودنى و بدون کم گذارى و یا زیاده روى ارائه کند و آثار بدعت و خرافات را شناسایى و تبیین کند. آفاق فرهنگ اسلامى را توسعه دهد و براى جویندگان قابل دسترس سازد و موانع را از پیش پاى بردارد; نیز زاویه هایى از دانش را که توده مسلمانان از آن محروم بودند معرّفى و بین آنان متداول سازد. زیرا آموزش فراگیر و معیّن در خدمت به اسلام و بزرگداشت ملّت مسلمان از آموزش فنّى که در انحصار متخصّصان مى ماند بهتر است. این کتاب موجب خشم پاره اى متحجران کم دانش شد, چرا که آن را در راستاى مقاومت پیشوایان درگیر در بیدارى عقل اسلامى جامعه مى دیدند.
برترین عناوین کتاب عبارت است از: شریعت اسلام; اهداف و روش هاى آن; نوآورى در دین; نوآورى در اندیشه اسلامى; بدعت هاى دینى از قبیل وحدت وجود [!]; قوم گرایى; بدعت هاى عبادى و بدعت هاى رفتارى.
15. الثقافة الأسلامیه
چاپ اوّل: 1980, انتشارات دانشگاه ملک عبدالعزیز, جدّه.
این کتاب که با همکارى استاد عبدالرحمان حنبکه نوشته شده است و جزو کتب دانشگاهى و از کتاب هاى درسى براى واحد فرهنگ اسلامى به شمار مى آید, در بر گیرنده بحث هاى زیر است:
عقیده, عبادت, اخلاق, قرآن, سنت, حدیث, اجماع و اجتهاد.
16. من معالم الحق فى کفاحنا الأسلامى الحدیث
چاپ دوم, 1984, دارالأعتصام, قاهره, 200ص.
به نظر مؤلف مسؤولیت مسلمانان در قبال ضربه هایى که در عصر کنونى به اسلام وارد شده است, بیش تر از دشمنان اسلام است. چون با سستى, کوتاهى, فزون خواهى و استعمارزدگى نمى توان به پیروزى دست یافت, به خصوص زمانى که این رزایل در جبهه خودى همه گیر شود و جبهه مقابل با نشاط و آماده کارزار باشد. غزالى در این باره تنها جامعه اش را سرزنش نمى کند, بلکه به کوتاهى خود نیز معترف است. با این حال تأکید مى کند که در افشاى اشتباهاتى که میان مسلمانان گسترش یافته, هیچ گاه از موضع خود عقب نشینى نکرده است. به همین دلیل نیز به تجدید چاپ این کتاب و کتاب دیگرى در همین موضوع که قبلاً کنار نهاده بود, اقدام کرد. زیرا پرده پوشى در این باره را بیهوده مى دانست و آن را جزیى از تاریخى تلقى مى کرد که لازم است درباره جزئیات حوادث آن اندیشید و از آن بهره برد.
موضوعات این کتاب عبارت است از: مقررات اجبارى (واقعیت هاى ارتباط با اسرائیل), مبارزه با اسلام (قلم هایى با عنوان مبارزه با تعصب با اسلام مى جنگند), درس ها (اسلام معیار قضاوت و ارزش گذارى), اسلام مصلح, علم به ایمان فرا مى خواند, فرق غیبت و نقد, طبیعت اسلام.
17. کیف نفهم الأسلام
چاپ دوم, 1991, دارالدعوة قاهره, چاپ اوّل دارالکتب الأسلامیه, قاهره, 1983, 218ص.
کتاب در بر دارنده توضیحى درست پیرامون معارفى است که جامعه اسلامى از آن بى اطلاع یا کم اطلاع است. همچنین حاوى تلاشى براى تغییر و ردّ خرافات علمى, اخلاقى و اعتقادى که در همه جا پراکنده و راه یافته و چیزهاى دیگرى که باید بیان مى شد و نشده است. همچنین احیاى سنّت هاى اسلامى ریشه دارى که امروزه وقتى به گوش مردم مى خورد, از شگفتى انگشت به دهان مى مانند, سنّت هاى ناآشنایى که جاى آن را سنّت هاى غیر شرعى گرفته است و اگر کسى در فکر تغییر آنها باشد, چنان جنجالى راه مى افتد که گویى دستورات دینى مورد تغییر قرار گرفته است نه آثار جاهلیت. مهم ترین عناوین کتاب چنین است: درباره معرفى اسلام; آفت هایى در زمینه آموزش دینى; نشاط علوم روز; ناآگاهى به دنیا و سقوط در آن; جدایى تاریخى بین علم و حاکمیّت; اعتقاد; رابطه الهى و شیوه انسانى; نوگرایى در حوزه سنت; چرا مسلمان هستم؟
18. الأستعمار احقاد و اطماع
چاپ سوّم, 1993, دارالکتب الأسلامیه, قاهره, 268ص.
کتاب از بزرگ ترین و سرسخت ترین دشمن اسلام بحث مى کند و آفت هاى آن را بیان مى کند و رفتارهاى شرمگینانه اى از استعمار را یادآور مى شود. از اسلام و صلح جویى آن حرف مى زند تا مردم از این نکته آگاه گردند که چه عدالت سرشارى در بین ما بود و چه ظلم فراوانى بر ما رفته است. آنگاه به پسگرایى اخلاقى فرهنگى و قانونى که تهاجم فرهنگى در کشورهاى ما ایجاد کرده, اشاره مى کند… تهاجم فرهنگى که جنگ هاى صلیبى به بار آورد… استعمار در واقع کینه دینى و زیاده طلبى دنیایى است… دنیا مردمى چون بازرگانان استعمارگر جدید را که پست ترین نقشه ها را زیر عناوین و کلمات شیرین پنهان کنند ندیده است.
غزالى تأکید مى ورزد که جامعه اسلامى جز با نجات از کینه کینه توزان و آزِ آزمندان, نمى تواند گام در روشنایى بگذارد. از جمله عناوین کتاب بحث هاى زیر است: چگونه بر ما هجوم کردند؟ یهودى سازى و مسیحى سازى, کشتار یا بردگى, صلح مسلّح, نیرنگ.
19. نظرات فى القرآن
چاپ ششم, 1986, دارالکتب الاسلامیه, قاهره, 254ص.
از نظر ترتیب این کتاب که هجدهمین اثر شیخ غزالى به شمار مى آید و اطلاعات خوبى از قرآن را در بر دارد, ثمره تلاش پیشوایان گذشته و محدثان دانشور را در اسلوبى ارائه مى کند که با روش پیشنهادى فرهیختگان امروزى در زمینه ادب دانش هماهنگ است.
غزالى در این کتاب به مسائل دینى و اجتماعى که فکر جهانیان و بخصوص مسلمانان را به خود مشغول ساخته, مى پردازد. در مکتب و فکر غزالى علم بریده از واقعیت هاى اجتماعى مفهوم ندارد و قرآن را هیچ گاه نمى توان از زندگى جدا کرد. قرآن جز براى تبیین درستى و نادرستى ایده هاى زندگى و نفى و اثبات مقتضیات آن نازل نشده است.
