طرح سال شمار رویدادهای تاریخ شیعه

یکى از نخستین گامهاى لازم براى شناخت یک ملت, تهیه سال شمار و ماه شمار و روزشمار براى تاریخ آن است. در پرتو این گونه رویدادنگارى, جایگاه هر حادثه مهم و ارتباط آن با حوادث پیش و پس از خود شناخته مى شود. فراز و نشیبهاى آن در بستر زمان نمایانده مى شود و نکته ها و گره هاى نیازمند کاوش و بررسى, همراه منابع اولیه پژوهش, به پژوهشگران شناسانده مى شود و در واقع فضائى فراهم مى آید که در آن تحقیق بیشتر پیرامون جوانب یک موضوع سامان مى یابد.
تاریخ نویسى به روش ثبت وقایع به ترتیب وقوع, داراى پیشینه اى دراز در میان تمدنهاى بشرى است.1 بسیارى از مورخان بزرگ مسلمان نیز سال شمارنویسى را در آثار خود اساس قرار داده اند, مانند ابوجعفر محمد بن جریر طبرى (310ق) در تاریخ الامم والملوک; ابوالفرج عبدالرحمان بن على بن الجوزى (597ق) در المنتظم فى تاریخ الامم والملوک; عزالدین ابوالحسن على بن محمد ابن اثیر (630ق) در الکامل فى التاریخ; شمس الدین محمد بن احمد ذهبى (748ق) درتاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام; ابوالفداء ابن کثیر دمشقى (774ق) در (البدایة والنهایة; شمس الدین محمد بن عبدالرحمان سخاوى (902ق) در الذیل التام على دول الاسلام للذهبى و نیز در وجیز الکلام فى الذیل على دول الاسلام; و ابن عماد حنبلى (1089ق) در شذرات الذهب فى اخبار من ذهب.
در دوران معاصر, سال شمارنویسى2 به عنوان یکى از روشهاى گزارش تاریخى ـ که از نظر روش و معیار و چگونگى ذکر حوادث از روشهاى سنتى سال شمارنویسى در فرهنگ مسلمانان ممتاز است ـ جایگاهى مهم یافته است. برخى از آثار پدید آمده در این زمینه, به زبان فارسى نیز برگردانده شده است, مانند دو کتاب زیر:
ـ کرونولوژى تاریخ جهان, تألیف اشپانگنبرگ, ترجمه اردشیر خدادادیان, مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخى میراث ملل, 1369. 220ص.
ـ رویدادنگارى تاریخ جهان: سیاسى و نظامى, شهرها, مذهب و معارف, اکتشافات و اختراعات, هنرها, تألیف کالین مک ایودى, ترجمه حسن افشار. تهران, نشر مرکز, 1370. 247ص.
در سالهاى اخیر دو اثر ارزشمند زیر نیز در ایران و به زبان فارسى فراهم آمده است:
ـ گاه شمار رویدادهاى تاریخ معاصر خاورمیانه, جلد اول (1798ـ1850م), تألیف مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, سروش, 1369. 366ص.
ـروز شمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامى, 2ج, تألیف باقر عاقلى, تهران, نشر گفتار, چ1, 1369. 482«510ص.
در زمینه تاریخ اسلام نیز کتاب احداث التاریخ الاسلامى بترتیب السنین, اثر عبدالسلام ترمانینى, یک سال شمار به روش جدید مى باشد که چند سالى است در دسترس علاقمندان قرار گرفته است.3
معرفى طرح
بخش (تاریخ و تمدن اسلامى دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامى) دانشگاه امام صادق(ع) با تکیه بر تاریخ تشیع به عنوان اولویت نخست فعالیتهاى خود, از بدو تأسیس تاکنون تلاش کرده اقداماتى را در زمینه تاریخ تشیع به انجام رساند. بر همین اساس مرحله اول طرح (سال شمار رویدادهاى تاریخ شیعه) از اول اسفندماه 1373 با مسؤولیت این جانب محسن الویرى و نظارت آقاى دکتر هادى عالم زاده آغاز شد و اکنون مراحل پایانى خود را مى گذراند. دوره تاریخى پیش بینى شده در این طرح, از تولد پیامبر(ص) در سال 53 پیش از هجرت تا پیروزى انقلاب اسلامى در ایران است. و بر اساس طرح مصوب در شوراى پژوهشى دانشگاه, محورها و معیارهاى گزینش اطلاعات از منابع چنین بوده است:
ـ زندگى پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)
ـ زندگى دانشمندان و بزرگان شیعه از فقها, محدثان, مفسران, متکلمان, حاکمان و مانند آن.
ـ قیامهاى شیعى.
ـ تضییقات و تعدیات حکام جور علیه شیعیان.
ـ آداب, آیینها و مراسم شیعى.
ـ هجرتها, انتقالها و سفرهاى مهم.
ـ فعالیتهاى علمى و فرهنگى, مانند تأسیس نهادهاى آموزشى و تألیف کتابهاى مهم.
ـ فرمانها, احکام و فتاوى مهم و جریان ساز.
ـ دیگر حوادث مهم.
