کتابشناسی تاریخ پژوهی

اگر عمر و وقت آدمى با ارزش است, به طور قطع در میان آدمیان, وقت عالمان و دانشمندان و محققان, گرانقدتر و با ارزشتر است; زیرا با بهره گیرى از اوقات محدود زندگى, نه فقط به خود بلکه به دیگران نیز ثمره و حیات مى بخشند.
پس ضرورت دارد که دیگران در عدم تضییع وقت آنها بکوشند و بهترین فایده گردآورى منابع و مآخذ در راستاى یک عنوان, بهره دهى بیشتر به وقت محدود دانشوران و پژوهشگران است.
بناى اصلى این مقاله, معرفى گزیده اى از آثار مکتوب است که در زمینه تاریخ پژوهى نگاشته شده است.
تاریخ پژوهى, نگرشى از بیرون به تاریخ است. گاهى کل تاریخ (ماهیت تاریخ) مورد توجّه و تحلیل قرار مى گیرد. چنین پژوهشى ـ در اصطلاح ـ فلسفه تاریخ نامیده مى شود.
این دانش در قرون جدید در چهره یک علم مستقل ظهور یافت; هر چند ریشه مسائل آن از گذشته هاى دور در فرهنگ عقلى بشر وجود داشته است. گاهى نه خود تاریخ به عنوان مجموعه اى از حوادث, بلکه (دانش تاریخ) مورد بررسى مجدد قرار مى گیرد; برخى عنوان فلسفه علم تاریخ را بر اندام این دانش مى پسندند; بنابراین, تاریخ پژوهى حداقل شامل دو شعبه مهم فلسفه تاریخ و پژوهش درباره علم تاریخ است.
فلسفه تاریخ
فلسفه تاریخ دانشى است که از علل و عوامل حوادث تاریخ ـ و نه از حوادث و وقایع جزئى ـ بحث مى کند. فیلسوف تاریخى با به کار گیرى استدلال و تعقّل به مسائلى همچون: علل به وجود آمدن رخدادها, محرک تاریخ, جبر تاریخ, سیر تاریخ, هدف و غایت تاریخ, و ادوار تاریخ مى پردازد.
قلمرو تاریخى مانند هر قلمرو دیگرى مشحون از پدیده هاى گوناگون است. همان گونه که قلمرو ستاره شناسى یا گیاهى یا فیزیکى از پدیده هاى مختلف تشکیل شده است, در هر یک ازین زمینه ها براى پدیده هاى گوناگون قواعد و قوانینى است.1 فلسفه تاریخ, اندیشیدن درباره تاریخ است.2 تاریخ در باطن اندیشه و تحقیق درباره حوادث و مبادى آنها و جستجوى دقیق براى یافتن علل آنهاست; علمى است درباره کیفیات وقایع و موجبات و علل حقیقى آنها و به همین سبب تاریخ از حکمت سرچشمه مى گیرد و سزاست که از دانشهاى آن شمرده شود.3
فرق میان شکل صورى و ظاهرى تاریخ که عبارت است از اطلاعات گردآورى شده درباره وقایعى که در زمان و مکان بخصوص روى داده است و معناى باطنى تاریخ که تحقیق عقلى و نظرى درباره منشأها و علتهاست و این کار را اجتهاد علمى مى نامند.4
در صدر و ذیل کلام ابن خلدون دو مطلب وجود دارد: یکى شکل صورى و ظاهرى تاریخ, یعنى اطلاعات گرد آورى شده درباره وقایعى که در زمان و مکان بخصوصى روى داده است (شرح ماوقع) که آن را علم تاریخ نامند; دیگرى معناى باطنى تاریخ که تحقیق عقلى و نظرى درباره منشأها و علّتهاست و مى توان از آن به نام فلسفه تاریخ نام برد.
پژوهش درباره علم تاریخ
هرگاه دانش تاریخ زیر ذره بین تحلیل و بررسى قرار مى گیرد, این پرسشها رخ مى نمایاند: متد و روش مورخ در ضبط و ثبت رخدادها چگونه است و چه ضعفهایى دارد؟ مورّخ از چه منابعى براى نگارش تاریخ استفاده مى کند؟ ترتیب و توثیق آن منابع چگونه است؟ چگونه به تفسیر و تحلیل حوادث تاریخى مى پردازد؟ تحلیل مقایسه اى مورخان …؟
دقت و کنکاش در پاسخگویى به این پرسشها, بتدریج تولد دانشى جدید را به ارمغان آورد. منابع و مآخذ مربوط به این دانش در بخش دوّم این کتابنامه و ذیل عنوان (پژوهش درباره علم تاریخ) آمده است.
یگانه اثرى که در زمینه کتابشناسى فلسفه تاریخ به چاپ رسیده, مقاله (کتابشناسى توصیفى فلسفه تاریخ) به قلم جناب آقاى فرّخ امیر فریار است که در کتاب نامواره دکتر محمود افشار (جلد ششم: تهران, موقوفات دکتر محمود افشار, 1370) منتشر شده است.
البته پژوهش آقاى امیر فریار, شایسته تقدیر است. امّا کتابشناسى حاضر, تکمیل و جبران کاستیهاى کتابشناسى ایشان است. کاستیهایى همچون: عدم ارائه تعریف و مفهومى خاص از فلسفه تاریخ, عدم تعیین چارچوبهاى مفهومى و زمینه هاى مورد جستجو در مقدمه, در برنداشتن منابع عربى و مغفول ماندن برخى از مآخذ فارسى.
قلمرو و سرفصلهاى این کتابنامه عبارتنداز:
ـ منابعى که در فرهنگ اسلامى در زمینه تاریخ نوشته شده است;
ـ منابع ماتریالیسم تاریخى;
ـ مآخذ دیگر مکاتب و دیدگاههاى فلسفه تاریخ;
ـ منابعى که به بررسى تاریخ نگاریهاى اسلامى پرداخته اند;
ـ منابعى درباره مورخان مسلمان;
ـ آثارى که به بررسى سایر تاریخ نگاریها و دیگر مورخان پرداخته اند;
ـ مآخذى که به تطبیق و مقایسه تاریخ نگاریها پرداخته اند;
نکات قابل توجه در این کتابنامه
ـ حوزه زبانى این کتابنامه, عربى و فارسى است.
ـ در هر مدخل این شناسه ها آورده شده است: نام نویسنده, عنوان اثر, نام مترجم, نوبت چاپ, محل نشر, ناشر, تاریخ نشر.
ـ آثارى که دو موضوع (فلسفه تاریخ) و (پژوهشهایى درباره تاریخ ) را بررسى کرده اند, در هر دو بخش ارائه شده اند.
ـ شیوه این مقاله جستجوى مستقیم و مشاهده خود منابع بوده, لذا به طور اجمال رؤوس مطالب و مندرجات آنها آورده شده است.
ـ قلاب [ ] در هر مورد به معناى شک و ابهام در آن است.
* * *
آریان پور, امیر حسین. در آستانه رستاخیز. چاپ دوم: تهران, ناوک,1349,175ص.
اهم مباحث: شامل بحثهایى در زمینه فلسفه تاریخ است. مباحثى چون: از نقطه تحول تاریخ, متفکران در فلسفه تاریخ, مفهوم تاریخ, توجیه تحولات تاریخ, منشأ دینامیسم تاریخ.

ابن خلدون, عبد الرحمن. مقدمه ابن خلدون. دوجلد. ترجمه محمد پروین گنابادى. چاپ هفتم: تهران, شرکت انتشارات علمى و فرهنگى, 1369.
بهترین کتاب در مورد فلسفه تاریخ و جامعه شناسى تا پیش از زمان ابن خلدون است و شاید اوّلین کتابى بوده که درباره فلسفه تاریخ بحث کرده است.
البته تحت عنوان فلسفه تاریخ نیست بلکه مباحث آن مربوط به فلسفه تاریخ است از جمله: در فضیلت دانش تاریخ و سیکل تاریخى.

اخترى, عباسعلى. نقش انتظار در سیر تاریخ. تهران, بنیاد بعثت, 1360, 9 ـ 57ص.
اهم مباحث: دور نماى تاریخ, رابطه تاریخ و انتظار, … .

استالین. ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخى. ترجمه امیر نیک آئین. انتشارات حزب توده ایران,
اهم مباحث: ماتریالیسم تاریخى و اینکه آیا محیط و عوامل جغرافیایى در تبدیل رژیمى به رژیم دیگر تأثیر دارد یا خیر, و اینکه آیا محیط جغرافیایى علت اصلى حرکت است یا خیر؟.

اسماعیلى, حمید رضا. فلسفه تاریخ از متن آثار دکتر على شریعتى. تهران, بى نا, 1359,171ص.
اهم مباحث: فلسفه تاریخ, معنى تاریخ, ارزش تاریخ در اسلام, توحید به عنوان فلسفه تاریخ, نظر مکاتب مهم درباره فلسفه تاریخ, جبر تاریخ, عامل محرک تاریخ در اعتقادهاى مختلف, نقش ذکر و آگاهى در حرکت تاریخ, رسالت روشنفکران.

افتخار زاده, محمود. فلسفه تاریخ. چاپ اوّل: قم, آزادى, 1360,96ص.
اهم مباحث: فلسفه تاریخ, سیر تاریخى, امام على و تاریخ, تاریخ به گونه تاریخ, تاریخ چیست؟, هویت و اصالت تاریخ, عناصر و اجزا و شکل تاریخ, قدمت تاریخ انسان, اخلاق و تاریخ و سرنوشت تاریخ. همچنین کتابى دیگر با عنوان (فلسفه تاریخ) به نام مؤلّف مذکور به چاپ رسیده که مباحث آن متفاوت است و عبارتنداز: اسلام و انسان, اگزیستانسیالیزم, مارکسیزم, اسلام و تاریخ.

الیاده, میرچا. مقدمه بر فلسفه اى از تاریخ. ترجمه بهمن سرکاراتى. چاپ اوّل: تبریز, انتشارات نیما, 1365,245ص.
اهم مباحث: اساطیر و تاریخ, بدبختى و تاریخ, تاریخ بعنوان تجلّى الهى, ادوار کیهانى و تاریخ, سرنوشت تاریخ, آزادى و تاریخ, وحشت تاریخ, مشکلات تاریخ گرایى, یأس یا ایمان.

…انسان در برابر تاریخ آینده. بى جا, ب.رحیمى, بى تا.114ص.
اهم مباحث: تعریف تاریخ, مسائل کلى درباره تاریخ, ادوار تاریخ, چگونگى حرکت تاریخ, انگیزه ها و محرکات تاریخ, غایت و هدف تاریخ, هدف و جهت تاریخ, آینده نگرى در تاریخ, نظریه بعضى دانشمندان, قانون علیّت در حوادث تاریخ, انتقاد از ماتریالیسم تاریخى, نظریه علماى الهى در حوادث و حرکت تاریخ, نقش رهبر روحانى در هدایت تاریخ.

انگلس, فریدریش. نقش قهر در تاریخ.تهران, نشر روزبه, 1354.
اهم مباحث: قهر در تاریخ, شکل بندیهاى مناسبات سیاسى اساس تاریخ در تاریخ, مالکیت خصوصى به هیچ وجه به عنوان نتیجه غارت و قهر پدیدار نشده است, نظر دورینگ در مورد قهر, قهر در تاریخ چه نقشى در مقابل تکامل اقتصادى دارد, … .

برلین, آیزیا, آزادى. نظریه تصادفى تاریخ از دیدگاه برنسن: و نقد آن از جانب برلین. ترجمه محمّد على موّحد. چاپ اوّل, تهران, انتشارات خوارزمى, 1368,4 « 133ص.

بوگو سلافسکى, ب.م.و کار پوشین, و.ا.و دیگران. ماتریالیسم تاریخى: ماتریالیسم تاریخى چیست؟.ترجمه س, رزم آزما. تهران, انتشارات گوتنبرگ, بى تا.
اهم مباحث: علم ماتریالیسم تاریخى, مفهوم ماتریالیسم تاریخى, تولید مادى به مثابه اساس موجودیت و رشد جامعه, طبقات, مناسبات طبقاتى, نقش توده ها و افراد در تاریخ, انقلاب اجتماعى, شعور اجتماعى و وجود اجتماعى.

بهمنش, احمد.سیرتاریخ.تهران, انتشارات دانشگاه تهران, 1342,239«8ص.
اهم مباحث: شامل بحثهایى چون مراحل تاریخ و سیر تاریخ مى باشد.

پایدار, حبیب اللّه (حبیب اللّه پیمان). برداشتهایى درباره فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن. تهران, دفتر نشر و فرهنگ اسلامى, 1356,315ص.
اهم مباحث مقدمه کتاب: ضرورتهاى ختم رسالت, موانع تاریخى و ایدئولوژیک, کاربرد ایدئولژى در عمل ظاهر مى شود.
اهم مباحث کتاب: سیماى تاریخ و قوانین تحول جامعه انسانى در قرآن, تحول جوامع در ظهور تضادهاى اجتماعى, عوامل محرکه رفتار و علل بروز تضادهاى اجتماعى و طبقه اى, شرایط عینى و ذهنى و بروز دگرگونیهاى بنیادى در جامعه و تاریخ.

پلخانف, گ.و., تاریخ از نظر فلسفه مادى. ترجمه: کیانورى. بى جا, بى نا, بى تا. 62ص.
اهم مباحث: تاریخ از نظر فلسفه مادى, عوامل اجتماعى تاریخى یعنى چه, تاریخ بشرى نتیجه فعالیّت و کوشش افراد بشر در راه تأمین احتیاجاتشان, نظریات لابریولا در خصوص تبعیت تظاهرات اجتماعى از بناى اقتصادى اجتماعى, … .
نقدى است بر کتاب (آزمایشى چند درباره مفهوم مادى تاریخ) نوشته آنتونیو لابریولا.

پلخانف, گ.(ن بلتف). تکامل نظر مونیستى تاریخ. ترجمه جلال علوى نیا و سعدا ـ علیزاده. چاپ دوّم: تهران, نشر بین الملل, 1358,371ص.
اهم مباحث: کلیاتى در مورد تاریخ و نظریاتى درباره تاریخ, ماده گرایى فرانسه در قرن هیجدهم, ماده گرایى جدید, روبنا بودن یا زیربنا بودن تاریخ.

پلخانف: گ.و. نقش شخصیّت در تاریخ. ترجمه خلیل ملکى. چاپ سوم: تهران, 1356,74ص.
اهم مباحث: نیروى محرکه تاریخ و نقش شخصیت در آن, نقش شخصیت در تاریخ, جبرى یا قدرى بودن منافى با فعالیت اجتماعى نیست, ترکیب آزادى و ضرورت, انسان خود عاملى در جریان ضرورت, مکتب ضرورت تاریخى مطلق, آیا سجایاى شخصى در جریان تاریخ مؤثر است. حدود امکان تأثیر شخصیّت در تاریخ, اوضاع و احوال اجتماعى که مستلزم بروز استعدادهاى خاصى هستند, امکان و شرایط تأثیر شخصیّت در تاریخ.

پوپو, کارل.ر.فقر تاریخیگرى. ترجمه احمد آرام. چاپ دوم: نشر شرکت سهامى انتشارات خوارزمى, 1358, 190ص.
اهم مباحث: اعتقاد به سرنوشت تاریخى خرافه محض است, پیشگویى جریان تاریخ بشرى با روش علمى یا هر روش استدلالى دیگر غیر ممکن است.

پولیستر, ژرژ. اصول مقدماتى فلسفه. ترجمه جهانگیر افکارى. چاپ دوّم: تهران, شرکت سهامى کتابهاى جیبى, 1358.212ص.
فصل پنجم کتاب شامل این است: ماتریالیسم تاریخى, تاریخ چگونه توجیه مى شود؟, تاریخ محصول انسان است, وجود اجتماعى و شرایط زندگى, مبارزات طبقاتى, محرک تاریخ.

پیمان, حبیب اللّه(پایدار).حیات و مرگ تمدّنها. تهران, انتشارات قلم, 1356, 151ص.
آیا بر طبق یک سنت (قانون) الهى که ازلى و تغییر ناپذیر است همه جوامع انسانى در همه طول تاریخ محکوم اند که روزى منهدم شوند و به دردناکترین شکلى دچار رنج و عذاب گردند؟.
اهم مباحث: قرآن و دگرگونیهاى اجتماعى, ستمگرى عامل اوّل نابودى, تمدنها و نظامهاى اجتماعى, قیام منذرین براى دادن آگاهى و بسیج ناس به عنوان عامل دوم نابودى تمدنها ونظامهاى ستمگر اجتماعى, لحظه مرگ و هلاکت ستمگران چه موقع فرا مى رسد, بنیان نظام و جامعه ستمگر فرو مى ریزد, نابودى ستمگران و حاکمیت صالحان و مستضعفان, تکامل عمومى جامعه در سایه استقرار نظام توحیدى مبتنى بر عدل و برابرى و تکوین مجدد نظام شرک و طبقاتى.