عناوین کتاب عبارت است از: قرآن چگونه نازل شد و چرا جاودان گشت و چسان گردآورى شد؟ نمونه ها و طرح ها در قرآن; انسان, زندگى, ثروت, الوهیّت, نبوّت و داستان ها; اعجاز قرآن: معنوى, علمى و بیانى; قرآن و اهل کتاب, بحثى درباره نسخ.
20. مع اللّه: دراسات فى الدعوة والدعاة
ج2, 1993, اخبار الیوم; چاپ اوّل 1989 دارالقلم دمشق.
غزالى این کتاب را نه براى عموم, بلکه براى مبلّغان نوشته است و به دستور شیوخ الأزهر قسمت هایى از آن را براى طلبه هاى بخش تبلیغ و ارشاد تدریس کرده است.
کتاب داراى چندین فصل و هر فصل شامل چند بحث است. از جمله عناوین کتاب است: آشنایى با تبلیغ, قوانین کلّى در دعوت پیامبران به دین, کاروان تبلیغى, ابزار تبلیغ, مقابله با مخرّبان, نمونه هاى زنده از قرآن و سنت در شیوه تبلیغ, سخن خلفاى راشدین و دانشوران اسلام.
21. معرکة المصحف فى العالم الأسلامى
چاپ دوم, 1971, دارالکتب الحدیثه, قاهره, 357ص.
این کتاب گامى است در ادامه تلاش هایى که براى دفاع از قرآن و امت اسلامى مورد تهاجم, انجام گرفته است. نویسنده به کشور اسلامى خاصى نظر ندارد, بلکه به امروز و فرداى امّتى مى نگرد که استعمار سیاسى و فرهنگى همه بخش هاى آن را به فساد آلوده است. مؤلف تأکید مى کند که مسلمانان معتقدند آنچه در قرآن است, خواست خدا از بندگانش است. و قرآن قواعد و قوانینى را در بر دارد که همه پیامبران براى آن مبعوث شده اند. کتاب مرسلى است که تا آخر عمر, انسانیّت را همراهى خواهد کرد, و الگوى کامل حق در زمینه عقیده, عبادت, مردم و ارتباطات آنان است. این دین همچنین متکفّل معاش انسان ها در این دنیا و معادشان در آخرت است. مقاله هاى کتاب, مبارزه با سلطه خارجى از راه انقلاب مردمى, ایجاد امید به پیروزى و بنیانگذارى زندگى اجتماعى ـ سیاسى بر طبق اصول اسلامى را هدف قرار داده است.
مهم ترین عناوین آن عبارت است از:
قرآن براى روح; جامعه و دولت; عبادت و حاکمیت; اسلام در طول تاریخ زندگى توده ها را جهت داده است; پاسدارى حق با معیار ایمان; نوگرایى سیاسى اسلامى; استعمار فرهنگى; جایگاه زن در جامعه.
22. کفاح دین
چاپ پنجم, 1991, مکتبة وهبة, قاهره, 312ص.
نویسنده در این کتاب رنج و دردى را تبیین مى کند که اسلام و مسلمانان در پى پیروزى سیاست استعمار در ایجاد حکومت هاى وابسته متحمل شده اند. وى پس از پیگیرى جاى پاى استعمار در کشورهاى آزاد شده, نمونه هاى فراوان و گوناگونى را از چگونگى برافراشته ماندن بناى استعمار در پاره اى از دل ها ـ به رغم درهم پیچیده شدن بساط استعمار ـ نشان مى دهد.
مؤلف در مقدمه از احساس خود درباره دستیابى امّت مسلمان به مرحله مهمّى از آزادى از بند استعمار سخن مى گوید و از این که بیدارى عربى, آرزوها و حقوق امّت عرب تبدیل به حرکتى موفق بدل شده, بحث مى کند. جنبه هاى اسلامى و جهت گیرى هاى مثبت قوم گرایى عربى را که جمال عبدالناصر از آن سخن مى گفت, یاد کرده و خشنودى خود را نسبت به این شعارها و آثار آن بیان مى کند, امّا نسبت به انگیزه نیروهاى دست اندر کار که تهى از دین بودند, از این که شعاهاى یاد شده را پوششى براى حفظ آثار فکرى استعمارگران بسازند, هشدار مى دهد و تأکید مى کند که نباید اجازه داد بر این شعارها رنگ خارجى بخورد, روح دینى آن سست شود; به ضعف ادبیّات عربى گرفتار گردد تاریخ اسلام را زشت بنماید یا به سقوط اخلاقى منجر شود. چون همه اینها خروج از قانون اساسى و عقب انداختن انقلاب در دیگر کشورهاست.
به نظر مى رسد نیروهاى تجاوزگرى که شعارهاى انقلاب را از مفهوم اسلامى خالى کردند, مصر را در دوران جمال عبدالناصر رهبرى مى کردند و در نتیجه مصر آلوده به فساد به قهقرى کشیده شد. غزالى در مقدمه کتاب قذائف الحق مى نویسد: جمال عبدالناصر چون ابزارى برنده در دست قدرت هاى کینه توز جهانى علیه خدا, پیامبر(ص) بود و چندین برابر از کرومر براى مصر زیانبارتر بود. مهم ترین عناوین کتاب عبارت است از: همکارى بین مسلمانان و مسیحیان; رویکرد جدید صهیونیسم; فرهنگ فراموش شده; دنیاى عیش و نوش.
23. الأسلام و الطاقات المعطّله
چاپ چهارم, 1983, دارالکتب الاسلامیه, قاهره, 214ص.
این کتاب مقارنه اى است میان طبیعت دین و زندگى جارى جامعه اسلامى. مؤلف معارف شناخته شده اسلامى را با زندگى روزمره مسلمانان مى سنجد و عمق فاصله و علل آن را تبیین مى کند.
غزالى تأکید مى کند مسلمانان بر سرزمینى تسلط دارند که نقاط استراتژیک و معبر تمدن و آبادانى جهان در آن قرار دارد و کلید زندگى عالم در دست آنان است. اگر مسلمانان از آنچه که در اختیارشان است خوب بهره بردارى کنند, به هیچ کس نیازمند نخواهند گشت و دنیا را به خود محتاج خواهند ساخت. چون شریان زندگى قاره هاى جهان از آنجا آغاز و بدانجا پایان مى یابد.
همه این توانمندى ها در کنار غناى فرهنگى است که جامعه اسلامى با داشتن رسالت از آن برخوردار است.
غزالى در این کتاب چرایى رکود موجود در جهان اسلام, راه هاى رهایى از آن و ارزش میراث فکرى و روحى مسلمانان را نیز بررسى مى کند.
مهم ترین عناوین کتاب عبارت است از: انفجار نیروى انسانى; از بین رفتن احساس دینى; بى ایمانى به انسان; استبداد, آفت توانمندى; بازتاب فرهنگ هاى پست; زن در جامعه اسلامى; اسلام اساس زندگى و رمز توانمندى ما; دین آینده; پیام جهانى اسلام; بحران تمدّن کنونى; همکارى اسلامى, چهارچوب نظام اسلامى, آزادى سرزمین هاى اسلامى.
24. حقوق الانسان بین تعالیم الاسلام و اعلان الأمم المتحده
چاپ اوّل: 1993, دارالدعوة, اسکندریه, 266ص.
کتاب شامل نگارش هاى غزالى است در دهه هاى شصت درباره مبادى حقوق انسان از قبیل: آزادى, مساوات, عدالت و عزّت.