گزارش فشرده مراحل اجراى طرح
در مرحله نخست این طرح, 93 جلد کتاب (31 عنوان) برابر با 50621 صفحه از کتابهاى تاریخ عمومى, انساب, جغرافیاى تاریخى, رجال و دائرةالمعارفها مورد بررسى قرار گرفت و اطلاعات مربوط به محورهاى مزبور استخراج و بر فیشهایى ویژه ثبت شد. استخراج اطلاعات با همکاریى چهار تن از دانشجویان دانشگاه امام صادق(ع) ـ که حداقل مرحله کارشناسى را پشت سر نهاده بودند ـ صورت پذیرفت.
پس از وارسى بیش از 5100قطعه فیش گردآورى شده و حذف برخى از آنها و رفع کاستیهاى برخى دیگر, 4014 قطعه فیش مورد پذیرش قرار گرفت و به ترتیب تاریخ نظم یافت و آنگاه با در همکرد فیشهاى مربوط به یک موضوع و تبدیل سالهاى میلادى به قمرى کلیه اطلاعات روى کاغذ بازنویسى شد. و در نتیجه متنى دستنویس در 527 صفحه دربردارنده حدود 3500 مدخل پدید آمد. در این متن, مأخذ یا مآخذ هریک از مدخلها به ترتیب در پایین هر صفحه نوشته شده است. پس از پایان این مرحله و دریافت دیدگاههاى استاد ناظر, اکنون طرح براى ارزیابى نزد دو تن از اساتید صاحبنظر ارسال شده است.
مرحله دوم و تکمیلى طرح
با بهره گیرى از تجربه به دست آمده در مرحله اول طرح, در نظر است موارد زیر در مرحله دوم و تکمیلى طرح مورد توجه قرار گیرد:
1. مطالعه و فیش بردارى حداقل 50000 صفحه دیگر از منابع دست اول در دائرةالمعارفها و برخى تک نگاریها درباره آثار و احوال بزرگان شیعه و تاریخ شهرها و مانند آن.
2. مبنا قرار دادن تعریفى روشنتر از شیعه و تصمیم گیرى درباره میزان و نوع انعکاس اخبار مربوط به علویان, زیدیان, فاطمیان, اسماعیلیان, طالبیان, آل بویه, حمدانیان و فِرَقى مانند واقفیه.
3. تعیین معیار براى گزینش منابع.
4. تعیین معیار براى انواع اطلاعاتِ شایسته گزینش براى هر حادثه و بویژه براى افراد.
5 . تعیین معیار براى حجم اطلاعات مربوط به حوادث و افراد و تعیین سقف حداکثر و حداقل براى آن.
6 . تصمیم گیرى درباره چگونگى تنظیم اطلاعات و تقدم و تأخر مطالب.
7. دسته بندى مدخلها براساس ماهیت آنها و تدوین الگویى مشخص براى نگارش هر یک از آنها.
8 . تصمیم گیرى درباره چگونگى تنظیم اختلاف اقوال در سال وقوع یک حادثه و مواردى مانند: حدودِ, قبل از, پس از, زنده در.
9. تصمیم گیرى درباره حوادثى مهم که سال وقوع آن به روشنى معلوم نیست.
10. تنظیم و ذکر دو تقویم هجرى قمرى و هجرى شمسى براى حوادث هفتاد سال اخیر.
11. تکمیل روز و ماه تاریخهاى میلادى که در طرح کنونى تنها معادل قمرى سال وقوع آنها ذکر شده است.
12. بررسى دقیق و برطرف کردن کاستیهاى اطلاعات مندرج در طرح پایان یافته کنونى و نیز حذف برخى مدخلها و یا حذف برخى جملات.
13. ویرایش ادبى و یکدست کردن متن موجود و نهایى.
14. نگارش مقدمه اى مستدل و مبسوط براى توضیح روش و اجراى طرح.
15. تهیه انواع فهرستهاى مورد نیاز.
امید مى رود اجراى مرحله دوم طرح تا پایان سال 1376 به انجام رسد و این اثر هرچه زودتر به جامعه پژوهشگران تاریخ و علاقه مندان تاریخ تشیع پیشکش شود.
نمونه اى از طرح پایان یافته
در پایان, نمونه اى از کار پایان یافته در مرحله اول طرح, دربردارنده ده مدخل از حوادث سالهاى 993 تا 1000ق, براى آگاهى خوانندگان گرامى تقدیم مى شود:
روز ماه سال
صفر 993ق.