توسلى, غلام عباس. نظریه هاى جامعه شناسى. چاپ اوّل: تهران, سمت, 1369, 481ص.
فصل سوّم شامل مباحثى درباره فلسفه تاریخ و علم تاریخ است که رابطه میان فلسفه تاریخ و جامعه شناسى را بیان مى کند.

توسلّى, محمّد. فلسفه تاریخ از دیدگاه جامعه شناسى. تهران, نشر دانشکده فنى.1357,44ص.
جزوه که در اصل سخنرانى دکتر محمد توسلى در دانشگاه فنى تهران بوده, شامل این مباحث است: فلسفه تاریخ از دیدگاه جامعه شناسى, تعریف تاریخ و جامعه, تعریف فلسفه تاریخ, عقاید افلاطون و ارسطو و ابن خلدون, عقاید متفکران قرون 17 و 18, تکیه گاه جامعه شناسى, تعریف جریان تاریخى, جامعه شناسى توسط فونکیونالیسم.

توین بى, آرنولد. تحقیقى در باب تاریخ. ترجمه وحید مازندرانى. چاپ دوّم: تهران, انتشارات توس, 1355,131ص.
اهم مباحث: جامعه, تمدن, فرهنگ, تحقیق تاریخ, در تکوین تمدّنها, قانون و آزادى در تاریخ, برخورد میان تمدّنها در فراخناى جهان, برخورد تمدّنها در حول زمان, قانون و آزادى, و … .

توین بى, آرنولد. فلسفه نوین تاریخ. ترجمه د ـ بهاء الدین پازارگاد. چاپ دوم: نشر فروغى, 1356,126ص.
اهم مباحث: کتاب حاوى اصول و نظریات و فرضیه هاى تاین بى در تحلیل و توجیه کل تاریخ بشر است که شمه اى از آن در مورد فلسفه تاریخ و تاریخ تمدنهاست.
در ضمن کتاب مذکور تلخیص یک دوره ده جلدى به نام تاریخ جهان از آغاز تمدن بشر تا زمان معاصر تحت عنوان (تحقیقى در تاریخ) است.
چند فقره تقریظ که از طرف مطبوعات ایران درباره این رساله به چاپ رسیده است, در کتاب آورده شده است.

جعفرى تبریزى, محمد تقى. نقش شخصیتها در تاریخ یا عامل محرک تاریخ و نقش شخصیتها. بى جا, بى نا, بى تا. 32ص.

جعفرى, یعقوب. بینش تاریخى قرآن. چاپ دوم: تهران, نشر دفتر فرهنگ اسلامى, 1368,164ص.
اهم مباحث: تاریخ و زندگى, رابطه تاریخ و جامعه, کشف قوائد جامعه شناسى از تاریخ یا تاریخ در تداوم اعصار, تاریخ و اساطیر, تاریخ نگارى در زمانهاى دور, تاریخ تحلیلى و وقایع نگارى, مورخان اسلامى و تحلیل تاریخ, عامل محرک تاریخ, حرکت دوره اى تاریخ, قانونمندارى حرکت تاریخ, قرآن و تاریخ, تاریخ و قرآن.

جعفرى, یعقوب. بینش تاریخى نهج البلاغه. چاپ اوّل: تهران, دفتر فرهنگ اسلامى, 1372,163ص.
اهم مباحث: بخش اوّل ـ کلیاتى از تاریخ, نهج البلاغه و طرح مسائل تاریخى, اهتمام به تاریخ, عبرت آموزى از گذشتگان, ارائه نمونه هاى عینى, … پیشگویى درباره مهدى, تکرار تاریخ.
بخش دوّم ـ عوامل زمینه ساز در ساختارهاى تاریخى, … آزادى انسان در ساختن تاریخ, پیکار دائمى حق و باطل.
بخش سوّم ـ کارهاى خدا در تاریخ, جبر در بودن و آزادى در شدن, انسان در بوته آزمایش.
بخش چهارم ـ انگیزه هاى تحولات تاریخى, نظریه هاى گوناگون در تبیین حرکت تاریخ, عامل هجوم و دفاع, عامل عصبیت, سنتهاى الهى در تاریخ, شکست و پیروزى, … .

الجندى,انور. اسلام و حرکت تاریخ: رویا جدیده فى فلسفة تاریخ الاسلام. چاپ هشتم: بیروت و قاهره, دارالکتاب لبنان ودارالکتاب المصرى, 1986م,
اهم مباحث: در باب اوّل از اسلام و تاریخ و در باب هشتم در مورد فلسفه تاریخ اسلامى و بروز حوادث تاریخ اسلام بحث کرده است.

چایلد, گوردن. تاریخ بررسى نظریه هایى درباره تاریخ گرائى. ترجمه محمد تقى فرامرزى. تهران, نشر مازیار, 1354, 105ص.
اهم مباحث: جامعه و علم و تاریخ, نمونه اى از یک نظم تاریخى, پیدایش سنت تاریخ نگارى, مفاهیم لاهوتى و جادویى نظم تاریخى, نظریه هاى طبیعى در باره نظم تاریخى, تاریخ به مثابه یک علم تطبیقى, تاریخ به مفهوم یک روند خلاق.

چایلد, گوردن. تطور اجتماعى. ترجمه احمد صبورى. تهران, نشر نیل, 1352,203ص.
اهم مباحث: قسمتى از کتاب درباره (عوامل عینى منفرد در مسیر تاریخ) است.

حجتى کرمانى, على. ازبردگى روم قدیم تا مارکسیسم. تهران, نشر مشعل دانشجو, 1369.
اهم مباحث: ماتریالیسم تاریخى استالین, تطورات را در خط و سیر تاریخ جبرى دانستن, بحث واقعیت تاریخى که مارکس را محکوم مى کند, اساس قوانین تحول جامعه که مارکس مى گوید, نقدى بر مارکس بالاخص ماتریالیسم تاریخى, قانونمندى تاریخ از نظر مارکس و نقد بر آن, فرضیه یک بعدى انسان, از بردگى تا مارکسیسم, دوره گذرا و انتقالى.

حجتى کرمانى, على. متد دیالکتیک مارکسیستى. تهران, کانون نشر و پژوهشهاى اسلامى, بى تا, ص311.
اهم مباحث: روش دیالکتیکى مارکسیسم, ماتریالیسم تاریخى, جهش تکاملى در اجتماع و تکامل نیروهاى تولید, یگانه عامل تغییرات تکاملى جامعه, و … .

حریرى, محمد یوسف. ملاحظاتى درباره مارکسیسم. قم, نشر ارشاد, 1359,135ص.
بخش چهارم کتاب: ماتریالیسم تاریخى (نقدى است بر نظریه جبرى بودن تاریخ).

حزب جمهورى اسلامى. قرآن وتاریخ(جزوه شماره 5). تهران, نشر حزب جمهورى اسلامى, بى تا, 75ص.
اهم مباحث: فلسفه تاریخ, بینش دیالکتیکى یا ابزارى, بینش انسانى یا فطرى, دو تلقى از انسان تاریخ و قرآن, نظر به مجموع تاریخ, نظر به اجزاى تاریخ.

حق شناس, على محمد. بازگشت و دیالکتیک در تاریخ. تهران, نشر آگاه, 1358,53ص.
اهم مباحث: دیالکتیک در تاریخ بازگشت یک روند تکاملى در تاریخ, شرایط بروز بازگشت در تحولات تاریخى, بازگشت و دیالکتیک در تاریخ, آینده نگرى و پیامدهاى نا خواسته در تاریخ.

حمید, حمید. علم تحولات جامعه(پژوهشى در فلسفه تاریخ و تاریخگرایى علمى). تهران, نشر امیر کبیر, 1352.
اهم مباحث: فلسفه تاریخ, جوهر تاریخ, تاریخ و قانون تحول کلان سرمایه دارى معاصر و فلسفه تاریخ, انگلستان در برخورد با فلسفه تاریخ. جامعه شناسى تاریخى.

خیل, پیتر. استفاده و سوء استفاده از تاریخ. ترجمه حسن کامشاد. چاپ اوّل: نشر آموزش انقلاب اسلامى(شرکت سهامى), 1372,141ص.
اهم مباحث: پیدایش تاریخ یعنى تغییر, حرکت شرط ضرورى پیدایش تاریخ است, نظر بعضى دانشمندان در مورد تاریخ, پیامدهاى فلسفى اصالت تاریخ, سوء استفاده از تاریخ.

دورانت, ویل. درسهاى تاریخ. ترجمه احمد بطحائى. چاپ اوّل: تهران, شرکت سهامى کتابهاى جیبى با همکارى مؤسسه انتشارات فرانکلین. 1350,184ص.
اهم مباحث: تاریخ و خلق و خوى انسان با تاریخ, دین و تاریخ, سوسیالیسم و تاریخ, تاریخ و جنگ, نژاد و تاریخ, معنى کلى تاریخ, تاریخ و کره زمین, زیست شناسى و تاریخ, اخلاق و تاریخ, اقتصاد و تاریخ, حکومت و تاریخ رشد و زوال, آیا پیشرفت واقعیت دارد؟.

دورانت, ویل. لذات فلسفه(پژوهشى در سرگذشت و سرنوشت بشر). ترجمه عباس زریاب. چاپ هفتم: تهران, نشر آموزش انقلاب اسلامى(شرکت سهامى), 1371,519ص..
بخش ششم از فصل چهاردهم در زمینه فلسفه تاریخ بحث مى کند با این عناوین: معنى تاریخ, بیان تاریخ بر پایه دین بیان جغرافیاى تاریخى, بیان نژادى تاریخ, بیان اقتصادى تاریخ, بیان معنوى و روانشناختى تاریخ, تاریخ مرکب.

رادمنش, عزت اللّه. تاریخ در قرآن. چاپ دوّم: مشهد, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى, 1371. 167ص.
اهم مباحث: تاریخ و فلسفه تاریخ از نظر قرآن, سیکل مستمر و متکامل, تاریخ و هدف و تاریخ با هدف, تاریخ و افسانه و اساطیر و مشیت الهى, مدینه فاضله, انسان واقعى و مدینه واقعه در تاریخ قرآن, قهرمان پرستى (اروئیسم) مکتب اصالت ناس, طرح تاریخ در قرآن و فن و نگارش آن در قرآن, روش تبلیغ غیر مستقیم, قوانین همیشگى و مستمر در تاریخ, تکرار در تاریخ, جهان بینى تاریخى در قرآن, فضاى جهان بینى تاریخ اسلام, روشهاى دیگر تاریخنگارى در قرآن اصالت اسوه ها, و … .

رادمنش, عزت اللّه. کلیات عقاید ابن خلدون درباره فلسفه, تاریخ و تمدن. تهران, نشر قلم, 1357. 303ص.
اهم مباحث: کلیات عقاید ابن خلدون درباره فلسفه تاریخ و تمدن, عصبیة, منشأ عصبیّة, انواع عصبیة, نقش عصبیة و دین, آیا بشر طبعاً اجتماعى است, ابن خلدون و محیط جغرافیایى, اثر آب و هوا در اخلاق و سرشت انسان, حکمران و حکومت, اخلاق و دین, ثروت و قدرت اقتصادى, صنایع, جمعیت, رواج لوکس, سقوط دین و اخلاق, انحطاط دولت و تمدن و علل آن, تقلید مغلوب از سلطه گر و بالعکس, فهرست اعلام و اصطلاحات.

راسل, برتراند. درک تاریخ. ترجمه ید اللّه طوسى. چاپ اوّل: نشر کتابخانه سینا, 1341, 80ص.
اهم مباحث: درک تاریخ, تقسیم تاریخ, پیدایش تمدن, مراحل ابتدایى تاریخ, فرضیه هگل درباره تاریخ.

رفیعى, على. تاریخ مندى سوسیالیسم. چاپ اوّل: انتشارات فلسطین, بى تا, 79ص.
اهم مباحث: تغییر کمونیسم نوین از تاریخ, نظریه مادى درباره تاریخ, مبارزه طبقاتى, و … .

رقابى, حیدر. چشمه هاى فلسفى تاریخ. تهران, نهضت زنان مسلمان, بى تا.
اهم مباحث: دامنه گسترده فلسفه تاریخ, آینه گرایى تاریخ, ماهیت تاریخ, تاریخ در تنزیل, سنتهاى تاریخ در قرآن, فلسفه تاریخ و جهان سوم, تاریخ در راه بى نهایت, پژوهشى در فلسفه تاریخ, و ….

رهجو, حسین. تحلیلى تاریخى از دو مفهوم قرآنى. تهران, انتشارات قلم, 1356. 59ص.
اهم مباحث: 1.آیات و ترجمه, مفهوم نعمتها, مفهوم ارض مقدس از زاویه ربوبى و دیدگاه بنى اسرائیل, عمل و ایمان, شخصیّت در تاریخ, خلاصه و نتایج. 2. آیات و ترجمه, مفهوم قریه, اقتصاد روز دوشنبه اى, نقش انگیزه ها.

رهنورد, زهراء. موضع گیرى طبقات اجتماعى یا فرایند انحطاط یک جامعه در قرآن. تهران, انتشارات قلم, 1357. 183ص.
اهم مباحث: قوانین حاکم بر تاریخ,(ص 11 ـ 22), نذیران یا ادامه دهندگان رسالت تاریخى انبیا(ص 23 ـ 34).

زرافشان, ناصر. سیرى در فلسفه و فلسفه تاریخ. تهران, نشر زنده رود, 1358.
اهم مباحث: نظریه تکاملى, جامعه, مقدمات تاریخ, برخورد مادى با تاریخ, ایده آلیسم و تکامل تاریخ, فلسفه تاریخ.

زمانى, محمد رضا. فرایند تاریخى و روابط اجتماعى ـ تولیدى. بى جا, انتشارات بیژن جزئى, 1356.
اهم مباحث: خصلتهاى اجتماعى طبقات و ادوار تاریخى, حرکت انتقالى, نقش ابزار در دگرگونى فرهنگ اجتماعى, انسان تاریخى, رابطه متقابل فردى.

سارتر, ژان پل. اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر. ترجمه دکتر مصطفى رحیمى. چاپ پنجم: تهران, نشر مروارید.109ص.
قسمتى از کتاب در مورد اگزیستانسیالیسم و واقعیت تاریخ بحث مى کند.ص 91.

سبحانى, جعفر. تحلیلى از فلسفه مارکس. چاپ دوم: قم, نشر هادى, 1360. ص288.
کتاب نقد و یا رد نظریات مارکسیسم است و در درس نخست آن, بحث از مادیگرى تاریخى و درس ششم بحث از تحولات تاریخى و متد دیالکتیک, و آیا در صحنه تحولات تماشاگریم یا بازیگر, جبرى گرى در سیر تاریخ همان قضا و قدر تحریف شده است. و در درس هشتم بحث از اینکه تأثیر عوامل خارجى در تحولات اجتماعى مى باشد.

سبحانى, جعفر. مارکسیسم و مذهب. قم, نشر پیام آزادى, 1358.
اهم مباحث: فرضیه هاى مارکسیستى که فرضیه سوّم آن راجع به مادى گرایان حوادث و وقایع تاریخى جهان که با علل مادى توجیه و تفسیر مى کنند و براى هر پدیده اى یک علت مادى چه ذهنى و چه عینى تعیین مى کنند, مارکسیسم و نیروى محرک تاریخ, زیر بنایى و رو بنایى تاریخ.

سبحانى, جعفر. مارکسیسم و نیروى محرک تاریخ. قم, نشر پیام آزادى, 1358. 160ص.
اهم مباحث: کتاب در مورد فلسفه تاریخ و نیروى محرک تاریخ بحث مى کند و در حقیقت نقدى است بر نظریه مارکس و هگل در مورد تاریخ یا ردّ نظریه تاریخى آنها, تعریف علم تاریخ و فلسفه تاریخ و مقصود از تاریخ چیست را توضیح مى دهد.