نویسنده در کتاب توضیح مى دهد که اسلام همه انسان ها را بدون در نظر گرفتن نژاد, رنگ, دارایى یا مقام, به زندگیِ با عزت و کرامت فرا مى خواند. اسلام به عرب و غیر عرب; حاکم یا شهروند, به یک چشم مى نگرد. غزالى روشن مى کند که قدرت هاى بزرگ به حقوق بشر به عنوان یک معیارِ ثابت پایبند نیستند, امّا اسلام در زمانى که حاکمیت جهانى داشت به عدالت پایبند بود. بهترین قواعد و قوانینى که بشر امروز براى حفظ کرامت انسان وضع کرده است, از مسائل اولیه اسلام به شمار مى آید. اعلامیه حقوق بشر در واقع رویکردى طبیعى به وصایاى ارزشمندى است که پیامبر انسانیّت, حضرت محمد(ص), به ما تعلیم داده است.
عناوین مهمّ کتاب عبارت است از: مساوات عادلانه; حقوق قضایى; آزادى ها; مرد و زن در جامعه; خانواده; مهاجرت و پناهندگى; کرامت اقتصادى; سطح رفییع فرهنگى, اعلامیه جهانى حقوق بشر, حقوق انسان در اسلام.
25. خطب الشیخ محمد الغزالى
چاپ اوّل: 1980, دارالاعتصام, قاهره.
خطبه هاى شیخ با این عنوان در چندین مجله گردآورى و نشر شده است. خطبه ها قوى, متنوّع و ژرفند.
26. نظرة على واقعنا الأسلامى فى مطلع القرن الخامس عشر الهجرى
چاپ اوّل: 1983, دار ثابت, قاهره.
کتاب به اسلام و زندگى مسلمانان در آغاز قرن پانزدهم و گرفتارى هاى آنان در بعضى از کشورهاى اسلامى مى پردازد.
27. هذا دیننا
چاپ اوّل: 1975, دارالکتب الاسلامیه, قاهره, 213ص.
این کتاب تعالیم اسلامى را در شکل مختصر, روشن و فراگیر بیان کرده است. نویسنده گزیده هایى از حقایق اسلامى را که قبلاً بدان پرداخته بود, با افزودن دلایل تازه ارائه کرده است. وى بررسى و تحقیق هاى دیگرى نیز بر کتاب افزوده است که بیانگر علاقه همیشگى مؤلف به ارائه چهره زیباتر از دین اسلام است. برجسته ترین عناوین کتاب چنین است:
عقیده توحید; قضا و قدر; آزادى خرد نه آزادى شهوت; آزادى عقیده. انواع عبادات و شکل آن ها; خانواده; برادرى; اجتهاد; اجماع; مسائل فقهى عبادى; قوانین و مقررات داد و ستد.
28. الحذیقه: حقیقة القومیّه و اسطورة البعث العربى
چاپ دوم 1993, دارالروضة للنشر و التوزیع, قاهره, چاپ نخست 1977, دارالکتب الحدیثه, قاهره, 283ص.
(حق هر مسلمان پاکدل است که از نیرنگ دورى جوید و ملى گرایى عربى با تفسیر جدید را, حرکتى پیچیده, نیرنگبار و بدنهادى بداند که نابودى شخصیت و تاریخ اسلام را در نظر دارد. این حرکت تلاشى است قوى براى از بین بردن اسلام از راه رنگ عقیده دادن به ارتداد از اسلام و یا جایگزین کردن قومیّت گرایى پس از قطع ارتباط با دین; تا قومیّت عربى مفهومى توخالى و مرده شود و بیدارگرایى عربى منفصل گردد. تفسیر قومیّت عربى به این معنى, پاسخ مثبت به تهاجم استعمارى با همه کینه و آزمندى آن است.)
دلیل هجوم غزالى به عرب گرایى با این شدت, آن است که عرب گرایى که ما از قدیم مى شناختیم و در روز پیدایش این نهضت به آن کمک کردیم و جامعیت آن را وعده دادیم, غیر از عرب گرایى است که امروزه از پاره اى سیاستمداران و نویسندگان مى شنویم. طنین این عرب گرایى چون پژواک سکّه تقلبى است.
غزالى وقتى نگرانى خود را از این انحراف بیان مى دارد, در واقع متوجّه خطر اغتشاش فکرى و اجتماعى است که بعثى ها و چنین ملّى گرایانى, به وجود آوردند; ملى گرایانى که همچون پل استعمار براى ایجاد تباهى در همه زوایاى زندگى هستند.
کتاب مباحث زیر را در بر دارد: ویژگى هاى عرب گرایى; پایه هاى اجتماع; روزگار درخشان; دوران انحطاط, داستان بعث عربى, قصه توده گرایى در عصر جدید.
29. الجانب العاطفى من الأسلام. پژوهشى در اخلاق, سلوک و عرفان
چاپ اوّل: 1990, دارالدعوة, قاهره, 299ص.
این اثر در واقع بازآفرینى بخش مهمّى از میراث علمى ارزشمندى است که زندگى امروزى بدان نیازمند است; میراث عاطفى, روانى و اخلاقى اسلام و پیشبرد آن در کنار جنبه هاى علمى و فکرى.
کتاب تلاشى براى بیرون کشیدن تصوّف از خانقاه و تبدیل آن به نیرویى محرّک است. غزالى به بخش ارزشمند و در عین حال فراموش شده اى که به مقدار جنبه هاى دیگر اسلام مورد توجّه قرار نگرفته, توجه کرده است. بخشى که امروزه تربیت اسلامى به پژوهش در آن سخت نیازمند است. چرا که آموزش هاى اجتماعى از هر سو هجوم آورده و از راه هاى گوناگون راه خود را به دل ها مى گشاید و اگر ساختار درونیِ افراد, قوى نگردد و ایمان بر پایه هاى فکرى و روحى صحیح خود بنیان نشود, نسلى که در فضاى کنونى رشد مى کند از آثار این تهاجم محفوظ نخواهد ماند. بعضى از عناوین کتاب عبارت است از:
ایمان و نیکویى; الحاد خرافه علمى; قانون احسان و ارزش آن; علایم راه; توبه; ورع; رجاء و حبّ.
30. عالمیّة الرسالة بین النظریّة و التطبیق
چاپ اوّل: 1980, دانشگاه اسلامى مدینه منوره.
مبحث این کتاب از جمله مباحث کنگره جهانى تبلیغ و تربیت مبلغ است. شیخ در این کتاب لازمه جهانى بودن اسلام را ضرورت ارائه نمونه هاى جدید از بزرگوارى در رفتارهاى فردى و جمعى مسلمانان مى داند.
31. دفاع عن العقیدة والشریعة ضد مطاعن المستشرقین
چاپ پنجم, 1988, دارالکتب الاسلامیه, 259ص.
کتاب نقدى است آزاد از کتاب (عقیده و دین) اثرِ گلدزهیر, مستشرق معروف که انباشته از کینه توزى و بدخواهى علیه اسلام است. این مستشرق پس از ده سال و اندى توقف در جهان اسلام و مطالعه, تعمّق و احاطه به مفاهیم اسلامى, کتاب خود را به نام (عقیده و قانون در اسلام) نشر داد و به عنوان تحقیقى تاریخى تهمت هاى فراوانى به اسلام زد و ده ها شبهه را به نام تحوّل اعتقادى قانون گذارى ردیف کرد.