ـ مرگ مولا احمد بن محمد اردبیلى, معروف به مقدس اردبیلى, متکلم فقیه, مشهور به امانتدارى و تقوا, صاحب کتابهایى چون: شرح الارشاد, تفسیر آیات الاحکام, حدیقة الشیعه وغیره.4
روز ماه سال

993ق. نزاع بین شیعه و سنى در کشمیر در زمان سلطنت یعقوب شاه چک.5
993ق. مرگ شیخ عبدالعالى بن شیخ نورالدین على بد عبدالعالى عاملى کرکى و دفن وى در اصفهان. جسد وى پس از سى سال به مشهد مقدس رضوى منتقل گردید. ولادت او 19 ذى القعده 926 یا 927ق بوده است.6
995ق. مهاجرت سید نوراللّه بن شریف حسین مرعشى شوشترى (صاحب مجالس المؤمنین), متولد 956ق. از شوشتر به هند و انتصاب او به قاضى القضاتى لاهوز از سوى اکبرشاه.7
995ق. . مرگ ابن شرقم, ابوالمکارم بدرالدین, حسن بن على, مورخ و فقیه و محدث و ادیب. علامه مجلسى مى گوید ظاهراً امامى بوده است. داشتن اجازه نامه هایى از علماى شیعه دلیل تشیع اوست. پس از فوت پدر به مقام نقابت رسید, ولى به خاطر زهد از آن استعفا کرد. نخست به هند و سپس به شیراز رفت و پس از آن راهى خراسان شد. سلطان حسین نظامشاه به خاطر آوازهغ فضلش او را دوباره به هند دعوت کرد. با خواهر نظام شاه ازدواج کرد. در دکن وفات یافت و پس از مدتى بنابر وصیت, پسرش او را به بقیع برد. تألیفاتى از او باقى است.8
روز ماه سال
25 صفر 996ق.
996ق. شهادت مولانا احمد فاروقى تهتوى. وى در یک خانواده حنفى مذهب زاده شد و به دست یک سیاح عراقى شیعه شد. عضو گروه تاریخ ادیان در فتح پورسیکرى و صاحب کتابهایى چون تاریخ الفى است. سنّیان متعصب پس از شکنجه او را کشته و حتى بعد از دفن جسدش را سوزاندند و خاکسترش را در رودخانه راوى ریختند.9
997ق. قتل ملا عبداللّه شوشترى به دست ازبکان در هرات.10
997ق. مرگ ابوالفتح مسیح الدین گیلانى, فرزند عبدالرزاق, صاحب کتاب مصباح الشریعة.11
997ق. قتل قاضى زاده, مولى احمد بن نصراللّه (نصیرالدین) دبیلى تقوى سندى, عالم به فقه, ریاضى, طب و…. داراى پنج تألیف است. مرگ او را در سال 1000 یا 1010ق نیز نوشته اند. در لاهور به شهادت رسید.12
998ق. پایان نگارش کتاب مدارک الاحکام فى شرح شرائع الاسلام از سوى سید محمد بن على بن ابى الحسن حسنى موسوى عاملى جبعى.13
1000ق. مرگ شیخ محمد على بن محمد بلاغى, نیاى بزرگ خاندان بلاغى, فقیه و صاحب تألیفاتى مانند شرح اصول کافى, مدفون در کربلا.14
فرصت را مغتنم شمرده از اساتید و صاحبنظران درخواست مى شود با ارائه دیدگاههاى انتقادى و اصلاحى و پیشنهادى خود به سهم خویش در این طرح مشارکت کنند.
پاورقی:
* مسئولیت اجراى این طرح را آقاى محسن الویرى به عهده دارند.
1. ر.ک: مقاله. chrondogy, v5 pD.720-731 درEncyclopedia Britanica
2. در این مقاله (سال شمارنویسى) معادل (کرونولوژى) به کار رفته است که در حقیقت اعم از سال شمار, ماه شمار, روزشمار و دیگر واحدهاى بزرگتر یا کوچکتر سنجش زمان است. برابر فارسى کرونولوژى, (گزارش تاریخى براساس یکى از واحدهاى سنجش زمان) است. ر.ک: منبع پیشین,ص720.
3. این کتاب در دو جزء و چهار جلد (جزء اول از سال اول تا 250 هجرى قمرى, و جزء دوم از سال 251 تا 500 هجرى قمرى) در سال 1411ق/ 1991م در 1589«1718 صفحه وزیرى از سوى دار طلاس در دمشق به چاپ رسیده است. پیش از این, جزء اول این کتاب در دو مجلد با عنوان ازمنة التاریخ الاسلامى در 1109 صفحه با مراجعه و تحقیق شاکر مصطفى و احمد مختار العبادى به سال 1402ق/ 1982م از سوى (المجلس الوطنى للثقافة والفنون والآداب) کویت به چاپ رسیده بود که از نظر تنظیم مطالب و مفاد مقدمه تفاوتهایى با چاپ جدید دارد.
4 . خوئى, معجم رجال الحدیث,ج2,ص225; امین, اعیان الشیعه, ج3, ص80.
5 . هالیستر, تشیع در هند,ص169ـ170.
6 . آل محبوبه, ماضى النجف وحاضرها,ج3,ص; حر عاملى, امل الآمل,ج1, ص110.
7 . هالیستر,ص158.
8 . دائرةالمعارف بزرگ اسلامى,ج4, ص78ـ79.
9 . نقوى, تذکره علماى امامیه پاکستان, ص26, 28.
10 . خامنه اى,گزارشى از سابقه تاریخى و اوضاع کنونى حوزه علمیه مشهد, ص15.
11 . نقوى, ص14ـ15.
12 . امین, ج3, ص195.
13 . خوئى, ج16, ص301; امل الآمل, ج1, ص167.
14 . آل محبوبه, ج2, ص79.