ستوده, ح. فلسفه نظرى تاریخ: فلسفه علم تاریخ. چاپ اوّل: تهران, نشر دفتر کتابهاى اسلامى, 1357. 56ص.
اهم مباحث: در فلسفه نظرى تاریخ: معرفتى که در آن از حرکت, محرک, مسیر, هدف موجودى به نام تاریخ بحث مى شود. و سه سؤال که فلسفه نظرى به پاسخ آنها مى پردازد عبارتنداز: تاریخ به کجا مى رود, چگونه مى رود, از چه راهى مى رود؟.

سروش, عبد الکریم. فلسفه تاریخ. چاپ اوّل: تهران, 1357.
اهم مباحث: فلسفه نظرى تاریخ و فلسفه علم تاریخ و مباحثى در مکتب ما یعنى: مکتب ما چگونه به تاریخ مى نگرد و از آن چگونه بهره جسته است که دو گونه مى باشد نظر بر مجموع تاریخ و نظر به اجزاء تاریخ.

سگال, م. ایلین اى. انسان در گذرگاه تاریخ. ترجمه م, زمانى. تهران, نشر کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان, 1351.
اهم مباحث: سیر انسان و حرکت او در طول تاریخ, دید انسان نسبت به گذشته و رسیدن انسان به علم, فاتحان و مغلوبان(تاریخ هم مدعى است و هم مدافع).

سید نى, هوک. قهرمان در تاریخ. ترجمه ا.آزاده. تهران, نشر بنگاه ترجمه و نشر کتاب, 1350. 242ص.
اهم مباحث: قهرمان به عنوان حادثه و مسأله, قهرمان فکر و جبر اجتماعى مارکسیسم ارتدوکسى, (اگر) در تاریخ درباره قوانین حرکت جریان تاریخى.

شریعتى, على. اسلام دین تاریخ. تهران, بى نا, 1390. 38ص.
اهم مباحث: بینش تاریخى و عدل, جبر تاریخ و عدم خاتمیّت براى تاریخ, سرنوشت تاریخى, دین رفته از تاریخ را برگرداندن توسط حسین(ع), قابیل در تاریخ سه چهره دارد.

شریعتى, على. اسلام شناسى(فلسفه تقدیر علمى تاریخ). تهران, نشر حسینیه ارشاد, 1352.
بخشهاى آخر کتاب: فلسفه تاریخ, توحید یک فلسفه تاریخ, عامل محرک تاریخ, حرکت تاریخ بر اساس تهاجم, تدافع و … انقلاب دائمى, مارکس و نظر به شخصیّت. فلسفه تقدیر علمى تاریخ, کشف قوانین علمى حرکت تاریخ نه ایدئولوژى, و ….

شریعتى, على. اگر پاپ و مارکس نبودند. تهران, نشر حسینیه ارشاد, بى تا. 48ص.
اهم مباحث: مکتوب از چندین قسمت تشکیل یافته: اگر پاپ و مارکس نبودند, با قرآن و کامپیوتر, نماز شدن انسان, نگاهى به تاریخ فردا.

شریعتى, على. انسان و تاریخ. تصحیح و مقدمه سیّد محمد مهدى جعفرى. تهران, نشر قلم, 1358.
اهم مباحث: تاریخ علمى شدن انسان, شخصیّت تاریخى انسان, ریشه بینش امروزى تاریخ بر مبناى ایده آلیسم مطلق هگل, سیر تاریخ در مکتب ماتریالیسم, آدمى را جبر محیط مى سازد, اصالت انسان یا اصالت تاریخ, علم تاریخ و موضوع تاریخ, مکتب تاریخى جامعه شناسان.

شریعتى, على. بررسى تاریخ. تهران, نشر شرکت سهامى خاص, بى تا.
اهم مباحث: نقش شخصیتها, عناصر سازنده و نگاه دارنده مکتب.

شریعتى, على. بینش تاریخى شیعه (سخنرانى). چاپ اوّل: تهران, نشر جواد, 1357.
اهم مباحث: بینش تاریخى شیعه, بینشهاى تاریخى ادیان و مقایسه آن با شیعه, اسلام دین تاریخ است, و….

شریعتى, على. تاریخ و ارزش آن در اسلام (جزوه). بى جا, بى نا, بى تا.24ص.
مکتوب که به صورت جزوه است از محتواى تاریخ به معناى قدیمى, انسان آینده را نیازمند است که بشناسدش, تاریخ به معناى علم شدن انسان, تاریخ رودخانه اى است, تاریخ یک سیر جبرى است, تاریخ عبارتست از مطالعه کیفیّت تبدیل این حیوان به نوع برتر یعنى انسان, ببینیم تاریخ معنى کاملاً انقلابى غیر قابل مقایسه با ارتجاع است بحث مى کند.

شریعتى, على. زن مسلمان بضمیمه جبر تاریخ. تهران, بى نا, 1354.
در بخش دوم کتاب از جبر تاریخ که پیاده شده از نوار است و مبحث عمده آن جبر تاریخ از نظر مارکسیسم, نظر الهیون, فلسفه تاریخ و کلمات در قرآن.

شریعتى, على. فلسفه تاریخ. تهران, نشر حسینیه ارشاد, 1352. 36ص.
اهم مباحث: عامل محرک تاریخ, موتور تاریخ, حرکت تاریخ بر اساس تهاجم و تدافع, لزوم نو کردن مذهب, و ….

شریعتى, على. فلسفه تاریخ در اسلام. تهیه و تنظیم حمید رضا اسماعیلى با مقدّمه احسان شریعتى. تهران, 1359. 171ص.
اهم مباحث: معنى تاریخ و ارزش آن در اسلام, فلسفه تاریخ, توحید به عنوان فلسفه تاریخ, نظر مکاتب مهم درباره فلسفه تاریخ, جبر تاریخ, عامل محرک تاریخ, نقش ذکر و آگاهى در حرکت تاریخ, رسالت روشنفکران.

شکورى, ابوالفضل. آشنایى مقدماتى با فلسفه تاریخ (تحلیلى از مفهوم زیربنا و روبنا در جامعه و تاریخ). نشر احقاف. 1358.
اهم مباحث: جامعه و تاریخ, حرکت تاریخ, تحلیل حرکت آن و انعکاس حزبى(تقسیم طولى جامعه).

شیرازى, سید محمّد. مارکسیسم در آستانه سقوط. ترجمه ذکر اللّه احمدى. بى جا. نشر کانون نشر اندیشه هاى اسلامى, 69ص.
در قسمتى از کتاب: اشکالاتى بر اصول چهارگانه (تمام اجزاء ماده و فکر همواره بر اساس تز و آنتى تز و سنتز در حال حرکت است, تمام اجزاء ماده در این عالم بر روى تأثیر یکدیگر متقابل دارد, هر چیز تبدیل به چیز بهتر از خود مى شود, اجتماع نیز محکوم به سرنوشت ماده و ذهن است) و ادوار پنجگانه مارکس ( کمون اولیه, برده دارى, فئودالیسم, سرمایه دارى, سوسیالیسم) را مطرح کرده و نظریه مارکس را نسبت به جبر تاریخى و محرک تاریخ در چند صفحه (63 ـ 69) رد نموده است.

صدر, محمد باقر. انسان مسؤول و تاریخ ساز از دیدگاه قرآن. ترجمه محمد مهدى فولادوند. تهران, نشر میزان, 1359. 138ص.
اهم مباحث: اندیشه قرآنى درباره قوانین تاریخى با اشکال مختلف, قانون تاریخ کورکورانه نیست, قوانین تاریخ جنبه خدایى دارد, اراده و اختیار انسان و رفع این توهم نادرست که میان سنن تاریخى و اراده و اختیار آدمى تناقضى نیست و غلط است اینکه گویند: اگر جبر تاریخ و قوانین هستى بر ما حاکم است دیگر براى انسان اختیار معنا ندارد, قلمرو علوم طبیعى و سایر پدیده هاى هستى از قلمرو قوانین تاریخى جدا است, شناسایى قوانین تاریخى در قرآن به اشکال مختلف.

صدیقى, عبدالحمید. تفسیر تاریخ. ترجمه جواد صالحى. چاپ دوّم: تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1362. 204ص.
اهم مباحث: تفسیر تاریخ, دیدگاه زیست شناسانه تاریخ, فلسفه تاریخ از دیدگاه هگل, تاریخ از نظر ماده گرایى, تفسیر اسلامى تاریخ.

طاهائى, سید على اکبر. بررسى انتقادى مارکسیسم. بى جا, نشر زنان مسلمان, 1359. ص164.
اهم مباحث: ماتریالیسم تاریخى, قوانین کلى تکامل اجتماعى, تفسیر تاریخ از مناسبات اقتصادى, تفسیر اقتصادى از تاریخ مارکسیسم و جامعه شناسى, انتقاد از تحلیل تاریخى مارکس.

طاهرى, حبیب اللّه. تاریخ از دیدگاه مارکس و اسلام. چاپ اوّل: قم, نشر مؤسسه در راه حق, 128ص.
اهم مباحث: اهمیت تاریخ, فرق سه گانه بین تاریخ نقلى و علمى, … , دو ایراد بر تاریخ و جواب آن, اثبات مادیت تاریخ از محرک تاریخ و نظرات در مورد آن, منزلگاه تاریخ, تاریخ و ماهیت آن, محرک و هدف تاریخ از نظر اسلام.

فارسى, جلال الدین. درسهایى درباره مارکسیسم. تهران, نشر روزبه, 1354. 328ص.
اهم مباحث: نظریه مادى درباره تاریخ, ماتریالیسم تاریخى, قوانین تحولات اجتماعى, نیروى محرکه جامعه, قوانین حاکم بر تاریخ جامعه, و….

فروتن, غلامحسین. مبانى ماتریالیسم تاریخى. تهران, نشر مؤسسه انتشارات فرهنگى صداى خلق, 1356. 130ص.
اهم مباحث: ماتریالیسم تاریخى علم, قانونمندى تکامل جامعه, ساخت اقتصادى اجتماعى, ماتریالیسم تاریخى به مثابه فلسفه, پیدایش ماتریالیسم تاریخى, حزّبیت ماتریالیسم تاریخى, پیدایش طبقات و ترکیب طبقاتى جامعه.

….فلسفه تاریخ و جامعه شناسى تاریخى. بى جا, بى نا, بى تا.
اهم مباحث: جوهر تاریخ, گوناگونى فلسفه هاى تاریخى, تاریخ و قانون تحوّل, کلان سرمایه دارى معاصر و فلسفه تاریخ, انگلس در برخورد با فلسفه تاریخ, جامعه شناسى تاریخى, مفاهیم اساسى جامعه شناسى تاریخى, جامعه شناسى تاریخى علوم اجتماعى.

کار, ادواردهالت. اى. اچ. کار. تاریخ چیست؟ ترجمه دکتر حسین کامشاد. چاپ سوم: تهران, نشر خوارزمى, 1356.
کتاب که پیاده شده سخنرانى است حاوى مطالبى چون: علیت در تاریخ, تاریخ به منزله پیشرفت, افق رو به گسترش … مى باشد.

کاسمینسکى. نقد فلسفه تاریخ آرنولد توین بى. ترجمه على کشتگر. و. ع. نوریان.
اهم مباحث: مباحث آرنولد توین بى را مى آورد و بر آن نقد و تحلیل مى کند.

کریمى, حسین. فلسفه تاریخ. تهران, نشر جهاد دانشگاهى دانشگاه صنعتى شریف, 1361. 93ص.
این اثر به برخى از مقوله هاى فلسفه تاریخ (محرک و بستر) که با اتکاء بر دیدگاههاى اسلامى به نقد ماتریالیسم تاریخى و دیگر مکاتب فلسفه تاریخ مى پردازد.

کونفورت, موریس. ماتریالیسم تاریخى. تهران, نشر ایران, 1358. 184ص.
اهم مباحث: قوانین بنیادى تکامل اجتماعى, رو بناى اجتماع, ماتریالیسم و علم جامعه, شیوه انسانى زندگى, درک ماتریالیسم تاریخ, افکار طبقاتى و سلطه طبقاتى.

گروه تحقیقات. نیروى سازنده تاریخ. بى جا, بى نا, بى تا.
اهم مباحث: مکتوب که به صورت جزوه است در مورد نیروى سازنده تاریخ و تاریخ را چه کسى مى سازد (قواى سازنده تاریخ) بحث مى نماید.

گورویچ. دیالکتیک یا سیر جدالى و جامعه شناسى. ترجمه حسن حبیبى. تهران, نشر شرکت سهامى انتشار, 1351. 362ص.
اهم مباحث: دیالکتیک میان جامعه شناسى و تاریخ, واقعیت تاریخى.

مارکس ـ انگلس ـ لنین. دینامیسم تحول جامعه. ترجمه مهدى سپهر.
اهم مباحث: بنیانهاى ماتریالیسم تاریخى, تفسیر ماتریالیسم تاریخى, مفهوم نوینى از تاریخ, ….

مارکس و دیگران. ماتریالیسم تاریخى و ماتریالیسم دیالکتیک. 48ص.
اهم مباحث: درک مادى تاریخ, نظریات بعضى از دانشمدان و فیلسوفان, ماتریالیسم در مقابل ایده آلیسم.

مارکس ـ انگلس ـ لنین. مبانى ماتریالیزم تاریخى. ترجمه ز ـ پ ـ آمین. چاپ اوّل: تهران, نشر چکیده, 1359.
اهم مباحث: ماتریالیسم تاریخى, قانون تکامل در تاریخ بشر, تئورى مارکسیستى تاریخى, پیشرفتهاى مدرن تاریخ (علم تاریخ), تاریخ و فرد یعنى نیروهاى محرک تاریخ, انسانها خود تاریخ خویش را مى سازند, ماتریالیزم تاریخى نه به مثابه فرمولى مجرد در علم تاریخ, ….

مارکوزه, هربرت. خرد و انقلاب. ترجمه محسن ثلاثى. چاپ اوّل: تهران, نشر سازمان انتشارات جاویدان, 1357. 522ص.
اهم مباحث: زمینه تاریخى اجتماعى, فلسفه تاریخ, از فلسفه تا نظریه اجتماعى, دیالکتیک مارکس, … .

مدرسى, مرتضى. فلسفه تاریخ و اجتماع. بى جا, نشر متین, 1352. 212ص.
اهم مباحث: سیر تاریخنگارى در اروپا, ابن خلدون و فلسفه تاریخى او, ابن خلدون وویکو, ابن خلدون و مالتون انگلیسى, ابن خلدون و دورکیم, فلسفه تاریخ و جامعه شناسى, ابن خلدون و اسپنسر, ابن خلدون از نظر مستشرق روسى.

مرتضوى, جمشید. ضرورت و فلسفه تاریخ. تهران, نشر مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران, 1356.
فصل چهارم: رسالت انسان و ضرورتهاى تاریخ; فصل پنچم: نقش شخصیت در تاریخ با توجّه به جبر اجتماعى و ضرورتهاى تاریخى و علیت اجتماع و دینامیسم تاریخ.

مصباح یزدى, محمد تقى. جامعه و تاریخ در قرآن. چاپ دوّم: قم, نشر سازمان تبلیغات اسلامى, 1372.
مباحث بخش سوم: قانونمندى تاریخ و نظریه هگل و نظریه مارکس, قوانین اجتماعى و تاریخى و آزادى انسان, تکامل در جامعه و تاریخ, بخش چهارم: جامعه و فرد. بخش پنجم: تأثیر فرد در جامعه. بخش ششم: مادیت تاریخ, و ….

مصباحى, غلامرضا. ماتریالیسم تاریخى. قم, نشر محمّد, بى تا.
اهم مباحث: نظرات تکاملى, ماتریالیسم تاریخى, ماتریالیسم تاریخى و واقعیت, بر اساس ماتریالیسم تاریخى, بررسى ماتریالیسم تاریخى بطور کلى, مارکسیسم و تکامل نیروى تولید.

مطهرى, مرتضى. اسلام و مقتضیات زمان. تهران, صدرا, 1370. 258ص.
اهم مباحث: جبر تاریخ از دیدگاهها, نیروى محرک تاریخ چیست؟, نظریه جبر اقتصادى تاریخ و بررسى آن, نظریه جبر اقتصادى تاریخ و بررسى آن, جامعه و تاریخ از نظر قرآن.

مطهرى, مرتضى. انسان و سرنوشت. تهران, نشر صدرا, 141ص.
بخشى از کتاب در زمینه (زمان از نظر فلسفه تاریخ) است.

مطهرى, مرتضى. تکامل اجتماعى انسان. چاپ نهم: قم, نشر صدرا, 1374. 211ص.
اهم مباحث: تکامل انسان در تاریخ, نقش انبیا و دین در تکامل تاریخ, بدبینى و یأس نسبت به سرشت بشر و آینده بشریت.