کارهاى مستشرقان به خاطر آن که همچون تانک هاى پیشاپیش پیاده نظام, جاده صافکن استعمار هستند, نمى تواند از این دست نقص ها بدور باشد.
غزالى روشن مى کند که کتاب مستشرق مزبور از بدترین کتب علیه اسلام و در بر گیرنده زشت ترین طعنه هاست. نقد غزالى در راستاى تبیین حقایق علمى و تاریخى است که میراث امّت اسلامى از آن سرشار است.
عناوین اصلى کتاب عبارت است از: تسلیم در برابر خدا جوهره همه ادیان است; در هجوم به سنت هاى جاهلى فرق بین اسلام در مکه و مدینه نیست; شمول و جاودانگى رسالت پیامبر(ص), قوانین شرع و قوانین روم; تحول عقیده; معناى متشابه در قرآن; زهد و تصوف; اسلام به جسم و روح مى پردازد; طبیعت اختلاف مسلمانان; موروثى ساختن اختلاف ها نادانى است; درباره وحدت اسلامى; مسلمانانِ درگیر با استعمار و صهیونیسم.
32. رکائز الایمان بین العقل و القلب
چاپ اوّل: 1979, دارالاعتصام, قاهره, 288ص.
غزالى این کتاب را براى خدمت به فرهنگ اسلامى با دو هدف ویژه نگاشته است; نخست: برانگیختن خرد و ضمیر با نور وحى و تعالیم نبوى. شیخ براى تحقق این هدف شایسته ترین تلاش ها براى دست یابى به حق و فراچنگ آوردن حکمت را انجام داده و به مقدار توانایى در راه زدودن شبهه ها فعالیّت کرده است.
هدف دوم: کنار زدن ابرهاى متراکمى که در سال هاى انحطاط, تاریخ ما را پر کرده اند و آشنا ساختن خوانندگان با نکات کور آن تا در مواجهه با آن مضطرب نگردند.
این کتاب در واقع تکمیل کتاب دیگر غزالى به نام (الجانب العاطفى فى الأسلام) است. عناوین کتاب چنین است:
فرق پیشرفت روحى و پیشرفت عقلى; دانش پشتیبان ایمان; ایمان به غیب ایمان به تخیّل یا اغتشاش نیست; معرفت درست و وحدت وجود; وحدت وجود خرافه است; فرهنگ تقلید نیازمند به بازنگرى; هنر کناره گیرى در عین درگیر بودن, نبوت, کتاب و وجامعه اى که آن را به ارث برده است.
33. حصاد الغرور
چاپ دوم 1988, دارالقلم, دمشق. 207ص. چاپ اوّل: المختار الاسلامى, قاهره, 1979.
کتاب به بررسى اوضاع مسلمانان قبل و بعد از شکست آنان در برابر یهود در سال 1967 مى پردازد. همچنین حدود وابستگى این شکست با دین مسلمانان, ارتباط آن با فشار قدرت هاى خارجى و ر ّد توجیه هاى سست و تفسیرهاى انحرافى را تبیین مى کند.
مؤلف تأکید مى کند که جنگ بین مسلمانان و یهود چندین سال ادامه خواهد داشت و اگر ما علاقه مند به چشیدن طعم پیروزى هستیم, راه پیروزى روشن است; ولى اگر همان روحیه گذشته و شیوه قدیم را به کار بگیریم, نتیجه اى جز غرور و خود بزرگ بینى نخواهیم گرفت و این یعنى شکستى تلخ و سخت!
نویسنده دل نگرانى و ترس خود را از نتیجه موضع گیرى عرب ها در برابر دین بیان مى دارد; چون آنان بدون دین به جنگى مذهبى وارد مى شوند. بانگ شکستى که با آن گریبانگیر شدند, دلیل کافى براى دریده شدن پرده توهّم پیروزى بدون دیندارى است. امّا مزدوران شیطان در مبارزه با بیدارى و جدا ساختن کامل عرب ها از اسلام, خود را به آب و آتش مى زنند. مهم ترین عناوین کتاب عبارت است از: درگیرى بین دو هدف; یهودى گرى و صهیونیسم; طوفان تحوّل از کدام سو مى وزد؟ آیا مى توان از اسلام بى نیاز بود؟ کینه ها کى پایان خواهد یافت؟ بقاى ریشه هاى درگیرى; (بنیه معنوى) سخنى مبهم و سخت; نسل پیروز و نسل شکست خورده; انگیزه هاى دشمنى با زبان عربى; شکست حرمت حق, آغاز روى گردانى از آن; دستکارى تاریخ; آینده رابطه دین و دینداران; اسلام به رغم اختلاف فقیهان دینِ واحد است.
34. الأسلام فى وجه الزحف الاحمر
چاپ دوم 1976, المختار الاسلامى, قاهره, 206ص. مکتبة الأمل قاهره, بدون تاریخ.
غزالى این کتاب را در شرایط بسیار سختى نوشت که تعدادى از دولت هاى عربى بر پایه مارکسیسم بنا شده و هم پیمان اتحاد شوروى شده بودند. در مقدمه آن مى نویسد:
(این کتاب را براساس حقایق علمى و تاریخى نوشته ام. برگ هاى آن نمایانگر فریاد قلبى غیرتمند بر دین و دلسوز بر مردم است. من خوب مى دانم که با نوشتن آن خود را با دشمنى هاى کشنده مواجه ساخته ام, ولى نفرین بر حیاتى که با نابودى اسلام توأم باشد.)
وى همچنین در گفتگویى حضورى گفت: (بسیاى از دوستان و رفیقان توصیه مى کردند از نوشتن کتاب الأسلام و الزحف الأحمر دست بردارم…, ولى بدا به زندگى که در آن زندانى تن باشم و ستم کاران ترک تازى کنند. در این شرایط مرگ شرافتمندانه تر و ارزشمندتر از زندگى است.) پاره اى از عناوین کتاب عبارت است: آغاز درگیرى; کمونیسم و دین; کمونیسم و آزادى ها; اوضاع اقتصادى در سایه کمونیسم; مسلمانان در اتحاد جماهیر شوروى; اسلام بین مرگ و زندگى; فلسطین, کمونیسم و تکلیف همگانى.
35. قذائف الحق
چاپ دوم 1980, ذات السلاسل, کویت و قبلاً بدون تاریخ, مکتبة العصریّه, صیدا, لبنان, 242ص.
مؤلف مقدمه این کتاب را در رباط پایتخت مغرب در حالى که اخبار جنگ اعراب و یهود را در سال 1967 پى مى گرفت, نگاشته است.
در آن روزگار توطئه علیه اسلام و امتِ مسلمان غفلت زده ابعاد جدید و وحشتناکى به خود گرفته بود. در آن شرایط براى جلوگیرى از خطر و پیش گیرى از اوج بدبختى سودمندترین کار اعتراض بود. غزالى بر این باور بود که قدرت اسلام رو به ضعف گذاشته است; بى دینى, هوشیارى و دیندارى, نابخردى به شمار مى آید…; گرچه کهانت گرایى بودایى و مسیحى همچنان دست نخورده در جایگاه خود باقى مانده است و یارى رسانى دیرین استعمار جهانى به کلیساهاى غربى براى ناتوان ساختن اسلام ادامه دارد. با توسعه کار, کلیساهاى شرقى را هم در این امر شریک ساخته اند.
مؤلف در این کتاب از موضع دفاع به موضوع پرداخته است و آمادگى خود را براى توقف درگیرى در صورتى که تجاوزکاران از آن دست بکشند, اعلام مى دارد.
موضوعات مهم کتاب عبارت است از:
نخست عقل و آنگاه گفته ها; عهد عتیق و تهمت هاى آن بر پیامبران; قیام علیه ایمان به توحید; قبطیان چه مى خواهند؟; اسلام و جماعت اخوان مسلمین; برگ هایى از خاطرات زندانى; حقایق سخن مى گویند; ما حفظ تمامیّت ارضى مصر را مى خواهیم; معناى قوم گرایى عربى; قصه دفاع; تبلیغ اسلام و سیاست پاره اى از حاکمان; ناصرى گرى; سیاست و ثروت در اسلام; عرب ها بدون اسلام هیچند; وقتى آزادى نیست دین نیست; درد دیندارى.
36. الدعوة الأسلامیة تستقبل قرنها الخامس عشر
چاپ سوّم, 1990, مکتبه وهبه, قاهره, 210ص.
غزالى این کتاب را به درخواست دانشگاه محمد بن مسعود در ریاض و به مناسبت پایان قرن چهاردهم هجرى نوشته است و در آن به نقص هایى مى پردازد که تبلیغ و مبلغان در اعصار و کشورهاى مختلف با آن مواجه بوده اند. غزالى در این کتاب با نگاه به روند تبلیغ اسلام در طول سال هاى گذشته به استقبال قرن پانزدهم مى رود, تا براساس اصول ثابتى خود را بسنجیم و با دقت سود و زیانمان را بشناسیم. مؤلف همچنین توصیفى از شیوه هاى هجوم بر اسلام در عصر کنونى و نمونه راه هاى مقابله با آن را در صحنه هاى مختلف ارائه مى دهد.
برخى عناوین کتاب: شبهه مردود; تبلیغ و اوضاع داخلى حکومت; ترکان و عرب ها و تبلیغ اسلام; علل افول تمدن اسلامى; رکود ادبیّات عربى; فساد سیاسى; ابعاد شکست مسلمانان; چگونه مبلغان با این تهاجم مقابله کنند و به چه کسى پناه ببریم؟ زاویه اى تازه; شکست ما در پى پیروزى آنان.
37. زّمة الشورى فى المجتمعات العربیّه و الأسلامیّه
1990, دارالشروق, قاهره.
کتاب از نیازمندى جهان اسلام و عرب به شورا بحث مى کند; موضوعى که از مهم ترین پایه هاى قوام جامعه اسلام و قانون اساسى اسلامى است.
38. فنّ الذکر و الدعاء عند خاتم الأنبیاء
چاپ دوم 1980, مکتبه العصریه, بیروت, 179ص. و نیز دارالأعتصام, قاهره, 1980.
کتاب گل چرخى گذرا در ارزشمندترین بخش سیره, یعنى ذکر و دعاست. انسان وقتى بر ادعیه پیامبر اکرم(ص) مى نگرد, احساس مى کند ناظر نوعى خاص از ادعیه است که از هیچ کدام از برگزیدگان نقل نشده است. مؤلف در پى اثبات همین حقیقت علمى است. عناوین کتاب عبارت است از:
پیامبر چگونه خدا را به ما معرّفى مى کند؟; عشق و شوق اصلى ترین شیوه شناخت مزبور است (در این فصل قدرت احساس و جوشش آن در مناجات هاى پیامبر(ص) را نشان مى دهد); بیست و چهار ساعت از زندگى (در این فصل یک شبانه روز زندگى پیامبر(ص) را بیان مى کند); لطیف ترین دعاهاى بعد از خوردن و آشامیدن; مجالس پیامبر(ص); شبى نورانى (در این فصل عبادت هاى شبانه را توصیف مى کند); دشت سبز زندگى (دعاهایى در موقعیت هاى گوناگون زندگى); ساختمان زندگى مسلمان; جنگ نان (نقش ذکر در وقت تنگ دستى); دعا در سفر و برگشت; سختى دنیا; آیا دعا ابزار عادى است؟; ارکان اصلى (ارکان اسلام و دعاهاى پیامبر(ص) در آن); یاد و یادآورى; پیامبر رحمت و پیامبر در گرفتارى ها.
39. دستور الوحدة الثقافیه بین المسلمین
چاپ دوم, 1992,دارالوفاء, المنصوره, ص239, چاپ اوّل: 1987, دارالقلم.
موضوع این کتاب و الهام بخش آن حسن البناء است, شخصى که غزالى وى را مجدّد قرن چهارده هجرى و پایه گذارى مبادى و اصولى مى دانست که با هدفى روشن, پراکندگى امت را جمع مى کرد. این نوشته تحکیم و شرح همان مبادى, در پرتو تجربه هاى نویسنده در طول چهل سال تبلیغ است. اوضاعى که حسن البنا در آن فعالیت هاى خود را شروع کرد, با کم و زیاد همچنان باقى است. اصول بیست گانه حسن البنا همان مبادى است که در زمان خود اجتماعات دینى را براى همگامى و تقریب به آن فرا مى خواند. این اصول مى تواند چهارچوبى قابل اجرا, بى افراط و تفریط و حکیمانه باشد.
غزالى در این کتاب ده اصل به اصول یاد شده افزوده است. این اصول به جنبه هاى گوناگون زندگى جامعه مسلمان در درون خود و در ارتباط با جوامع دیگر, نظر دارد. موضوعاتى از قبیل موقعیّت زن; طبیعت خانواده; حقوق انسان; وظیفه حاکم; مبانى حکومت; طبیعت سلطنت; وظیفه بخش تبلیغ; رابطه بین مسلمانان; پیمان هاى دولتى; همکارى هاى بین الملل و نقش مسلمانان در آن.
مهم ترین عناوین کتاب عبارت است از: سیطره اسلام به همه بخش هاى زندگى; کتاب و سنت در کنار یکدیگر; نصّ و مصلحت; اخبار آحاد و اعتبار علمى آن ها; اجتهاد فقهى نشان درستى; تعصب مذهبى; سلفیگرى آگاهانه; اختلاف هاى موروثى; ارزش و نقش آن ها; توسل جایز و غیر جایز; انحرافات روحى و جسمى; دوستى و دشمنى در راه خدا.
40. واقع العالم الأسلامى فى مطالع القرن الخامس عشر
چاپ اوّل: 1983, دار ثابت للنشر والتوزیع, قاهره., 8ص.
کتاب به بررسى توطئه هایى مى پردازد که علیه اسلام و مسلمان طرح ریزى شده است; تلاش هایى که براى دور کردن مسلمانان از دین, عقیده و میراثشان به کار گرفته مى شود تا آنان را متلاشى کنند و از بین ببرند. از اوضاع جهان اسلام و شکست آنان در برابر این قدرت ها و توطئه ها سخن مى گوید و به طور خاص به مسأله استبداد سیاسى; فساد ادارى; تحقیر آزادى رأى و از بین رفتن حقوق بشر در زندگى مسلمانان, مى پردازد و فاصله ژرف بین تعالیم اسلام و اوضاع مسلمانان را مى نماید.