مطهرى, مرتضى. تکامل اجتماعى انسان. قم, نشر اسلامى, 61ص.
بخشى از کتاب: معنى تکامل تاریخى چیست؟

مطهرى, مرتضى. تکامل اجتماعى انسان در تاریخ. چاپ سوم: تهران, نشر دفتر مرکزى حزب جمهورى اسلامى, 1341. 69ص.
اهم مباحث: تکامل انسان در تاریخ, تکامل طبیعى و اجتماعى, آیا تاریخ انسان را ساخته یا انسان تاریخ را به وجود آورده؟, نقش انبیاو دین در تکامل تاریخ.

مطهرى, مرتضى. جامعه و تاریخ. قم, نشر اسلامى, 309 ـ 482ص.
اهم مباحث: تاریخ چیست؟ تاریخ علمى و علیت در تاریخ, مادیت تاریخ, نقش شخصیت در تاریخ, تطور تاریخ, ….

مطهرى, مرتضى. فلسفه تاریخ. چاپ سوم: قم, نشر صدرا, 1371. 314ص.
اهم مباحث: کتاب حاضر درسهاى استاد در سالهاى 1355 ـ 1357 بر مبناى کتابهاى (لذات فلسفه) ویل دورانت و (تاریخ چیست؟) اى. اچ. کارو (مارکس و مارکسیسم) آندره پى تیر است, با این مباحث: عوامل محرک تاریخ, ارزش تاریخ, جامعه و فرد, تاریخ و علم, تاریخ و مذهب, تاریخ و اخلاق, علیّت در تاریخ, تکامل تاریخ, پیش بینى آینده.

مطهرى, مرتضى. قیام و انقلاب مهدى از دیدگاه فلسفه تاریخ. چاپ پنجم: قم, نشر صدرا, 1398ق. 134ص.
اهم مباحث: قرآن و تاریخ, توجیه و تفسیر تکامل تاریخ, دو شیوه مختلف در تفسیر تاریخ, دیالکتیک تاریخ, مناسبات اقتصادى در تفسیر تکامل تاریخ, بینش انسانى یا فطرى تاریخ, نبرد پیشبرنده تاریخ, مراحل و حلقات مارکسیستى تاریخ, تلقى قرآن از انسان و تاریخ.

مطهرى, مرتضى. مارکس و مارکسیسم (دفتر سوم). قم, نشر صدرا
اهم مباحث نقدى بر مارکس و مارکسیسم, ماتریالیسم تاریخى و از خود بیگانگى فویر باخ, ماتریالیسم تاریخى مارکس, فلسفه تاریخ مارکس و قوانین حاکم بر تاریخ قابل کشف نیست, قهرمانان در تاریخ, نظریه ابن خلدون که عصبیت را محرک تاریخ مى داند.

مطهرى, مرتضى. نقدى بر مارکسیسم. چاپ اوّل: قم, نشر صدرا, 1363. 349ص.
اهم مباحث: مادى گرایى تاریخى, نگرش تاریخى اقتصاد, نظریات دیگر در مورد فلسفه تاریخ, ماتریالیسم دیالکتیک تاریخى و مبارزه طبقاتى.

موحد, س.ا.ا. انتظار= فلسفه تاریخ(از سرى آموزشهاى ایدئولوئیک فلسفه تاریخ) جزوه. تهران, نشر انقلاب, 1359. ص24.
اهم مباحث: حرکت جامعه و مردم در بستر زمان مفهوم تاریخ است: پدید آورنده تاریخ چیست؟ اصول سه گانه انتظار (سه مرحله تکامل), رابطه منتظر آگاه و منتظر ناآگاه, وظیفه منتظر ایده آل (مؤمن, روشنفکر).

مهدى, محسن. فلسفه تاریخى ابن خلدون. ترجمه مجید مسعودى. تهران, نشر بنگاه ترجمه و نشر کتاب, 1358. 360ص.
اهم مباحث: خصوصیات تاریخى زمان ابن خلدون, خصوصیات تاریخى, از تاریخ تا علم عمران, بحث جدلى یا دیالکتیک ابن خلدون درباره تاریخ, تاریخ و حکمت.

نزنانوف, ویکتور. منطق تاریخ. ترجمه هـ ـ ن, تهرانى. چاپ اوّل: تهران, نشر روزبه, 1359. 121ص.
اهم مباحث: آیا پیشرفت جامعه انسانى بر اساس یک روند قانونمند انجام مى گیرد؟, چه نوع شیوه هاى تولیدى در تاریخ جامعه انسانى شناخته شده؟ دوران گذار از سرمایه دارى به سوسیالیسم, قوانین عام و ویژگیهاى خاص دوران گذار, و… .

نف, امرى. فلسفه تاریخ. ترجمه دکتر عبد اللّه فریار. تهران, نشر فرانکلین, 1340. 268ص.
اهم مباحث: کلیاتى درباره فلسفه تاریخ شامل: حرکت و محرک و مبدأ تاریخ.

نهضت زنان مسلمان. فلسفه تاریخ(دفتر 85). تهران, 29ص.
اهم مباحث: فلسفه تاریخ به دو نوع معرفت اطلاق مى شود: فلسفه نظرى تاریخ و فلسفه علم تاریخ, نظریات بعضى از دانشمندان در مورد فلسفه تاریخ و ماتریالیسم تاریخى.

نیک آئین, امیر. ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخى (کتاب دوّم ـ ماتریالیسم تاریخى). چاپ سوم: نشر حزب توده ایران, 1358. ص376.
اهم مباحث: موضوع علم ماتریالیسم تاریخى, تعریف علم ماتریالیسم تاریخى و اهمیت آن, جاى ماتریالیسم تاریخى در سلسله عقاید و آراى اجتماعى, در فصل دوم طبیعت, جامعه و فرد, محیط جغرافیایى و سرنوشت انسان, عامل قاطع در تکامل اجتماعى, قانونمندى در روندهاى اجتماعى (تکرار در تاریخ) مفرد و عام, قانونمندى در روندهاى اجتماعى (جبر تاریخ ـ عینى و ذهنى) شخصیت در تکامل تاریخ, اشکال تاریخى تجمع مردم, … .

والش, دبلیو.اچ. مقدمه اى بر فلسفه تاریخ. ترجمه بهاء الدین علائى طباطبایى. تهران, نشر امیر کبیر, 1363. 233ص.
اهم مباحث: فلسفه تاریخ و علوم, تبیین تاریخ, حقیقت و واقعیت در تاریخ, فلسفه نظرى تاریخ (کانت و هردر و هگل).

هارنکو, مارتا. مفاهیم بنیادى تئورى علمى تاریخ. ترجمه ت. مهتاب. چاپ اوّل: تهران, نشر شباهنگ, 1360. 243ص.
اهم مباحث: فصل یازدهم: تئورى هگلى تاریخ, تئورى مارکسیستى تاریخ, ماتریالیسم تاریخ, تئوریهاى حوزه اى, سطح تحقیق یابى ماتریالیسم تاریخى, علم شکل بندیهاى اجتماعى, علم شرایط موجود سیاسى, ماتریالیسم تاریخى دو انحراف از تئورى مارکسیستى تاریخ.

هگل, گ. و. ف. خدایگان و بنده. ترجمه حمید عنایت. چاپ چهارم: تهران, نشر خوارزمى, 1368.
پیشگفتار: مراحل تاریخ در دیدگاه هگل, مرحله سیر تاریخى اندیشه, ذهن بشر با تحول این اندیشه بسوى خود آگاهى پیش مى رود تا به عقل برسد, ارسطو بندگى را براى پیشرفت ضرورى مى دانسته, نظر فیخته راجع به هدف تاریخ, شروع تاریخ بنظر هگل از مرحله خدا یگان و بنده آغاز مى شود و فهم فلسفه تاریخ بدون فهم این مرحله ممکن نیست.

هگل, گ.و. عقل در تاریخ. ترجمه حمید عنایت. تهران, نشر علمى دانشگاه صنعتى شریف, 1336. 315ص.
اهم مباحث: تحلیلى در امر تاریخ, سیر تاریخ جهانى, آغاز تاریخ, جریان تکامل تاریخ, گونه هاى تاریخ نویسى, بخش بندى تاریخ جهانى, … .

یاسپرس, کارل. آغاز و انجام تاریخ (مبدأ و غایت تاریخ. ترجمه محمد حسن لطفى. چاپ دوّم: تهران, نشر خوارزمى, 1373. 367ص.
اهم مباحث: معنى و فایده تاریخ, مرزهاى تاریخ, ساختهاى بنیادى تاریخ, وحدت تاریخ, آگاهى تاریخى تازه ما, چیرگى بر تاریخ.

یروفه یف, ن. آ. تاریخ چیست؟. ترجمه محمد تقى زاده, 1360. 206ص.
اهم مباحث: شامل سخنرانیهاى مؤلّف در دانشگاه دولتى مسکو در دانشکده تاریخ, با این مباحث: پیدایش علم تاریخ, مارکسیسم و علم تاریخ, گردآورى اطلاعات تاریخى مورخ در هنگام عمل (قانون … درک و تعمیم تاریخ) نقش علم تاریخ.

فلسفه تاریخ به زبان عربى
ابن الازرق, ابو عبد الله.( ـ 896ق). بدائع السلک فى طبایع الملل (الملک) دو جلد. تحقیق وتعلیق الدکتور على تسامى النشار. چاپ جدید: بغداد, منشورات وزارة الثقافه والفنون(دارالحریه للطباعة). 557« 535ص.
ابن الازرق از پیروان ابن خلدون و نظریات او را تحلیل و بررسى کرده است.

اسماعیل, محى الدین. توینبى منهج التاریخ وفلسفه التاریخ. چاپ دوّم: بغداد, دار الشؤون الثقافیّة العامه, 1986م.86ص.
اهم مباحث: جدوى التاریخ, الوحده فى الکثره والتاریخ, محاولات فى الفکر التاریخى, المنهج … الحرکة والمجتمع, نشوء الحضارات انهیار الحضارات.

بدوى, عبدالرحمن. احداث النظریات فى فلسفه التاریخ: مدخل جدید الى الفلسفه. الکویت, وکالة المطبوعات, 1979م. 320ص.
جدیدترین نظریات اندیشمندان غرب در زمینه بررسیهاى عقلى تاریخ بررسى شده است که اهم مباحث آن عبارت است از: نسبیّت معرفت تاریخ, قوانین تاریخ, عنایت تاریخ, تاریخ گرایى مطلق, در پایان دیدگاه یاسپرس را در مورد فلسفه تاریخ تحلیل نموده است.

بلتیه: انطوان غوبلو: جان جاک. المادیة التاریخیه وتاریخ الحضارات. ترجمه الیاس مرقص. بیروت, دارالحقیقه, 1980م.
کتابنامه به صورت زیر نویس است و درباره مادیت تاریخ و ماهیت تاریخ بحث کرده است.

البهّى, محمد. الدین والدوله: من توجیح القرآن الکریم. بیروت, دارالفکر, 1391.
در تمهید کتاب, بحثهاى درباره: حرکت تاریخ (افقى یا دورانى), حرکت تاریخ از نظرهاى مختلف, تمدّن و تطور, و… ارائه شده است.

توینبى, آرنولد. الفکرة التاریخى عند الاغربق. ترجمه لمعى المطبعى, مراجعه دکتر محمد صقر حقاچه. مصر, مکتبة الانجلو المصریه, 1966م. 258ص.
اهم مباحث: نظرى در مورد مورخان, فلسفه تاریخ, تطور و دورات الحضاره, تتابع التاریخ, شمول التاریخ, وحدة تاریخ, تعلیل جوهر تاریخ, تأثیر قوة البحر على التاریخ, مکان جغرافیایى در تاریخ و حدیث و روایت در تاریخ.

الجابرى, حسین(دکتر). فلسفة التاریخ فى الفکر العربى المعاصر(القسم الاوّل) ع. بغداد: دارالشؤون الثقافیه العامه(جامعة البغداد) 1993م.
اهم مباحث: عنایت تاریخ, تفسیر تاریخ, حرکت تاریخ, ساخت تاریخ, قواى محرکه تاریخ, عرب و تفسیر الرسال للتاریخ, صناعة التاریخ و قوة المادیّة, القوة الطبیعه, القوة السیاسیه الروح القومى و وعى التاریخ, الکندى و فلسفته فى التاریخ.

دغیم, محمود السید. المادیة التاریخیّه بین الوهم والواقع.چاپ اوّل: بیروت, دارالحداثه, 1986م. 385ص.
اهم مباحث: موضوع المادیة التاریخیّه, المادیة الدیالکتیکیه و المادیة التاریخیّه, مفاهیم المادیة التاریخیّه, الظروف الاجتماعیه لظهور المادیة التاریخیه, المنطلقات النظریه للمادیة التاریخیه.

الدورى, عبد العزیز واحمد العلى, صالح وعبد الکریم, یاسین و حسین حصبناک, جعفر. تفسیر تاریخ. بغداد, انتشارات مکتبة النهضة, طبع ارشاد بغداد, بى تا.
کتاب از چهار مقاله تشکیل یافته است: تاریخ, عصر حاضر, تفسیر تاریخ, تفسیر مارکسیستى تاریخ.

الشیخ الزکابى. السنن التاریخیّه فى القرآن المجید. مقدمه الشیخ جعفر السبحانى. چاپ اوّل: قم, مکتب الاعلام الاسلامى, 1413ق/1371ش. 176ص.
اهم مباحث: الواقع التاریخیه, المسالة الحضاریة, السقوط الحضارى.

الشرقاوى, محمود.التفسیر الدینى للتاریخ. [القاهره] دارالشعب, بى تا, 271ص.
مباحث آن عبارتند از: تفسیر التاریخ, النظرة الاحیائیة للتاریخ, التفسیر الاجتماعى للتاریخ, فلسفه هیجل للتاریخ, التفسیر المادى للتاریخ, الدین والتاریخ, التفسیر الیهودى للتاریخ, التفسیر المسیحى للتاریخ, التفسیر الاسلامى للتاریخ.

صبحى, احمد محمود. فى فلسفة التاریخ. دو جلد در یک مجلّد. ع. چاپ سوم: اسکندریه, مؤسسة الثقافة الجامعیه, 1990م. 304ص. (تجدید چاپ: بیروت, دارالنهضة العربیه, 1994م. 352ص).
الجزء الاول: نهج التاریخ; وضعیة ام مثالیة;
صنع التاریخ شخصیات ام حضارات; حکم التاریخ محاید بل لا اخلاقى.
الجزء الثانى: فلسفة التاریخ; نظریات تاریخیه فلسفیة; ابعاد فلسفة التاریخ; العبد البیولوحى لدى شبنجلر.

الصدر, محمد باقر. اقتصادنا. چاپ شانزدهم: بیروت, دارالتعارف للمطبوعات, 1402ق/ 1982م. 783ص.
مباحث: نظریات در مورد مادیگرایى تاریخ, مادیت تاریخ و صفت واقعى, بررسى دیالکتیک تاریخى, در پرتو مادیت تاریخ, دلیل بر مادیت تاریخى, نظریات مارکسیستى در مورد تاریخ,….

الصدیقى, عبدالحمید. تفسیر التاریخ. ع. ترجمه به عربى. کاظم الجوارى. الکویت, دارالقلم, [1969م]. چاپ مجدد به اضافه خاتمه اى در پایان کتاب: 1979م.
مباحث: الفلسفة التاریخ, نظرات لتاریخ (نظرات زیست شناسانه للتاریخ), فلسفة التاریخ از نظر هگل, التاریخ من نظرات ماتریالیسم, التفسیر الاسلامى للتاریخ.

الغراوى, عبدالرحمن حسین. التاریخ والمورخون فى العراق 334ـ447ق. بغداد, دارالشؤون الثقافه العامه, 1993م. 282ص.
بحثهاى تاریخى فلسفى آن عبارتند از: التاریخ المحلى و تاریخ المدن, کتب السیرة المفرده, التعریف بالمورخین العراقیین, المنهج التاریخى عند المورخین العراقیین, تقویم المنهج الموضوعى فى کتابة التاریخ.