41. مشکلات فى طریق الحیاة
چاپ دوم, 1996, دارالنهضة مصر للطباعة والنشر, قاهره, 143ص. چاپ اوّل: دارالبشیر, قاهره.
کتاب فعالیت هاى اسلامى معاصر را پى گیرى و علل عقب ماندگى مدنى و نظامى مسلمانان را بررسى مى کند و از عناصر حیاتى سخن مى گوید که مسلمانان با فقدان آن به چنین روزى گرفتار شدند. در کتاب براى نمونه مسائلى ارائه مى شود که مبلغان اسلامى با آن دست بگریبان هستند و یا در آینده بدان مبتلا خواهند شد. عناوین اصلى کتاب عبارت است از: شیوه و شکل نو و متعدد کارهاى شایسته در زمینه فرهنگ, پرورش, اخلاق; کلام اسلامى; گرفتارى زبان عربى و خطرهایى که آن را احاطه کرده است; میانه روى و تندروى; تجارت خلاف خیانتى بزرگ; شناخت تبلیغ و مشکل مبلغان.
42. هموم داعیة
چاپ دوم, 1985, دارالبشیر, قاهره, ص173.
غزالى در این کتاب چندین نمونه از ریشه و سرچشمه اندوه ها و دردهاى دینى را بیان مى دارد و از نیازمندى فرهنگ اسلامى متداول به پاک سازى گسترده سخن مى گوید. غزالى مبلغان رسمى و تلاشگران در راه تبلیغ را به نقد و بررسى فرا مى خواند تا اشتباهات و خطاها کنار گذاشته شود. مهم ترین عناوین کتاب چنین است: سلفیّه اى که مى شناسیم و دوست داریم; سنتى بدون فقه وجود ندارد; اگر آنان [یهودیان] فرزند اسرائیل هستند پس ما فرزند کیستیم؟ اوضاع عمومى مسلمانان قبل از شکست هاى بزرگ تاریخى; دشمنى انسان ها یا جغد تقدیر؟ موانع تخیّلى پیش پاى مسلمانان; اسلام و برف انبارى هاى موجود؟!; آینده در گرو وفا به دین; حقایق پنهانى پشت جنگ ویرانگر; در راه تبلیغ.
43. مأة سؤال عن الأسلام
چاپ اوّل: 1984, 2ج, دار ثابت للنشر والتوزیع, قاهره.
کتاب در بر دارنده صد پرسش و پاسخ از بخش هاى مختلف اسلام است. موضوعاتى مهمّى که در ذهن اکثر مسلمانان سؤال برانگیز است.
پرسش ها از قبیل موارد زیر است: اجماع در اسلام; نشانه هاى اولیه حکومت اسلامى چیست و حدود شرعى کى اجرا مى شود؟ آیا اجرا حدود شرعى براى هر عصرى مناسب است؟ آیا در عصر اتم و جنگِ ستارگان سزاوار است که حقوق بشر را مسأله روز کنیم و علاقه به دین را کنار بگذاریم؟ حقیقت ملائکه و جنّ چیست؟ رابطه ملائکه با انسان چگونه است؟ ربط معراج با بنى اسرائیل چیست؟ آیا بیدارى اسلامى در عصر حاضر وجود دارد؟ نشانه هاى آن چیست؟ موضع اسلام در برابر تمدّن معاصر چیست؟ آیا مى توان گفت اسلام در پى تمدّنى ویژه است؟ نظام حکومت در اسلام چگونه است؟ موضع اسلام در برابر کنترل جمعیت چیست؟ حکم پوشیه (نقاب) در اسلام چیست؟
44. علل و ادویة
چاپ دوم, 1991, دارالدعوة قاهره, ص283, چاپ اوّل: دارالقلم, دمشق.
کتاب پژوهشى است درباره بیمارى هایى که جامعه اسلامى بدان مبتلاست و راه علاج آن ها از راه تصحیح اشتباهاتى که در تاریخ مسلمانان به وجود آمده است.
عناوین مهم کتاب بدین شرح است: انسان در قرآن; چگونه اسلام مسیر جهان را متحوّل ساخت; اولوالألباب در قرآن; نگاهى به شخصیت هاى توانمند از قبیل: مالک, محمد عبده, سید جمال الدین اسدآبادى; امامى بزرگ و مدرسه اى پیشرو; وقتى که کفر زیرکى به شمار مى آید!; ضرورت رفع موانع; شایعه هایى با رنگ علمى; نخستین نشان عظمت پیامبر(ص); گذر از علم به ایمان; آموزش پایه اى; اسرار عقب ماندگى مسلمانان; وظیفه جهانى ما; گرفتارى فرهنگ اسلامى; امانت در نقل و گزارش فرهنگ.
45. مستقبل الأسلام خارج ارضه. کیف نفکر فیه
چاپ اوّل: 1984, دارالشروق, 202ص, و همزمان از مؤسسة الشرق للعلاقات العامّه, 1984, عمان.
کتاب در پى پاسخ به پرسش هاى مهمى از قبیل موارد زیر است:
آیا مسلمانان رسالتشان را ابلاغ کرده اند و مردم از آن سودى برده اند؟
آیا تبلیغ اسلامى بر شیوه متداول, ابزار درست, تلاش مرتب و مطالعه اوضاع ملت هایى که آنان را به اسلام مى خوانیم, استوار است؟
آیا توانایى هایمان را درست عرضه کرده ایم؟ یا با بد فهمیدن و یا بد عرضه کردن به رسالت پیامبر(ع) ستم روا داشته ایم؟
از جمله عناوین کتاب است: نقد معارف اسلامى پیش از عرضه آن; شخصیت مسلمان معاصر; آیا تبلیغ براى توفیق اهدافمان مفید است; اهل قرآن و اهل حدیث.
46. قصّة حیاة مقتطفات من مذکرات الشیخ
این نوشته بعد از مرگ مؤلف در مجله اسلامیة المعرفة, سال دوم, شماره7 چاپ و نشر یافت.
این اثر گزیده اى است از زندگى شیخ غزالى, و از تولّد وى در عصر ناآرام و پرتشویش تاریخ اسلام و در روزگار تیره اى که انگلیس, مصر و بخش هاى پهناور سرزمین زخم خورده اسلامى را تحت اشغال داشت. قرنى که شیخ در آن به دنیا آمد, از بدترین قرونى بود که دین حنیف اسلام از سر گذراند. هفت ساله بود که مصطفى کمال آتاتورک خلافت اسلامى را کنار نهاد و از آن شبحى بى روح ساخت. مؤلف در این نوشته از آموزش هاى دینى و اجتماعى خود سخن مى گوید. از ناآرامى هاى سیاسى حرف مى زند که با تعطیل قانون اساسى در مصر به دست محمود محمود پاشا و الغاى آن توسط اسماعیل صدقى پاشا و تدوین قانون اساسى جدید همراه بود.
از جمله عناوین کتاب عبارت است از: خاطرات کودکى, آموزش دینى و اجتماعى; از بازداشت تا زندان; بهره گیرى از آزادى هاى دمکراتیک; اصول سیاسى جماعت اخوان المسلمین.
47. سرّ تأخر العرب والمسلمین
چاپ اوّل: 1978, دارالریان للتراث, ص187.