عویس, عبدالحلیم. تفسیر التاریخ علم اسلامى نحو نظریه اسلامیه فى تفسیر التاریخ. القاهره, دارالصحوة للنشر, [1407ق] 290ص.
مباحث: علم تفسیر التاریخ, تفسیر التاریخ المصطلح والأساسیات, علمیة تفسیر التاریخ, تفسیر التاریخ فى العصور القدیمه تفسیر الدین فى التاریخ (الیهودیه والنصرانیه) تفسیر التاریخ فى التراث الاسلامى, ابن خلدون عصر جدید فى تفسیر التاریخ التنظیر الاسلامى فى التفسیر للتاریخ: الظاهرة الحضاریه فى القرآن والسنة, شروط التکوّن الحضارى, نشوء الحضارات, مرحلة التطور, قضایا حضاریه اساسیة (الدین) قضایا حضاریه اساسیة (التراث), عمر الحضارة الاسلامیه ودوریتها.

غنیمى الشیخ, رأفت. فلسفة التاریخ. القاهره, دارالثقافه, 1987ـ1988م. 208ص.
شامل مباحثى چون: علم التاریخ, نظریه التعاقب الدورى للحضارات, نظریة العنایه الالهیه, نظریة التقدم, نظریة التوفیق بین العنایة الالهیه والتقدم, نظریه العقل یحکم التاریخ, نظریة المادیة التاریخیّة, نظریة التحدى والاستجابه است.

فتحى عثمان, محمد. المدخل الى التاریخ الاسلامى. چاپ اول: 1408ق / 1988م. چاپ دوم: بیروت, دارالنفائس, 1412ق/ 1992م. 760ص.
التاریخ علم او فن: هل التاریخ علم؟, لذاتیة والموضوعیه, فلسفة التاریخ, مزایا الثقافة التاریخیّة. عندما دوّن الانسان تاریخه: الکتابة وتدوین التاریخ, الوثاق, التألیف التاریخى, مرحلة التجمیع, مرحلة النقل, العلمیة الترکیبیه, العرض! اشکال البحوث التاریخیه, من تاریخ التألیف التاریخى, بدایات, من مورخى الاغریق والرومان, الکنیسة والتاریخ, النهضة الاوروبیه والعصر الحدیث, التاریخ العلمى والدین. صنع المسلمون تاریخهم ثم کتبوه: دوافع التألیف التاریخى عن المسلمین, روایات الانساب والایام, التاریخ العام من اعلام المورخین, منهج البحث التاریخى عند مورخى الاسلام, التاریخ فى حیاة المسلمین الثقافة والتربویه واجتماعیه تاریخ انسانى مفتوح: تاریخ مفتوح, تاریخ تطور, تاریخ انسانى, غیاب الاقطاع, وفاق الدین والعلم, المستشرقون والتاریخ الاسلامى, عوامل ودوافع.
صور من المشکلات: عثمان, معاویه, الحکم الاموى,المثل الاعلى فى الاسلام.
فلسفة التاریخ: محاورلات لفلسفة التاریخ, العامل الرئیس الذى یتحکم فى سیر التاریخ, المادیة التاریخیه, الفلسفة اللیبرالیة وتفسیر التاریخ, البطل او دور الفرد فى التاریخ, دورة الحضارات, التطور الحضارى, الدین والتاریخ, آراء ابن خلدون فى الدول والحضارة, فى سبیل النهوض بتاریخنا 543 ـ 553:
نقول من تراث المسلمین: فى الکتابات التاریخیه ومایتصل بها و من الدراسات الحدیثه 555 ـ 742: فى التاریخ منهحه وفلسفته من مقدمه ابن خلدون, الاصطخرى, سیره ابن هشام, فى التاریخ العام, فى الخطط من خطط المقریزى فى التراجم من وفیات الاعیان لابن خلکان, ابن منقذ, مقدمه فى التاریخ الاسلام عبدالعزیز الدورى, موارد التاریخ الطبرى, من دراسات المستشرقین التاریخ.

قربان, ملحم. اشکالات: نقد منهجى فى الفلسفه والفکر السیاسى وفلسفة التاریخ. چاپ دوم (مزیده منقحه): بیروت, المؤسسة الجامعیه للدراسات والنشر والتوزیع, 1980م. 375ص.
بخشى از کتاب شامل اشکالات فى فلسفة التاریخ است و مباحث اصلى آن عبارتند از:
التحدّى والاستجابه فى فلسفة التاریخ لتوینبى, مفهوم التاریخ فى کتاب نحن والتاریخ لفسطنطین زرین, مکیا فللى (مکیا ولى) نظریة التوازن الادبى فى التاریخ, التاریخ مجبول المأساة, آیة ثقافه هى ثقافة, بیان قصر الثقافة فى لبنان.

مصباح الیزدى, محمد تقى. المجتمع والتاریخ من وجهه نظر القرآن الکریم. ترجمه محمد عبدالمنعم الخاقانى. چاپ اوّل: تهران, امیرکبیر, 1415ق/ 1994م. 472ص.
بحثهاى آن همان بحثهاى جامعه و تاریخ است که عبارتند از: بخش سوم تفتین التاریخ, قوانین اجتماعى, تاریخ و حریت انسان, التکامل فى المجتمع والتاریخ,بخش چهارم: الجامعه والفرد, بخش پنجم: تأثیر فرد در جامعه, بخش ششم قسمت سوم: مادیّت تاریخ.

الملاح, هاشم یحیى واحمد, ابراهیم خلیل والجواهرى, عماد احمد والحفو, غانم محمد. درسات فى فلسفة التاریخ. الموصل, دارالکتب للطباعة, 1408ق/1988م. 275ص.
کتاب تشکیل شده از چهار مقاله با عنوانهاى: مفهوم التاریخ وتطور الفکر التاریخى, نظریات تفسیر التاریخ, التفسیر الحضارى للتاریخ, المنهج البعثى فى النظر الى التاریخ وکتابته که از چهار نویسنده مذکور مى باشد.

هارت, لیدل. التاریخ فکراً استراتیجیاً. ترجمه حازم طالب مشتاق. چاپ اول: بغداد, الدار العربیه, 1988م. 198ص.
مقدمه: لیدل هارت فیلسوفاً من فلاسفة التاریخ, لیدل هارت فى میزان المستقبل وحکم التاریخ, التاریخ فکراً استراتیجیاً.
الفصل الاوّل: التاریخ والحقیقة, التاریخ فائدته وغایته, اهمیة التاریخ العسکرى, منهج البحث فى التاریخ, طبیعة التعامل مع دراسة التاریخ, المنهج العلمى, الخوف من الحقیقه;
الفصل الثانى: الحکومة والحریة;
الفصل الثالث: الحرب والاسلام, الملحق: التاریخ ادباً قصصیاً.

هالت کار, ادوارد (اى. اچ. کار) ماهو التاریخ. ترجمه ماهر کیالى و نیاز عقل. بیروت, المؤسسة العربیة للدراسات والنشر, 1986م.
تاریخ چیست از اى. اچ. کار که به عربى ترجمه گردیده است.

هاوزر, آرنولد. فلسفة تاریخ الفن. ترجمه رمزى عبده جرجس و زکى نجیب محمود. قاهره, جامعه القاهره, 1968. 436ص.
بخشى از کتاب در مورد: فلسفه تاریخ هنر, مقوله هاى تفکر تاریخى, ضرورت تاریخى, آزادى فردی… بحث مى نماید.

هورس, جوزف. قیمة التاریخ: دراسته فلسفیة. ترجمه الشیخ نسیب وهیبة الخازن. بیروت, منشورات دار مکتبة الحیاة, 1964م. 118ص.
شامل مباحثى چون: مصادر النشاط التاریخى, بدء النشاط التاریخى, التاریخ فى مفهومه الحدیث, التاریخ العلمى, ازمة التاریخ, ماوراء الحدیث, هل التاریخ معنى است.

آدمیت, فریدون. آشفتگى در فکر تاریخى. تهران, جهان اندیشه, 1360. 22ص.
به صورت جزوه و در زمینه فکر تاریخى, آشفتگى تاریخى بحث مى کند.

آرون, ریمون. مراحل اساسى اندیشه در جامعه شناسى. ترجمه باقر پرهام. چاپ اوّل: تهران, شرکت سهامى کتابهاى جیبى (با همکارى مؤسسه انتشارات فرانکلین) 1352.
اهم مباحث: جامعه شناسى و رابطه جامعه شناسى با تاریخ, نظرات بعضى اندیشمندان در مورد جامعه شناسى و تاریخ, جامعه شناسان و انقلاب 1848 نظریه اگوست کنت علم بررسى شده که توسعه تاریخى مى داند.

آژند, یعقوب. تاریخ نگارى در اسلام. چاپ اوّل: تهران, نشر گسترده, 1361. 307ص.
مباحث: پژوهشهاى تاریخ و فرهنگ اسلام.

آیینه وند, صادق. علم تاریخ در اسلام. چاپ اوّل: تهران, وزارت ارشاد اسلامى, 1364. 276ص.
اهم مباحث: علم تاریخ در اسلام, آشنایى با تاریخنگاران و شعب علم تاریخ در اسلام; تعریف موضوع و هدف و فایده علم تاریخ به روایت مورخان اسلامى, شرایط مورخ از دیدگاه مورخان اسلامى, زمان در تاریخنگارى اسلامى.
ترجمه قسمتى از التاریخ العربى والمورخون اثر شاکر مصطفى. تحقیقات کمى و دست دوم در علم تاریخ; نگه دارى تاریخى و عوامل پیدایش تاریخ, عوامل تحسین پیدایش تاریخ در اسلام.

افتخارزاده, محمود. روش شناخت سنت و تاریخ اسلام. چاپ اوّل: تهران, مؤسسة خدمات فرهنگى رسا, 1363. 328ص.
اهم مباحث: پیدایش تاریخ در فرهنگ بشرى, بررسى واژه هاى تاریخ, تعریف تاریخ, تقسیمات تاریخ, مواد و اجزاء تاریخ, مورخ در چشم تاریخ, قداست تاریخ, مکاتب تاریخ نویس, نگرش و روح تاریخى اسلام, ارزش و اعتبار تاریخ در اسلام, قرآن و تاریخ, سنت و تاریخ….

بدوى, عبدالرحمن.چاپ دوم: [مصر], مکتبة النهضة المصریه, 1955م. 271ص.
بخشى از کتاب در مورد: زمان تاریخى, کیفیت تاریخى, وجود تاریخى بحث مى نماید.

پولارد, سیدنى. اندیشه شرقى; تاریخ و جامعه. ترجمه حسین اسدپور پیرانفر. تهران, امیرکبیر, 1354. 239ص.
اهم مباحث: سرچشمه هاى مفهوم تاریخ, قرن روشنگرى.

بى تیر, آندره. مارکس و مارکسیسم. ترجمه شجاع الدین ضیائیان. مقدمه دکتر حمید عنایت, ترجمه دیگر: ابراهیم گلستان. چاپ اوّل: تهران, نشر دانشگاه تهران, 1352.
بطور کلى نقد و بررسى مارکس و مارکسیسم است و بعضى از مباحث آن عبارتند از: مادیگرائى تاریخى اقتصاد, نگرش اقتصادى تاریخ, مادیگرائى تاریخى, تاریخ و مادیگرى.

توین بى, آرنولد. تاریخ تمدن: تحلیلى از تاریخ جهان از آغاز تا عصر حاضر. ترجمه یعقوب آژند. چاپ دوم: تهران, انتشارات مولى, 1366ش. 730ص.
در مقدمه مترجم بنام یادداشت آمده است: در باب علم تاریخ, تاریخ تمدن, شناخت تمدّنها, سیر تاریخ, نظریاتى در باب ارزش تاریخ.

توین بى, آرنولد. تمدن در بوته آزمایش. ترجمه ابوطالب صارمى. تهران, امیرکبیر, 1353. 224ص.
بخشى از مباحث کتاب: نظر من درباره تاریخ, نکته کنونى در تاریخ, آیا تاریخ تکرار مى شود, تمدن یونانى ـ رومى, یکپارچه سازى جهان و تغییر دورنماى تاریخى, تمدن در بوته آزمایش, اسلام, غرب و آینده, برخورد میان تمدنها, مسحیّت و تمدن, معنى تاریخ براى روح.

توین بى, آرنولد. مورخ و تاریخ. ترجمه حسن کامشاد. تهران, شرکت سهامى انتشارات خوارزمى, چاپ انگلیسى 1974م دانشگاه اکسفورد, چاپ فارسى 1370هـ, تهران.
کتاب موجود گفت و شنود رادیویى است بین دکتر توین بى و رادیو اروپاى آزاد: که شامل مباحث: تاریخ علم است یا هنر یا کمى از هر کدام, نصیب ما از تاریخ, گفتگو در مورد واقعیات تاریخ, نظرات بعضى مورخان در مورد تاریخ, پدیده هاى اتفاقى, کار مورخ, تاریخ در خدمت فاتحان و قواعد تاریخ و ….

چایلد, گوردون. سیر تاریخ. ترجمه احمد بهمنش. تهران, انتشارات دانشگاه تهران, 1342.
اهم مباحث: باستانشناسى و تاریخ, عصر مس یا تحول و تکامل بربرها, انتشار تمدن, اوج تمدن قدیم و سقوط دنیاى قدیم.

حمیدى, جعفر. تاریخ نگاران. چاپ اوّل: تهران, انتشارات دانشگاه شهید بهشتى, 1372. 534ص.
در بخش دوم کتاب مباحثى چون: تاریخ, تاریخ چیست؟, معانى لفظ تاریخ, تعریف تاریخ, موضوع علم تاریخ, فایده علم تاریخ, شرایط مورخ, تاریخ در اسلام, تاریخ بعد از اسلام را مطرح نموده است.

حمیدیان, سعید. تاریخ و گوردون چایلد. (Gordon child) چاپ اوّل: تهران, امیرکبیر, 2535. 133ص.
اهم مباحث: اجتماع, علم و تاریخ, مثالى از یک نظام تاریخى, صورتبندى یک سنت تاریخ نگارى, دین و جادو در نظام تاریخى, نظریه هاى طبیعت گرایانه درباره نظام تاریخى, تاریخ به عنوان یک علم تطبیقى, تاریخ بعنوان یک روند آفرینشگر.

داورى, رضا. عصر او توپى. بى جا, حکمت, 1356. 164ص.
بخشى از کتاب در مورد: اتوبى و علم تاریخ, علم تاریخ و تمدن جدید, پیدایش نحوه تلقى جدید نسبت به گذشته و تاریخ, نتیجه.

رادمنش, عزت الله. سبکهاى تاریخى و نظریه هاى نژادى تاریخى. چاپ اوّل: تهران, انتشارات کویر, 1370, 254ص.
اهم مباحث: واژه ها و اصطلاحات تاریخ و تمدن, تکامل و ترقى تاریخ, تاریخ علم زنده ها و زندگى, تفسیر تاریخى سوره کهف, هدفهاى تاریخ, روش مکالمه و روشهاى دیگر تاریخ در قرآن, ادبیات تاریخى نظریه نژادى تاریخ, فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن و متفکرین, فلسفه نظرى و فلسفه علمى تاریخ, تاریخ انبیا و تئورى تاریخ, نظریه نژادى تاریخ و تاریخ جهان, تاریخ اروپا.

روزنتال, فرانتیس. تاریخ تاریخ نگارى در اسلام. بخش اوّل. ترجمه اسدالله آزاد. چاپ اوّل: 1365. چاپ دوم: مشهد, انتشارات آستان قدس رضوى, 1365. 260ص.
مباحث آن عبارتند از: ملاحظات مقدماتى بر تاریخ و تاریخ نگارى (هدف اثرى درباره تاریخ نگارى در اسلام, مفهوم تاریخ در اسلام و عصر نوین). زمینه هاى تاریخى و اجتماعى, اشکال اصلى تاریخ نگارى در اسلام (تاریخ خبر, اَشکال فرعى تقسیم ادوار تاریخى, تاریخ نگارى دودمانى, تقسیم بر حسب طبقات). محتویات کتب تاریخى, اشکال گوناگون نوشته تاریخى, صور هنرى نوشته تاریخ, داستان بلند تاریخى, ارزیابى تاریخ نگارى در اسلام.

روزنتال, فرانتیس. تاریخ تاریخ نگارى در اسلام: بخش دوم. ترجمه دکتر اسدالله آزاد. چاپ جدید: مشهد, آستان قدس رضوى, 1368. 448ص.
مباحث کتاب نقد چندین کتاب از مورخین اسلامى است که عبارتند از: تحفه ایجى که نام آن تحفةالفقیر الى صاحب السریر مى باشد (محمد بن ابراهیم ایجى), المختصر فى علم التاریخ (محیّ الدین محمد بن سلیمان الکافیجى), الاِعلان بالتوبیخ لِمَن ذمّ اهل التاریخ (سخاوى), تاش کوپرى زاده و تاریخ نگارى.