غزالى معضلات تبلیغ در شرق و غرب جهان اسلام را همگون مى دانست, گرفتارى مبلغان آگاه را بسیار شدید مى دید و مبلّغان برخوردار از فقه و قرآن را بسیار کمیاب مى دانست.
مسلمانان آزمند را به خاطر آنکه جریان امور را بد مى فهمند و یا اسیر عواطف بى خردانه مى شوند, براى خود و خانوادشان زیان آور مى دید. افرادى که ضرر مى زنند و سودى نمى بخشند. کتاب تلاشى است براى تبیین عوامل پنهان عقب ماندگى مسلمانان. از جمله عناوین آن موارد زیر است: نقص در کجاست؟; بعضى از سنت هاى طبیعى الهى از نظر قرآن; تأثیر خودخواهى ها و تعصب ها بر تبلیغ اسلام; دانش مغشوش; حداقل فرهنگ یک مسلمان; مرحله دیگرى از معرفت دینى; نسلى قربانى ناتوانى; اوضاع امروز و آرزوهاى فردا; وحدت اسلامى راهى طولانى امّا حیاتى.
48. الطریق هنا
چاپ اوّل: 1985, دارالصحوه, قاهره.
چاپ دوم: 1992, دارالشروق, قاهره, ص160.
کتاب بیانگر تفاوت هاى گوناگون بین وضع مسلمانان و مقتضیات دینیِ کنونى و در گذشته آنان است. غزالى مردم را به رو آورى به تفکّر و آگاهى دعوت مى کند و آینده را در گرو این نوع بیدارى مى داند.
مهم ترین عناوین کتاب اینهاست: تبلیغاتى گمراه کننده در بین ملّتى در شرف نابودى; چرا چشمه هاى این دانش خشکید؟ مسأله اخلاق در رمان هاى ما; جامعه مصمّم باید رسالت خود را انجام دهد; آیا این حق چهارچوبى دارد؟ تهاجم صلیبى علیه اعجاز علمى قرآن; حکومت اسلامى بى ریشه نیست; ابعاد انسانى سخنرانى پیامبر اکرم در حجةالوداع.
49. جهاد الدعوة بین عجز الداخل و کید الخارج
دارالصحوه, بدون تاریخ, قاهره, ص192; چاپ دوم: 1991, دارالقلم, دمشق .
خلاصه کتاب این است که جهاد اسلامى دفاع از زمین و عرض جامعه است, دفاع از حال و آینده, تاریخ, شخصیت, دین و دنیاست. اسلام به طبیعت نظامى نمى اندیشید; پیروزى خدا و پیامبرش در بعد نظامى و غیر نظامى آن در میدان تبلیغ, مال و دانش بود. همچنین در عرصه گشت وگذار, اکتشاف, کمک و خدمات اجتماعى بود.
مهم ترین عناوین کتاب چنین است: واقعیتى که از آن خارج نشده ایم; خیالاتى ناروا; توجیه نابخردان; آنچه که از آن به آیه شمشیر یاد مى کنند; اسلام مبناى شرعى حکومت در جهان اسلام است; ارتش شکست ناپذیر یک دروغ تاریخى است.
50. حق المرّ
چاپ اوّل: 1993, دارالشروق, قاهره.
زیر این عنوان یک دوره پنج جلدى و با چاپ هاى گوناگون از مؤلف نشر یافته که در واقع گلچینى از آثار قلمى غزالى است. گزیده هاى کوتاهى است که براى غیرتمندان به دین و امت اسلامى رهگشا به مفاهیم فراوان است. مؤلف در این نوشته ها براى برانگیختن مبارزان در خط و تحقق حق و نابودى باطل نگاهى به زندگى روزمره مسلمانان مى افکند. گفتارهایى است که روشنایى ایمان از آن مى درخشد و دفاع از حق در آن موج مى زند. این زنجیره از کتاب ها مجموعه مقالات کوتاهى در موضوعات گوناگون از زندگى روزمره است و به مسائل مطرح در زندگى مى پردازد. هدف این نوشته ها برانگیختن شعور نهفته در دل مؤمنان و همچون شهابى است که تاریکى ها را مى شکافد و راه را مى نمایاند.
خطاهاى بسیارى بین مسلمانان وجود دارد که به خاطر فقدان مصلح, ریشه دار شده اند. ناآگاهى به حقیقت وقتى در درون حصارى سخت شکل بگیرد, براى درهم شکستن آن نیاز به ابزارى قوى است. براى تبلیغ اسلام باید ابزار روشنگر به کار گرفت تا بتوان هر شبهه اى را جواب گفت و هر پرسش شک برانگیزى را پاسخى سریع داد بدان امید که فرصتى براى شبهه انگیزى و گمراه سازى پیش نیاید.
51. الغز و الثقافى یمتد فى فراغنا
چاپ اوّل: 1985, مؤسسة الشروق للعلاقات العامّه, عمان و همزمان دارالشروق, قاهره, 424ص.
کتاب درباره فرضیه اى حرف مى زند که مدّعى وجود خلأ واقعى در ذات اسلام معاصر است. فرضیه اى که درباره اسلام, سطحى و کودکانه است و از روزگار اضمحلال فکرى در تاریخ مسلمانان نشأت مى گیرد. مؤلف تصحیح مى کند که اسلام ذاتاً تقلید از دیگران را نفى مى کند و بعضى تصوراتى را که به اسلام منسوب مى کنند, در واقع از اسلام نیست. این کتاب مسلمانان را نسبت به کوتاهى در درک اسلام که زمینه ساز تهاجم فرهنگى است, هشدار مى دهد. بعضى از عناوین کتاب عبارت است از: اسلام دین اندیشوران; مبارزه فرهنگى; دین تمدن کنونى را و تمدن کنونى دین را خوش نمى دارد; جنگى دو چندان و امّتى سرگردان; جامعه میراثى یا جامعه میراث بر؟; بذرهاى مسموم در عرصه اصلاح, تناقض هاى کشنده.
52. المحاور الخمسة للقرآن الکریم
چاپ اوّل: 1989, دارالصحوه, قاهره; و همزمان دارالقلم, دمشق, 244ص.
کتاب در پنج محورى بحث مى کند که قرآن بدان پرداخته است و مؤلف بر این باور است که این پنج محور ریشه بسیارى از مسائلى است که در قرآن مطرح شده است. محورها عبارتند از:
1. خداى واحد و عناوین فرعى این محور مباحث توحید, جبر و اختیار در قرآن کریم, بهسازى اعتقاد و سلوک است.
2. هستى که بر خالق خود دلالت مى کند و عناوین فرعى آن عبارت است از: معنویت در اسلام; ارتباط ذکر و دعا با مشاهده مخلوقات در زمین و آسمان; آیا کناره گیرى مسلمانان راه حل درست است؟
3. قصص قرآنى: عناوین فرعى این محور عبارت است از: ابعاد روانى و اجتماعى اسلام, تعصّب عربى, سرگذشت علم و حکومت در تاریخ اسلام.
4. علوم انسانى مثل علم تاریخ, سیاست و فرهنگ.
5. حوزه تربیت و تشریع و عناوین فرعى این محور چنین است: تمدن کنونى بى اختیارى انسان; ربا; احسان; خیانت و حقه بازى.