رسائى, داود. حکومت اسلامى در نظر ابن خلدون. بى جا, نشر رعد, بى تا, 194ص.
توصیف نظریات ابن خلدون مى باشد و مباحثى را چون: حاکمیت از نظر ابن خلدون, آشنایى با ابن خلدون, شرح حال ابن خلدون, زندگى اجتماعى و محیط ابن خلدون, افکار ابن خلدون از مقدمه او, فلسفه تاریخ, جامعه شناسى مطرح ساخته است.

رقابى, حیدر. فلسفه تاریخ. بى جا, آذرماه 1360, 130ص. بصورت زیراکس.
اهم مباحث: سرود تاریخ, سرود زندگى, تاریخ تازه انسانها, مفهومهاى اصلى تاریخ, مکتب تاریخى.

روشه, گى. تغییرات اجتماعى. ترجمه دکتر منصور وثوقى. چاپ اوّل: 1366 و سوم: 1370 و چهارم 1372. تهران, نشر نى, ص324.
اهم مباحث: مسائل جامعه شناسى تاریخ گرا و تحول و تغییر اجتماع, کنش تاریخى, فرایند اجتماعى, شرایط و کارگزاران تغییر, پیشگویى و پیش بینى.

زرین کوب, عبدالحسین. تاریخ در ترازو. چاپ اوّل: 1354. چاپ دوم: تهران, امیرکبیر, 1362. 323ص.
اهم مباحث: فایده تاریخ, لذت یا شناخت, تاریخ و اسطوره, سنتهاى تاریخ نویسى در یونان و روم, اروپا و تاریخنگارى, بازجویى و بازآفرینى, تاریخ و شناخت, نقد و ارزیابى, جستجوهاى تازه, اندیشه تاریخنگرى, افقهاى ناکجاآباد, کارنامه تاریخ.

ساماران, شارل و گروه مؤلفان. روشهاى پژوهش در تاریخ. چهار جلد. مترجمان: ابوالقاسم بیگناه, دکتر غلامرضا ذات علیان, دکتر مهدى علایى, دکتر اقدس یغمایى. مقدمه: ترجمه ابوالقاسم بیگناه. چاپ اوّل: مشهد, آستان قدس رضوى, 1370.
اهم مباحث: تاریخ چیست, زمان و مکان در تاریخ, شیوه هاى مختلف انتقال خبر و کشفیات بزرگ, بررسى شواهد و مدارک.

سواژه, ژان. مدخل تاریخ شرق اسلامى. ترجمه نوش آفرین انصارى. چاپ اوّل: تهران, مرکز نشر دانشگاهى, 1366ش. 473ص.
قسمتى از مباحث آن عبارتست از: منابع تاریخ اسلام: قصه هاى تاریخى عربى, تاریخ نویسى, و وقایع نگارى, تاریخ نگارى فارسى و ترکى, ابزار تحقیق و آثار عمومى, کتابشناسى تاریخى.

سوپزى, پل و شارل, بتلهایم. نقدى بر کتاب انتقال از سرمایه دارى به سوسیالیسم. بکوشش دکتر حبیب الله پایدار. تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1354. 64ص.
مکتوب خلاصه اى از کتاب انتقال سرمایه دارى به سوسیالیسم که مباحثاتى فى ما بین پل سوپزى و شارل بتلهایم است و اهم مباحث آن: حرکت و انتقال از یک طبقه به طبقه دیگر, ضرورت مسیر تاریخ, بعضى نظرات دانشمندان در مورد فلسفه تاریخ چون: برودن.

شفق زاده, رضا. درسهایى از تاریخ. تهران, زوار شاه آباد (تابش), 1340. 250ص.
سخنرانى دکتر شفق زاده در رادیو تلویزیون است و اهم مباحث آن: معنى تاریخ, تاریخ و تعصّب.

شکورى, ابوالفضل. جریان شناسى تاریخ نگاریها. چاپ اوّل: قم, بنیاد تاریخ انقلاب اسلامى ایران, پاییز1371. 605ص.
کتابى است راجع به جریان شناسى تاریخ نگاریها ارزش و کارآیى علم تاریخ در جهان معاصر و در مورد جریانات تاریخى و فواید علمى جریان شناسى تاریخ نگارى بحث مى کند.
شیخ, محمدعلى. پژوهشى در اندیشه ابن خلدون. تهران, انتشارات دانشگاه ملّى ایران, 1357. 240ص.
اهم مباحث: زندگى و محیط ابن خلدون, ابن خلدون در عرصه فلسفه و روش علمى و چگونگى آنها پیش و پس از وى, فلسفه تاریخ پیش از ابن خلدون, فلسفه تاریخ پس از ابن خلدون, تبیین جهان بینى ابن خلدون.
صدر, محمد باقر. سنتهاى تاریخ در قرآن (تفسیر موضوعى). ترجمه دکتر سید جمال موسوى اصفهانى. قم, انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, بى تا, 302ص.
بخشى از مباحث کتاب عبارتند از: فرق بین تاریخ و سایر علوم, سنتهاى تاریخ در قرآن, لزوم استقراء در حوادث تاریخى, اهمیت کشف سنن تاریخ از قرآن, حدود قلمرو سنتهاى تاریخ, صحنه هایى که سنتهاى تاریخ در آن حاکم است: نقش علت غایى در علم تاریخ, تفاوت بین عمل فردى و عمل اجتماعى در قرآن, صورتهایى از سنن تاریخى در قرآن, کشش جاذبه زناشویى یک سنت تاریخى است, دیندارى یک سنت تاریخى است, میزان یک روز در اصطلاح سنتهاى تاریخى, نقش انسان در حرکت تاریخ, ضرورت هماهنگى بین حرکتهاى روبنایى با حرکتهاى زیربنایى جامعه, رفتار تاریخ با ملتهاى بى ایده آل, بى بنیادى نقش ماتریالیسم تاریخى در تاریخ.

عین, صاد. روش نقد: نقد مکتبها, آرمان تکامل, مارکسیسم. جلد چهارم. چاپ اوّل: قم, انتشارات هجرت, 1399ق. 124ص.
مباحث آن عبارتند از: تاریخ و نقش تاریخ, انسان تاریخى (نقش انسان بر تاریخ و نقش تاریخ بر انسان), نقش عامل اقتصاد, انسان انقلابى, تاریخ انسان مبین چیست؟ حیات و تکامل, انسان و تاریخ.

فرمانفرمائیان, حافظ. روش تدریس تاریخ. تهران, سازمان کتاب, 1340. 40ص.
مباحث عمده آن: چگونگى تدریس تاریخ و متون آن, فهم تاریخ.

فروتن, على اکبر. نگاهى به تاریخ. تهران, وزارت فرهنگ و هنر, 1346.
مکتوبى است با مندرجات ذیل: تاریخ و فواید و حکمت آن, لزوم تجزیه و تفکیک اساطیر و افسانه ها و سرگذشتهاى ساختگى از وقایع تاریخى, خصایص مورخ بى غرض, شرح و بسط فلسفه جبر و اختیار در جریان زندگانى اجتماعى اقوام و ملل, تعریف تاریخ و شقوق مختلفه.

فصیحى, سیمین. جریانهاى اصلى تاریخ نگارى در دوره پهلوى. چاپ اوّل: مشهد, نشر نوند, 1372ش. 399ص.
اهم مباحث: جریان ناسیونالیستى: مبانى تئوریک علم تاریخ; طبقه بندى منابع و نقد آن; موضوع تحقیق تاریخ, جریان آکادمیک: تعریف تاریخ; هدف و فایده تاریخ; روش تحقیق در تاریخ; عینیّت در تاریخ, جریان مارکسیستى: علمى بودن تاریخ; سیر تاریخ ایران; شخصیت در تاریخ; عدم بى طرفى در نگارش تاریخ.

قربانى, زین العابدین. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامى. تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1370.
در بخش دوم کتاب در زمینه علم تاریخ و منشأ بوجود آمدن این علم بحث مى کند.

کاسیرر, ارنست. فلسفه روشنگرى. ترجمه یدالله موقن. چاپ اوّل: تهران, انتشارات نیلوفر, 1370. 530ص.
بخشى از مباحث: تسخیر جهان تاریخ, شناخت معانى تاریخ, حس کردن تاریخ و در بخش دوم از فصل پنجم: فلسفه تاریخ و سیر آن.

کسروى, احمد. در پیرامون تاریخ. بکوشش: حسین یزدانیان. تهران, نشر و پخش کتاب, 1375 . 134ص.
بخشى از مباحث کتاب عبارتند از: آیا به تاریخ مى توان پشت کرد, شیوه تاریخنگارى و شرطهاى تاریخنگارى, تاریخ و آرمان, تاریخ و پیشرفت جهان, نقش پادشاهان در تاریخ (به همین دلیل به تاریخ و کتابهاى آن خداینامه و شاهنامه مى گفتند), براى اینکه تاریخ.

کیتسن ـ کلارک (G. Kitson - Clark). مقدمه اى بر روش تحقیقى در تاریخ. ترجمه اوانس اوانسیان. چاپ اوّل: تهران, انتشارات اساطیر, 1362. 92ص.
کتاب ترجمه:
Guide for Research students working on Historical subjects. G. U. P., Second edition 1968.
Translated into persian by Ovaness Ovanessian tehran, 1983.
اهم مباحث: پیشگفتار مترجم, مقدمه اى بر روش تحقیق تاریخ, مقدمه, هدف از تحقیق, انتخاب موضوع, وسایل لازم, نقد شواهد, ارائه شواهد, یاداشتهاى تحقق کننده, نتیجه.
ضمیمه کتاب: فهرست مراجع و مصادر.

گرامى, محمد على. فلسفه. چاپ جدید: قم, مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم, 1374.
در فصل سوم کتاب در زمینه: تضاد دوره هاى تاریخ, دوره هاى تاریخ انسان, قرآن و ادوار تاریخ بحث نموده است.

گرامى, محمد على. فلسفه مقدمات شناخت دیالکتیک و ادراکات حقیقى و اعتبارى. چاپ چهارم (با تجدیدنظر): قم, دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم, 1372. 382ص.
بخشى از کتاب پیرامون: تضاد در دوره هاى تاریخ, دوره هاى تاریخ انسان در نظر ما, قرآن و ادوار تاریخ بحث مى نماید.

لاکوست, ایو. جهان بینى ابن خلدون. ترجمه مهدى مظفرى (مظفر مهدوى). چاپ دوم: تهران, شرکت سهامى انتشار, 1363. 240ص.
بخشى از کتاب در مورد: تولد تاریخ, مادیگرى تاریخ, پیدایش علم تاریخ, نوسیدید و ابن خلدون, شکوفایى تاریخ, میراث عقلى, نتایج واکنش عقلى و دینى و نتیجه کلى مى باشد.

لوبون, گوستاو. تطوّر ملل: مبانى روحى تطوّر ملل. ترجمه على دشتى. چاپ دوم: [تهران], ابن سینا, 1333. 239ص.
در فصل اوّل قسمت سوم کتاب: بحث از مصدر تاریخ ملل اخلاق آنها است, فصل سوم از قسمت سوم در مورد تاثیر تحولات روحى ملل در اثر تطورات زندگى تغییرپذیر است, در فصل سوم از قسمت چهارم: بحث از بزرگان و تاریخ بشر, فصل پنجم: در مورد پیدایش ملل تاریخ است.

لوکاچ, گئورگ. مقاله اى از تاریخ و آگاهى طبقاتى. ترجمه بابک احمدى. تهران, تندر, 1359. 52ص.
بحث پیرامون اگاهى طبقاتى که یکى از هشت مقاله کتاب (تاریخ و آگاهى طبقاتى) است.

لوى استروس, کلود. نژاد و تاریخ. ترجمه ابوالحسن نجفى. چاپ اوّل: [تهران], مجموعه مسائل فرهنگ و توسعه/1, 1358, 67ص.
اهم مباحث: در معرفى نویسنده, نژاد و فرهنگ, گوناگونى فرهنگها, تفاخر نژادى, فرهنگهاى باستانى و فرهنگهاى ابتدایى, مفهوم پیشرفت, تاریخ ایستاده و تاریخ انباشته, مقام تمدن غرب, تصادف و تمدن, همکارى فرهنگها, جهت دوگانه پیشرفت.

لى, آلدومیه. علوم اسلامى و نقش آن در تحولات علمى جهان. ترجمه محمدرضا شجاع رضوى و دکتر اسدالله علوى. چاپ اوّل: مشهد, آستان قدس رضوى, 1371.
اهم مباحث: سیر تاریخ و ارزش تاریخ علوم, ارزش تاریخ طبیعى بلینى, گسستگیها و ادوار تاریخ.

مدرسى, محمدتقى. امامان شیعه و جنبشهاى مکتبى. ترجمه حمیدرضا آژیر. مشهد, بنیاد پژوهشهاى اسلامى, 1367. 376ص.
مباحث فصل اول کتاب عبارتند از: چرا تاریخ را بررسى کنیم. فهم تاریخ شرط پى بردن به شریعت است, چرا روش ائمه با یکدیگر اختلاف دارد, تاریخ سرچشمه تمدن, تاریخ از سلطه تا انقلاب, چگونه تاریخ را باید بررسى کنیم: بینش تاریخى, شخصیت هر امت را مى سازد, بررسى تاریخ به عنوان یک پدیده زنده, انقلاب حسینى را چگونه باید بررسى کنیم, موالى چه کسانى هستند و چگونه زندگى مى کرده اند, تاریخ سنتهاى الهى را به ما مى آموزد, باید مراقب بود تا تاریخ تکرار نشود, تاریخ چراغ راه آینده.

معادیخواه, عبدالمجید. خط و فرهنگ رژیمهاى استکبارى. قم, مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى, 1362. 90ص.
اهم مباحث: عبرت گیرى از اوّلین فاجعه تاریخ, بررسى ضررها و خطرهاى استکبار در نشیب و فراز تاریخ, نکته اساسى در رابطه با روند تاریخ.

منتسکیو. روح القوانین. ترجمه على اکبر مهتدى, تهران, امیرکبیر, 1343.
در جلد اوّل فصلهاى بیستم و بیست و یکم در زمینه: روبنا و زیربنا بودن در جامعه و تاریخ بحث دارد. در مورد اینکه چقدر مردم در آب و هواى مختلف متفاوتند (عامل جغرافیا روى مردم و تاریخ) و قوانین مربوط به ناخوشیهاى آب و هوا بحث مى کند.

موسکا, گائتانو و بوتر, گاستون. تاریخ عقاید و مکتبهاى سیاسى از عهد باستان تا امروز. ترجمه دکتر حسین شهیدزاده. چاپ اوّل: 1363. چاپ دوم: تهران, انتشارات مروارید, 1370.
در بخش 37 کتاب عقاید مارکس را راجع به سرمایه و ماتریالیسم تاریخى آورده است.

مهتا, ود. فیلسوفان و مورخان: دیدار با متفکران انگلیسى. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ اوّل: تهران, انتشارات خوارزمى, 1369ق. 274ص.
اهم مباحث: پیشگفتار مترجم, سپاسگزارى افسون هوش, درگشوده, مجادله بى پایان, پرواز پرندگان تیزچنگ.
در بحث مجادله بى پایان, محقق نظر برتراند راسل و تره و توین بى را در زمینه تاریخ و مطالعه آن جویا شده است.
در قسمت پرواز پرندگان تیزچنگ نظر بعضى از دانشمندان از جمله: مارکس, اشپنگر, توین بى را در زمینه چراهاى تاریخ جستجو نموده است.
نبوى, بهروز. مقدمه اى بر روش تحقیق در علوم اجتماعى. چاپ اوّل: 1350. چاپ چهارم: تهران, کتابخانه فروردین, 2535. 222ص.
کتاب درباره روش تحقیق در علوم اجتماعى بحث مى کند که قسمتى مربوط به تحقیق تاریخ دارد از جمله: تحقیقات برمبناى اطلاعات تاریخى, هدف مطالعه تاریخى, شرایط لازم در جمع آورى مطالب تاریخى, منابع تاریخى است.

نجفى علمى, محمد جعفر. برداشتى از جامعه و سنن اجتماعى در قرآن. چاپ اوّل: تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, 1371. 296ص.
قسمتى از مباحث کتاب مربوط به تاریخ و چگونگى آن مى شود که عبارتند از: عوامل تبدّل جوامع و تحقق تاریخ, درگیرى و تدافع در جامعه, نقش درگیریها در ساحت تاریخ, نهایت حرکت تاریخ, نقش مستضعفین در ساختن تاریخ, محور حرکت تاریخ, آیا تضاد و تخاصم در نهایت تاریخ منتفى خواهد شد؟, اراده خداوندى در ساخت د و جامعه, نقش استضعاف در تحولات جوامع و تاریخ.

نصار=ناصف. اندیشه واقع گراى ابن خلدون. ترجمه یوسف رحیم لو. چاپ اوّل: تهران, مرکز نشر دانشگاهى تهران, 1366. 259ص.
کتاب در مورد واقع گرایى و تاریخ, مسأله تاریخ, از تاریخ به جامعه شناسى, واقع گرایى ابن خلدون در معناى تاریخ و فلسفى آن و تاریخ و فلسفه بحث مى نماید.

نواک, جورج. نظرى گسترده بر تاریخ. ترجمه نادر آوینى. بى جا, فانوس, 1357. 60ص.
اهم مباحث: چگونه بشریت به تمدن رسید, مسیر اصلى تاریخ امریکا و مرحله بعدى آن, روند تکاملى, تحول, دوران نخستین تاریخ طبر سنگى, برده دارى.

مهتا, ود. فیلسوفان و مورخان: دیدار با متفکران انگلیسى. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ اوّل: تهران, انتشارات خوارزمى, 1369. 274ص.
اهم مباحث: سپاسگزارى, افسون هوش, درگشوده.
مورخان: مجادله بى پایان, پرواز پرندگان تیزچنگ, فهرست نامهاى کسان میتوان گفت: نقطه افتراق و اتحاد فیلسوفان و مورخان بررسى شده است.
وینج, پیتر. ایده علم اجتماعى. ترجمه زیر نظر سازمان مطالعه و تدوین (سمت). چاپ اوّل: تهران, سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاهى (سمت), 1372. 131ص.
فصل پنجم کتاب در مورد علوم اجتماعى و تاریخ و تصوّر کالینگوود از کل تاریخ و نقد سخنان او مى باشد.

هامرتن: السیرجون. تاریخ العالم. جلد اوّل. چاپ سوم: مکتب نهضت مصریه, بى تا.
اهم مباحث: فایده از تاریخ و فایده تاریخ چیست.

یاسمى, رشید. آیین نگارش تاریخ. (بخش اوّل تاریخ). بکوشش ایرج افشار. تهران, انتشارات بنیاد موقوفات, 1373. 90ص.
زیراکس شده از کتاب مقالات رشید یاسمى بکوشش ایراج افشار و مباحث آن عبارتند از: راى علما در مورد مطالب تاریخى, تاریخ: دروغ بودن تاریخ, انتقاد تاریخى, تدوین تاریخ, ساختمان تاریخ, موثرات تاریخ, بکار بردن حساب احتمالات در تاریخ.

یاسمى, رشید. آیین نگارش تاریخ. تهران, انتشارات مؤسسه وعظ و خطابه, 1371 [1317].
اهم مباحث: درک تاریخ, شناخت نوامیس اصلى تاریخ در مقدمه و کلیات تاریخ, قیاس و استقراء در تاریخ, مکان تاریخ در علوم, انتقاد تاریخى, معلومات تاریخى, ساختمان تاریخ, موثرات تاریخ و غیره در کتاب مى باشد.

احمد, احمد رمضان. تطور علم التاریخ الاسلامى حتى نهایه العصور الوسطى.مصر, الهیئة المصریة العامه للکتاب, 1989م. 180ص.
اهم مباحث: تطور علم التاریخ الاسلامى حتى نهایة العصور الوسطى, التاریخ العام, فلسفة التاریخ, ابن خلدون, الموسوعات التاریخیة.

اوملیل, على. الخطاب التاریخى دراسة لمنهجیة ابن خلدون.بیروت, معهد الانماء العربى, [1963ق] 233ص.
بحثهاى آن عبارتند از: التاریخ والبحث عن خطابه, عن اصول التاریخ والتراث, التاریخ والتراث, التاریخ والسیاسه, التاریخ فى التصنیف الخلدونى, مسالة التقلید فى التاریخ, المشروع التاریخى, الدلالة التاریخیه لسیرة ذاتیه, التاریخ المنقلب, النسخة الشرقیه لتاریخ ابن خلدون, الحقل التاریخى لابن خلدون, اى تاریخ, التصوف والتاریخ.
بدوى, عبدالرحمن. النقد التاریخى.القاهره, دارالنهضة العربیه, [1970م]. 306ص.
مباحث آن عبارتند از: العملیات التحلیلیة (الاحوال العامه للمعرفة التاریخیه), العملیات الترکیبیه (الاحوال العامه للبناء التاریخى), نصوص مختارة من آراء الفلاسفه فى التاریخ (امانول کنت, دیکارت, پول قالرى).

پیپونیه, دنى . الطرائق الموضوعیه للتاریخ او قیاس الزمن فى الأرکیولوجیا: علم الآثار. ترجمه به عربى المعهد العلمى الفرانسى للدراسات العربیه. دمشق, بى نا, 1988م. 84ص.
قیا الزمن فى الارکیولوجیا (علم الآثار): التاریخ المطلق والتاریخ النسبى; عملیات التاریخ; التاریخ بواسطه المغنطیسیه الاثریة archomagnetisme:
التاریخ بواسطه الخشب; التاریخ بواسطه تمیّة السّبح; التاریخ بواسطه تعیین مقدار الکربون المشع, التاریخ بواسطه تعیین مقدار البوتاسیوم: ارغون, التاریخ بواسطة التالق الحرارى, الاتجاهات الرئسیه فى البحث الحالى.

توینبى, محمد احمد. المورخون والتاریخ عند العرب.چاپ اوّل: بیروت, دارالکتب العلمیه, 1411ق/ 1991م. 190ص.
حاوى مطالبى است که عبارتند از: التاریخ العربى ماقبل الاسلام, التاریخ العربى مابعد الاسلام, بدء التدوین التاریخى عند العرب, المدارس التاریخیه, ظهور کبار المورّخین, ابن خلدون, النماذج الاساسیه لعلم التاریخ الاسلامى, محتویات الکتب التاریخیّه.

جاسم, لیث سعود. ابن عبدالبر الاندلسى وجموده فى التاریخ. چاپ اوّل: بى جا, دارالوفا للطباعة والنشر والتوزیع, 1407ق/ 1986م. 532ص.
اهم مباحث: تاریخ و علم تاریخ: رتبة علم التاریخ عند ابن عبدالبر وفائدتهُ, فوائد تعلیمیّه, فوائد تربویة, اهتمامه بالجانب التاریخى فى علم الرجال, اثر ثقافتهُ الموسوعیه فى اسلوب کتابته التاریخیه.

الجمل, شوقى. علم التاریخ نشأته وتطوره ووضعه بین العلوم الاخرى ومناهج البحث فیه.چاپ اوّل: مصر, مکتبة الانجلو المصریه, 1982م. 208ص. چاپ سوم: مصر, دارالمعارف, 1987م. 208ص.
الجزء الاول: علم التاریخ نشأته وتطوره, التاریخ عند العرب, التاریخ بین العلوم الاخرى, العلوم الاخرى الوثیقه الصلة بعلم, الصفات الواجب توافرها فى المورخ.
الجزء الثانى: اختیار موضوع البحث, المصادر والمراجع, نقد الاصول التاریخیه, ترتیب المادة التاریخیه المجموعه وکیفیة الاستفاده منها, کتابة البحث.

الحسینى, باقر. عبر من التاریخ.چاپ اوّل: بیروت, دارالمحجة البیضاء, 1412ق/ 1992م. 303ص.
اهم مباحث: چگونگى عبرت گیرى از تاریخ و بعضى از داستانهاى قرآنى.

الهرى, ساطع. دراسات عن مقدمة ابن خلدون. چاپ سوم: القاهره وبیروت, مکتبة الخانجى ودارالکتاب العربى, 1387ق/ 1967م. 655ص.
متشکل از چند بخش است. اهم مباحث آن عبارتند از: المدخل الاوّل جولة بین التاریخ والمورخین; المدخل الثانى حول مؤلف المقدمه, القسم الاوّل نظرات وملاحظات عامة, القسم الثانى مکانة ابن خلدون فى فلسفة التاریخ وعلم الاجتماع یعنى ابن خلدون وفلسفة التاریخ, القسم الثالث: آراء ابن خلدون ونظریاته فى موضوع التاریخ ومهمة المورخ.

الحلو, عبده. الوافى فى تاریخ الفلسفة العربیه. چاپ اوّل: بیروت, دارالفکر, 1995م. 584ص.
مطالب اصلى آن عبارتند از: التاریخ وعلم العمران, مفهوم القدماء للتاریخ, اخطاء المورخین, تعریف التاریخ وقواعده, علاقة التاریخ بعلم العمران, مایحتاجُهُ المورخ, منزلة ابن خلدون فى تاریخ علم الاجتماع.

الخالدى, محمد مهدى. حرکة المجتمع فى التاریخ. چاپ اوّل: بى جا, المولف: المطبعة فجر الاسلام, 1406ق. 373ص.
اهم مباحث: نظرة الى التاریخ, التفسیر الاسلامى لحرکة المجتمع, العامل فى حرکة التاریخ, الصراع المحورى فى حرکة المجتمع, حرکة المجتمع فى التاریخ, حرکة المجتمع فى عصر النبى موسى(ع), عیسى(ع) و یونس(ع), قوانین حرکة المجتمع, السنن الاساسیه فى حرکة المجتمع.

الخطیب, سلیمان. فکرة التاریخ بین السخاوى والکافیجى. [چاپ اوّل: مصر,] بین الحکمه, [1991م.] 131ص.
اهم مباحث: الفصل الاول: مکانة علم التاریخ.
الفصل الثانى: الفکر التاریخى عند الکافیجى,
الفصل الثالث: الفکر التاریخى عند السخاوى.
خلیل, عمادالدین. التفسیر اسلامى للتاریخ. چاپ اوّل: 1975م. چاپ دوم: بیروت, انتشارات دارالعلم للملایین, 1983م.
بخشى از مباحث کتاب عبارتند از: تفسیر اسلامى تاریخ, واقعة التاریخ, مسئلة حضاریه….

خلیل, محمد رشاد. دفاع عن التاریخ الاسلامى: المنهج الاسلامى لدراسة التاریخ وتفسیره.چاپ اوّل: القاهره, دارالمنار للنشر والتوزیع, 1404ق/ 1984م. 3ـ166ص.
اهم مباحث: القسم الاوّل: دفاع عن تاریخ الاسلامى السیاسى والحضارى, دفاع من التاریخ السیاسى, حقیقة التاریخ الاموى والعباسى, الدور الحضارى للمسلمین, کیفیة التعامل مع المصطلحات الحدثیه, المنطق الاغریق و العلوم الاسلامیه, السلفیه والعقل, السلفیه والفلسفة,
القسم الثانى: منهج خاص لدراسة التاریخ الاسلامى, منهج دراسة التاریخ عند المسلمین, المنهج الاسلامى لتفسیر التاریخ, التفسیر الاسلامى والتفسیر العلمانى للتاریخ, المنهج العلمانى و مبدأ التطور, التطور یعیدون ترکیب التاریخ الانسانى, حرکة التاریخ, العوامل المحرکة للتاریخ, مصیر التفسیر بالعامل الواحد فى الدراسات النقدیه الغربیه, التفسیر الاسلامى للتاریخ, حرکة التاریخ الانسانى فى القرآن, الاطوار والتطور, المنهج الاسلامى لتفسیر العوامل التى تحرک التاریخ, شروط لابد من توافرها لدراسة التاریخ الاسلامى وتفسیره…, التفسیر الاشتراکى المارکسى للتاریخ الاسلامى, تحریف التاریخ….

داهموس, جوزیف. سبعة مورخین فى العصور الوسطى. تعریب: د ـ محمد فتحى الشاعر. با اشرافیت سمیر سرحان و لمعى المطیعى و احمد هیلحه و محمد قطب. مصر, الهیئة المصریه العامه للکتاب, 1989م. 289ص.
در مورد هفت نفر از مورخان مشهور قرون وسطى بحث نموده از جمله ابن خلدون مورخ و مبدأ فلسفه تاریخ در اسلام.

الدسوقى, عاصم. البحث فى التاریخ: قضایا المنهج والاشکالات.بى جا, القدسى, [1986م] 230.ص
اهم مباحث:
الفصل الاوّل: مدخل الباحث لدراسة التاریخ, تعریف التاریخ, موضوع التاریخ, شخصیت الباحث.
الفصل الثانى: المنهج ضرورته واشکالاته.
الفصل الثالث: العلوم المساعده للبحث فى التاریخ, العلوم الاجتماعیه والانسانیه, المهارات والادوات.
الفصل الخامس: تفسیر وقایع تاریخ, الدورات التاریخیه.
الفصل السادس: الکتابة التاریخیه عند العرب المسلمین.
الفصل السابع: حکم التاریخ, الحقیقة التاریخیه, الاجتهاد والتعمیم.

الدورى, عبدالعزیز. بحث فى نشأة علم التاریخ عند العرب.بیروت, دارالمشرق, 1983م. 437ص.
در قسمت تمهید کتاب بحثهایى چون: نشأة التاریخ عند العرب, تطوره خلال القرون الثلاثه الاولى, مدرسة التاریخ فى المدینه, بدایة القصص التاریخى, مدرسة التاریخ فى العراق, دوافع الکتابة التاریخیه. دارد.

روزنتال, فرانتز. علم التاریخ عند المسلمین. ترجمه دکتر صالح احمد العلى. بغداد: مکتب المثنى, (مؤسسة فرانکلین للطباعة والنشر). 1963م.
اهم مباحث: التمهید من التاریخ وعلمه, صور اساسى للتاریخ عند الاسلام, محتویات کتب تاریخ, قیمة علم التاریخ الاسلامى, مختصر فى علم التاریخ, اعلان به بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ.

رؤوف, عماد عبدالسلام. التاریخ والمورخون العراقیون فى العصر العثمانیّ.چاپ اوّل: بغداد, دارالواسط, 1983م. 356ص.
مباحث آن عبارتند از: دراسة فى تطور کتابة التاریخ فى العراق فى العصر العثمانى, المورخون العراقیون فى العصر العثمان, مؤلفات تاریخیّه لمؤلفین عراقیین غیر معروفین فى العصر العثمانى.

زریق, قسطنطنین. نحن والتاریخ. مطالب وتساءلات فى صناعة التاریخ وصنع التاریخ.چاپ اوّل: 1959. چاپ ششم: بیروت, دارالعلم لملایین, 1985.
کتاب در اینکه چرا تاریخ بوجود آمد و ماهیت آن و غرض از آن چیست, ساخته تاریخ و ارزش آن, ما و تاریخ و حکمت در تاریخ بحث مى کند.

السخاوى, محمد عبدالرحمن (9020ق). الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ.[چاپ اوّل:] دمشق, القدسى, مطبعة الشرقى, 1349ق, 174ص.
اهم مباحث: معناى تاریخ فى اللغة, التاریخ فى الاصطلاح, موضوع التاریخ وفائدته, الانسان والزمان, فائده التاریخ یعنى معرفة الامور على وجهها, جلالة علم التاریخ والاقوال العلماء فیه, سبب تصنیف المصنف کتابُهُ التبر المسبوک. ذکر اَنّ علم التاریخ فن من فنون الحدیث النبویّ الفرق بین علم التاریخ وعلم الطبقات, غایة التاریخ وحکمُه, من ذم التاریخ الرد علیهم, شروط المعتنى بالتاریخ, اوّل من ارخ التاریخ فى الاسلام, علة البداءة بالهجرة فى التاریخ, سبب عمل التاریخ, التصانیف فى التاریخ وکثرتها وکونها اربعین نوعاً, بیع النویرى کتابُهُ نهایة الارب بالفى درهم و هو بخطه: راى ابن حجر فن اَنّ ابن خلدون لم یکن مطلعاً على جلیة الاخبار لاسیما اخبار المشرق.

السلمى, محمد بن صامل. منهج کتابة التاریخ الاسلامى وتدریسه.چاپ اوّل: [القاهره], دارالوفاء للطباعة المنصوره, 1408ق/ 1988م. 300ص.
اهم مباحث: مدخل لدراسة التاریخ الاسلامى: مفهوم العلم ومنهج تلقیه; مفهوم التاریخ وثمرة دراسته; منهج کتابة التاریخ الاسلامى: المنهج واهمیته; مصادر منهج کتابة التاریخ الاسلامى, خصائص منهج کتابة التاریخ الاسلامى, غایة منهج کتابة التاریخ; قواعد فى منهج کتابة التاریخ الاسلامى.