53. السنة النبویّة بین اهل الفقه واهل الحدیث
چاپ اوّل: 1989, دارالشروق, قاهره, 260ص.
این کتاب به توصیه سازمان جهانى اندیشه اسلامى و در راستاى پاسداشت سنت نبوى و دفاع از آن در برابر جسارت ناتوانان و کم خردان نوشته شده است و راهنماى افرادى است که با خواندن گذرا و حتى عمیق کتب حدیثى تصور مى کنند به اسلام آگاهى کامل یافته اند. نصیحتى است براى افرادى که پوسته اسلام را شناخته و مغز آن را فراموش کرده اند.
این کتاب موجب درگیرى درباره شیوه هاى فهم حدیث نبوى گشت و تأثیر شایسته در فکر مسلمانانى گذاشت که با کنار زدن برداشت هاى غلط و احکام جزمى بى اساس, شیرینى ایمان و یقین را باز یافتند. از جمله موضوعات کتاب اینهاست:
در دنیاى زنان; غنا; دین در چنبره عادات و سنن; حقیقت شیطان زدگى و راه درمان آن; نخست شناخت قرآن; احادیث فتن; ابزارها و هدف ها; جبر و اختیار.
54. قضایا المرئة بین التقالید الراکده و الوافدة
چاپ پنجم, 1994, دارالشروق, قاهره, 218ص.
کتاب مجموعه اى است از مطالب علمى, ادبى, نقد, تاریخ, فتاوى گذشته و حال درباره مسائل زن, خانواده و جامعه. عناوین کتاب به شرح زیر است:
بازسازى چهره زن مسلمان; نقش فراموش شده زن; تساوى بین زن و مرد در قرآن; زن در آینه علم و ادب; مفاهیمى که نیاز به بازنگرى دارد; برداشت هایى درباره زن که ریشه اسلامى ندارند.
55. تراثنا الفکرى فى میزان الشرع و العقل
چاپ چهارم 1996, انتشارات المعهد العالمى للفکر الأسلامى, 224ص.
کتاب درباره علوم نقلى اسلام بحث مى کند. روش تدریس و ضرورت بازسازى برنامه آن و اصلاح جنبه هاى علمى ـ آموزشى مزبور را بررسى مى کند. کتاب داراى ده فصل است:
اسلامى بودن شناخت یا شناخت اسلامى؟; ابعاد وحى الهى; پرده هایى که بر حقیقت بزرگ کشانده شده است; تبیین مسأله و بى ابهامى آن; حقایقى درباره تربیت; نمونه هایى از نوآورى; بازسازى تاریخ نگارى; در حاشیه تفسیر, در حاشیه سنت; آینده زبان عربى و آداب آن.
56. کیف نتعامل مع القرآن الکریم
چاپ چهارم, 1993, دارالوفاء, المنصوره, 236ص. چاپ سوم از معهد العالمى للفکر الأسلامى 1992.
کتاب شامل بررسى هایى درباره شیوه فهم قرآن, مسائل, تفسیر, تأویل, تطبیق و تبویب آن, رابطه آن با علوم قدیم و جدید مسلمانان, چگونگى تبدیل آن به منبع اوّل فرهنگ مسلمانان معاصر, شناخت و یادگیرى آن است. نویسنده تلاش مى کند قرآن را به مرکز ثقل فرهنگ مسلمان معاصر برگرداند. این بررسى ها به خاطر تنوّع موضوعات با نقد و بررسى هاى فراوانى مواجه شد و پژوهشگران در تلاش براى نزدیک ساختن آگاهى هاى قرآنى به ضوابط شیوه نقد تحلیلى, به نقد و بررسى آن پرداختند. اهمیت این کتاب در تلاشى است که براى تصحیح مفاهیم مربوط به قرآن در ارتباط با موضوعات اسلامى جهت پایه ریزى روش اسلامى معاصر براى فهم قرآن به کار گرفته شد.
بعضى از عناوین کتاب چنین است:
آثار کنار گذاشتن قرآن; بازگشت به قرآن; تجربه شخصى; فراگیرى نگرش قرآنى; ابعاد شیوه مطلوب; نیازمندى به فهم سنت هاى قرآن; آثارى که براى کنار گذاشتن قانون علیّت نگاشته شده است; جدایى علم از حکومت; فقه روز; شناخت سنت هاى الهى در جان و جهان; ابزار شهود حضورى و شهود تاریخى.
57. صیحة تحذیر من دعاة التنصیر
چاپ اوّل: 1991, دارالصحوه, قاهره, 155ص.
غزالى این کتاب را پس از اطلاع از کتابى نوشت که درباره مسیحى سازى مسلمانان و تعیین چهارچوب زمانى براى تلاش ها; گفتگوها, پیشنهادها و نتایجى که در یکى از کنفرانس هاى تبشیرى در آمریکا به دست آمده بود, نشر یافت. کنفرانس مزبور اختصاص به مسیحى کردن مسلمانان در جهان داشت و براى این منظور صد میلیون دلار گردآورى مى شد.
نویسنده تأکید مى کند که این سمینار داراى اهداف و ابزار ناشایستى است و مسلمانان در شرق و غرب باید بیدار و براى دفاع آماده باشند. کتاب تلاشى است در راستاى بازگشت به موضع گیرى هاى گذشته و بیان علل جنگ هاى فراوانى که بین مسلمانان و مسیحیان درگرفت و پس از بررسى مشخص مى کند که در این جنگ ها مسلمانان مسؤول نبودند. کتاب فراخوان خردمندان و مخلصان براى جستجوى حقیقت در عصر خرد و بازیابى موارد متفق علیه همه انبیاى آسمانى است.
عناوین کتاب عبارت است از: عیسى خدا نیست; مسلمانان پیرو همه انبیا هستند; نمونه هایى از مسیحى سازى رسمى; سرنوشت زن در بین مسیحیان و مسلمانان, زن در اروپا و امریکا.
58. نحو تفسیر موضوعى للسو القرآن الکریم
چاپ دوم, 1996, دارالشروق, قاهره, ص560.
کتاب مطالعه جدیدى درباره قرآن و در صدد ارائه تفسیر موضوعى براى هر کدام از سوه هاى قرآن کریم است. تفسیر موضوعى غیر از تفسیر موردى است. شیوه اخیر یک یا چند آیه را تفسیر و به شرح الفاظ و ترکیب آنها مى پردازد. ولى شیوه نخست یک سوره را کامل در نظر مى گیرد و در صدد ارائه تصویر کلى از سوره مى باشد. به آغاز و فرجام سوره مى نگرد و رابطه واقعى بین آنان را شناسایى مى کند. پاره نخستِ سوره را مقدمه آخر و پایان سوره را تصدیقگر آغاز آن قرار مى دهد. تفسیر موضوعى, نوعى از تفسیر است که ما را از تفسیر موردى بى نیاز نمى کند, بلکه تکمیل کننده آن و تلاشى در کنار تلاش هاى دیگر است. عناوین کتاب همه سوره هاى قرآن را شامل مى شود و تفسیر موضوعى گذرا نسبت به همه سوره ها را در بر مى گیرد.
59. من کنوز السنّة
این کتاب هنوز از چاپ خارج نشده است.
پی نوشت :
* اسلامیة المعرفة, سال دوم, شماره هفتم, رمضان 1417هـ.