شراره, عبداللطیف. الفکر التاریخى فى الاسلام. چاپ دوم: بیروت, دارالاندلس, 1983م. 119ص.
مباحث آن عبارتند از: العبرة والاعتبار, التاریخ کعلم, فلسفة التاریخ, بین الزمان والمکان, السیره وعلم الرجال, الشریعه والعمل السیاسى.

شمس الدین, محمد مهدى. حرکة التاریخ عند الامام على.چاپ اوّل: قم, بنیاد نهج البلاغه, 1405ق. 206ص.
مباحث آن عبارتند از: التاریخ وحرکة التقدم البشرى ونظرة الاسلام, الامام فى مواجهة التاریخ, التاریخ عند الامام, التاریخ فى مجال الوعظ, التاریخ فى مجال السیاسة والفکر, التاریخ فى مجال الفکر, التاریخ فى مجال السیاسة.

الشیخ, عبدالرحمن عبدالله. المدخل الى علم التاریخ.الریاض, دارالمریخ, 1405ق/ 1984م. 188ص.
مباحث آن عبارتند از: مقدمة فى لفظ التاریخ ومعناه, المصادر الاساسیه للتاریخ, تقویم المراجع, عصور التاریخ (فى استمراریة التاریخ; بعض الاحداث الهامة فى التاریخ القدیم… من اهم الاحداث والسمات الحضاریه للتاریخ الحدیث; التاریخ علم حى) تفسیر التاریخ والعلوم المساعده (مبحث تفسیر التاریخ, الجغرافیا وتفسیر التاریخ, الاقتصاد والتاریخ, علم النص والتاریخ, الادب والتاریخ, التفسیر الدینى للتاریخ, الاجتماع والتاریخ, الفلسفه والتاریخ, العلوم الاخرى والتاریخ) صیاغة البحث التاریخى فى شکله النهانى.

صدر, محمد باقر. المدرسة القرآنیه. (بصورت تدریس است). بیروت, نشر دارالتعارف المطبوعات, 1399ق.
در قسمتى از کتاب بنام الدرس الثالث, راجع به سنن تاریخى در قرآن که آیا تاریخ بشرى سنن در مفهوم قرآن کریم دارد یا خیر؟ آیا تحکیم در مسیر تاریخ هست یا خیر؟ مباحثى دارد.

طه, باقر و حمید, عبدالعزیز. طرق البحث العلمى فى التاریخ والاثار.چاپ اوّل: بغداد, وزارة التعلیم والبحث العلمى, 1400ق/ 1980م. 203ص.
بعضى از مباحث کتاب عبارتند از: منهج التاریخى, التاریخ تعریفه ومکانته بین اصناف العلوم, نشأة التدوین التاریخى, اهمیة کتابة التاریخ, التدوین, التدوین التاریخى فى الحضارة القدیمه, التاریخ التعاصرى, التواریخ فى الرومانیه والعربیه الاسلامیه واروبا, انواع المصادر التاریخیّه, الوثاق التاریخیه, المصادر المادیه, تمحیص النصوص التاریخیه وتفسیرها بالنقد التاریخى, النقد التاریخى وانواعه واهمیته, النقد الخارجى, النقد الباطنى والداخلى, نقد الاصول او المصادر الثانویه, الروایة الواحده وتعدد الروایات, الاجتهاد فى منهج البحث التاریخ….

عبدالله, سیرى عبدالغنى (گردآورنده) معجم المورخین المسلمین حتى القرن الثانى عشر الهجرى. چاپ اوّل: بیروت, دارالکتب العلمیه, 1411ق/ 1991م. 232ص.
در قسمت اوّل کتاب بحثهایى دارد. اهم مباحث: علم التاریخ الاسلامى بین النشاة والتطور, نظرة عامة على تطور الکتابة التاریخیة, معجم المورخین المسلمین که در مورد مورخین اسلامى و کتب آنها مى باشد.

عبدالرحمن, عبدالهادى. التاریخ والاسطوره. چاپ اوّل: بیروت, دارالطلیعه للطباعة والنشر, 1994م. 167ص.
الفصل الاوّل: نزر من التاریخ, العزالة واختراق الجغرافیا, اللاوعى التاریخى والوعى بالتاریخ,
الفصل الثانى: ظاهرة الحمل التاریخى.
الفصل الرابع: مفاهیم مغلوطة اسطورة السبى والعبودیه وانماط الانتاج.
الفصل الخامس الجغرافیا اللغویه ام التاریخ.
الفصل السادس: حول مظاهر المیکانیکیه فى التاریخ, المنهج البدوى فى التاریخ, بین السامیه والعربیه, التوصیف العلمى.

عبدالقادر, خلیل سعید. منهج البحث التاریخ. بغداد, وزارة التعلیم العالى والبحث العلمى جامعة بغداد, 1488ق/ 1988م. 248ص.
محتوى کتاب عبارتند از: مقدمة: تفسیر لفظة البحث,
الفصل الاوّل: علم التاریخ, علم التاریخ ومفهومه; هل التاریخ علم او فن; اهمیّت التاریخ; منهج البحث التاریخى,
الفصل الثانى: العلوم المساعده,
الفصل الثالث: اسهام العرب قبل وبعد الاسلام فى علمیة نشوء التاریخ, تدوینه; تفسیر لفظة خبر ولفظة التاریخ; نشأة التاریخ; نشأة علمیه التدوین التاریخى عند العرب اهمیة التدوین التاریخى; التاریخ فى الاسلام; اساسیات البحث التاریخى عند المسلمین,
الفصل الرابع: اساسیات البحث التاریخى; البحث التاریخى عند المسلمین; نقد الاصول التاریخیه,
الفصل الخامس: اصول منهج البحث واساسیاته,
الفصل السادس: مراحل کتابة التاریخى والمکونات الاساسیة له,

عبده, سمیر. صناعة تزییف التاریخ. چاپ اوّل: دمشق, دارالکتاب العربى, 1989م. 150ص.
الحقیقه فى التاریخ القومى, تزویر الوثائق التاریخیّه, تحریف التاریخ, الدقة فى التاریخ, الاسطوره والحقیقه, تمحیص التاریخ, التاریخ والوقائع المفروضه, توضیح لابد منه, اهواء المورخین.

عثمان, حسن. منهج البحث التاریخى.القاهره, دارالمعارف, 1396ق/ 1976م.
چاپ چهارم: القاهره, دارالمعارف, 1986م. 219ص.
حاوى مطالبى چون مقدمه: معنى التاریخ, هل التاریخ علم او فن, اهمیة دراسة التاریخ, بعض صفات المورخ, منهج البحث التاریخى, دراسة آثار الانسان ومخلفاته, تحدید قیمة المؤلفات التاریخیه,
الفصل التاسع: اثبات الحقائق التاریخیة,
الفصل العاشر: بعض القواعد العامه للترکیب التاریخى,
الفصل الحادى عشر: تنظیم الحقائق التاریخیه,
الفصل الخامس عشر: العرض التاریخى, است.

العزاوى, عبدالرحمن حسین. الطبرى: السیرة والتاریخ.چاپ اوّل: بغداد, دارالشئون الثقافة العامه, 1989م. 282ص.
اهم مباحث: اهمیّة الموضوع, تبویب البحث, الطبرى وعلم التاریخ, تطور المنهج التاریخى الى عصر الطبرى, المنهج التاریخى مابعد الطبرى, الموضوعات التاریخیاً, الحولیات تاریخیاً.
العظمة, عزیز. ابن خلدون وتاریخیّته.ترجمه عبدالکریم ناصیف. از انگلیسى به عربى. چاپ اوّل: 1981م.
چاپ دوم: بیروت, دارالطلیعه للطباعة والنشر, 1987م. 240ص.
بحثهاى این دفتر عبارتند از: اوّلیة التاریخى, اصول التاریخ, تاریخیّه کتاب العبر.

العظمة, عزیز. الکتابة التاریخیه والمعرفة التاریخیه. مقدمه فى اصول صناعة التاریخ العربى.چاپ اوّل:1983م. چاپ دوم: بیروت, دارالطلیعه للطباعة والنشر, 1995م. 151ص.
مباحث آن عبارتند از: مقدمه, اصول التاریخ, انشاء التاریخ, زمان الارض وتاریخ السماء, ملاحظات ختامیة سلطان المعرفه ومعرفة السلطان.

على, محمد کمال الدین عزالدّین. دراسات نقدیه فى المصادر التاریخیة.چاپ اوّل: بیروت, عالم الکتب, 1414ق/ 1993م. 936ص.
اهم مباحث: فلسفة التاریخ وبیان مناهجه وطرق الکتابة فیه, المختصر فى علم التاریخ بکافیجى, الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ للسخاوى, المشایخ فى علم التاریخ لسیوطى.

عویس, عبدالحلیم. ابن حزم الاندلسى وجهوده فى البحث التاریخى والحضاره.چاپ دوم: القاهره, الزهراء للاعلام العربى, 1409ق/ 1988م.
در باب دوم کتاب ابن حزم المورخ
اهم مباحث: قضایا الفکر التاریخى, مدلول التاریخ عند ابن حزم, رتبة التاریخ عند ابن حزم, العوامل الموثره فى التاریخ, اسلوب ابن حزم فى معالجة التاریخ, المصادر التاریخیه المباشره, منهج ابن حزم فى البحث التاریخى, تطبیق منهج الظاهریه فى التاریخ, النقد التاریخ فى منهج ابن حزم, الاحصاءات والغرائب فى تاریخ ابن حزم.

فرّوخ, عمر. الاسلام والتاریخ.بیروت, دارالکتب العربى, 1403ق/1983م.
بخشهاى کتاب عبارتند از: حضارة والتاریخ وتطور اسلام در مورد تاریخ, جنگ و صلح و اوجه التاریخ, مستشرقون والتاریخ, تاریخ واسلام. تاریخ در تورات, تاریخ و تحلیل تاریخ, تاریخ مصنوعى, و غیره.

فوزى, فاروق عمر. دور التاریخ فى التوعیة لقومیة.چاپ اوّل: بغداد, دارالشئون للثقافة العامه, 1988م. 60ص.
اهم مباحث: التاریخ والتوعیه, النوعیه والتاریخ, المورخون الرواد وتفسیر التاریخ, ماذا نرید من التاریخ, التاریخ مرکز الثقل فى المنهج, الشعوبیه وتشویه التاریخ.

فیاض, د ـ عبدالله. التاریخ فکرةً ومَنهَجاً. بغداد, مطبعة اسعد, 1392ق/ 1972م. 128ص.
مباحث آن عبارتند از: تعریف التاریخ, تدوین التاریخ عند المسلمین, طریقه البحث التاریخى, النقد الداخلى والخارجى.

قربان, ملحم. خلدونیّات: السیاسة العمرانیّه. چاپ اوّل: بیروت, مجد, 1404ق/ 1984م. 402ص.
اهم مباحث: تقدیم السیاسة العمرانیه, السیاسة والذکاء فى قاموس ابن خلدون, السیاسة العمرانیه کما یعبر عنها طاهر بن الحسین, تداخل المعتقدات الدینیّه والبراهین العقلیه فى قضایا العمران, العقل الخلدونى, مفاهیم المبادى والاسباب والطبیة, ابن خلدون والعقد الاجتماعى, الفردانیّه الخلدونیّه, ابن خلدون والرئاسة والملک, مازق الحقوق الطبیعه فى فکر ابن خلدون, الواذع: الزام ام التزام, ابن خلدون یعرض مفهومه لعلاقة التاریخ بالحکمة وناصیف نصار شوهه, القوة الخلدونیّه, ابن خلدون والطبیعة البشریه, احمد ماضى وابن خلدون والمادیة التاریخیّه, جورج لاَبیکاو دورالدین فى النظام الخلدونى, ابن خلدون ومارکس, تشریح الغلب, مبدأ الاستحقاق وفیلسوف افلاطون, رافعة التاریخ فى الفکر الخلدونى, موضوع خیار ام ضرورة وجود, الالزام الخلدونى, الصراع بین الحق والباطل فى الفکر الخلدونى, محمد عابد الجابرى وابن خلدون و مصدر السلطنة, العبد الحضارى للعصبیه, القوة والحریة فى الفکر الخلدونى.

کاشف, سیدة اسماعیل. مصادر التاریخ الاسلامى ومناهج البحث فیه.چاپ جدید منقحه ومزیده: بیروت, دارالرائد العربى, 1403ق/ 1983م.
مباحث آن عبارتند از: التاریخ السیاسى وتاریخ الحضارة, صعوبة تقسیم التاریخ الى فترات تبتدى وتنتهى فى سنین معیّنه, نشأة علم التاریخ عند المسلمین, الجغرافیه عند المسلمین وارتباطها بالتاریخ, المورخون فى دیار الاسلام ومنهج الکتابة, التاریخیّه, ابن خلدون وکتابة التاریخ, المصادر والاصول المورخین المحدثین فى التاریخ الاسلامى, المورخون المحدثون ونقد النصوص والاستنتاج والربط والتألیف.

ماجد, عبدالمنعم. مقدمة لدراسة التاریخ الاسلامى.القاهره, مخیمر, 1373ق/ 1953م.
چاپ چهارم: القاهره, مکتبه الانجلو المصریه, 1987م. 101ص.
اهم مباحث: ضرورة التاریخ الاسلامى, طرق البحث التاریخى.

مصطفى, شاکر. التاریخ العربى والمورخون: دراسة فى تطور علم التاریخ ومعرفة رجاله فى الاسلام. چهار جلد. چاپ اوّل: 1978م. چاپ دوم: بیروت, دارالعلم للملایین, 1983م.
بحثهاى آن عبارتند از: نشأة وتکوّن علم التاریخ فى الاسلام: بدء التدوین التاریخى الاوّل, میزان التدوین والروایة التاریخى الاوّل, مراحل التدوین, مادة التدوین التاریخى ومواقیت التدوین لکل مادةٍ.
ظهور المورخین الکبار, التاریخ الاسلامى فى المشرق العباسى ما بین اوائل القرن الرابع واواسط السابع الهجرى: المادة التاریخیه, تطور المنهج التاریخى فى تدوین المادة التاریخیه, تطور المنهج التاریخى فى تنظیم المادة, فى تطور الخط الفکرى.

موافى, عثمان. منهج النقد التاریخى الاسلامى والمنهج الاروبى.چاپ دوم: اسکندریه, دارالمعرفة الجامعیه, 1993م. 315ص.
مباحث کلى کتاب عبارتند از: الباب الاول: نشأة الروایة وتطورها, الباب الثانى: نقد الخبر,
الباب الثالث: المنهج بین النظر والتطبیق, ملحق ابن خلدون ناقد التاریخ والادب.

مونس, حسین. التاریخ والمورخون دراسة فى علم التاریخ.القاهره, دارالمعارف, 1984م. 252ص.
مباحث کتاب عبارتند از: التاریخ ومکانته بین العلوم, التاریخ ولماذا ندرسه, منهجیة التاریخ, الاتجاهات السائده فى کتابة التاریخ فى العصر الحدیث, هگل والمثالبة التاریخیّه, التفسیر المادى للتاریخ, بنیة المجتمع وبناؤه, التاریخ الشامل واهم شیوخ مدرسته, اعلام المورخین فى عصرنا, التاریخ والمذاهب الفلسفیه المعاصر, مدخل الى فقه التاریخ, التاریخ والمورخون فى عالم الیوم والغد.

الناصرى, سید احمد على. فن کتابة التاریخ وطرق البحث فیه.چاپ اوّل: القاهره, دارالنهضة العربیه, [1401ق/ 1981م]. 286ص.
مباحث کتاب عبارتند از: مدخل الى علم التاریخ, مراحل التفسیر التاریخى, مدارس الفکر التاریخى الحدیثه, المتطلبات الاساسیه للبحث, مصادر المادة التاریخیّه, کیف نتعامل مع الوثاق, مرحلة الکتابة.
پاورقی:
1. سید محمد باقر صدر, انسان مسؤول و تاریخ ساز, ترجمه محمد مهدى فولادوند(تهران: نشر میزان, 1359),ص18.
2. کارل, پاسپرس. آغاز و انجام تاریخ, ترجمه محمد حسن لطفى (تهران: انتشارات خوارزمى, 1373).
3. ابن خلدون, ترجمه محمد پروین گنابادى (تهران: انتشارات علمى فرهنگى, 1336), ص 2.
4. ابن خلدون, فلسفه تاریخ, به کوشش محسن مهدى, ترجمه مجید مسعودى (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب, 1358).