کتابشناسی استاد سید جلال الدین آشتیانی (تألیفات، مقالات، مصاحبه و تصحیحات)

استاد علامه سید جلال الدین آشتیانى از بازماندگان حکماى متألّه اسلامى در دوران معاصر و از شارحان و محققان افکار حکمى ملاصدرا به شمار مى رود. مستشرق معروف فرانسوى هانرى کربن که مدتى را با همکارى حضرت استاد در نشر آثار فلسفى اسلامى سپرى کرد و خود نیز از فلسفه آموختگان غرب بود, در اشاره به جایگاه علمى ـ فلسفى استاد آشتیانى, کارهاى تحقیقاتى ایشان را نقطه عطفى در تاریخ فلسفه اسلامى دانسته و مى نویسد:
(…ما این اشاره اجمالى به مکتب مشهد را با بیان آثار یکى از استادان جوان فلسفه در دانشکده الهیات دانشگاه مشهد به پایان مى بریم. زمانى مى توانیم خط مشى, فعالیت و خلاقیت سید جلال الدین آشتیانى را توصیف نماییم که بگویم او ملاصدراى دیگرى است. هم اکنون آثار او ـ که حاصل تعلیمات سنتى استادانى است ـ داراى اهمیت است: رساله درباره وجود از دیدگاه عرفان و فلسفه: شرحى بر مقدمه شرح داوود قیصرى بر فصوص الحکم ابن عربى که مجلد اول آن (در هفتصد صفحه) مسائل اساسى عرفانى را تجدید و مورد بررسى قرار مى دهد; تصحیح چندین متن با حواشى و تعلیقات بسیار ژرف مانند شرح لنگرودى بر کتاب المشاعر ملاصدرا, متن شواهد الربوبیة ملاصدرا با شرح سبزوارى, تصحیح شانزده رساله… وبالاخره اقدامى کم سابقه (راقم این سطور نیز در تهیه بخش فرانسه شرکت دارد) که همان انتشار منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران از میرداماد و میرفندرسکى تا زمان حاضر است که جلد اول آن منتشر شده است… این منتخبات نه یک ترازنامه, بلکه نقطه آغاز خواهد بود.)1
مرحوم دکتر حمید عنایت نیز در اشاره به مدرسان حکمت سنتى در ایران معاصر از علامه طباطبائى و استاد آشتیانى نام مى برند.2
حضرت استاد اکنون در جوار بارگاه قدس حضرت ثامن الحجج(ع) عهده دار تدریس حکمت و عرفان در محفل انس اخوانِ صفاست و مشتاقان فلسفه و عرفان اسلامى را از داخل و خارج کشور در گرماى شمع وجود خویش به معنویت اصول عالى اسلام هدایت مى نمایند و بیشترین اوقات خود را صرف تألیف و تحقیق مى کنند.
استاد سید جلال الدین آشتیانى در سال 1304 شمسى در قصبه آشتیان از توابع اراک متولد شده و دوره ابتدایى تحصیلات خود را در همانجا به پایان رساند. در سال 1323 شمسى به راهنمایى و تشویق جناب آیت الله آقاى میرزا ابوالقاسم دانش آشتیانى براى فراگرفتن علوم دینى و معارف اسلامى عازم حوزه علمیه قم مى شوند و پس از فراگیرى کتب مقدماتى, به حوزه تدریس خارج فقه و اصول مرحوم آیت الله العظمى بروجردى(ره) حاضر مى شوند. ایشان به مدت هشت سال به حوزه تدریس فلسفه و تفسیر قرآن و اصول فقه مرحوم علامه طباطبائى(ره) حاضر شده و الهیات شفا و الهیات اسفار به انضمام قریب به یک دوره اصول فقه و قسمتى از تفسیر قرآن را خدمت آن جناب تلمّذ کردند.
استاد آشتیانى براى تکمیل فلسفه و حکمت الهى به شهرستان قزوین مسافرت کرد و در سفر نفس اسفار به همراه قسمتى از امور عامه آن از محضر پرفیض فیلسوف محقق آیت الله سید ابوالحسن رفیعى قزوینى(ره) بهره جست و سپس جهت تکمیل علوم نقلى به نجف اشرف هجرت کرد و مدت دو سال در حوزه هاى تدریس مراجع دینى و زعماى حوزه علمیه نجف حضور یافت. استاد آشتیانى بیشترین بهره را در عتبات عالیات از محضر مجتهد جامع و محقق بارع مرحوم آیت الله میرزا سید حسن بجنوردى که از اساتید بزرگ عصر خود بود, برده است و مدت قلیلى نیز به درس آیات عظام سید محسن حکیم و شیخ حسین حلى و میرزا عبدالهادى شیرازى رفت.
استاد آشتیانى در تهران نیز مدتى به حوزه درس حکیم محقق مرحوم میرزا احمد آشتیانى و مدتى به طور متفرقه در محضر فیلسوف بزرگ شرق مرحوم آقا میرزا مهدى آشتیانى حضور یافت و به حل مشکلات عرفانى و فلسفى پرداخت.
همچنان در قم از محضر درسى اساتید عالى مقام آقایان سید محمدتقى خوانسارى و سید محمد حجت کوه کمرى و میرزا رضى تبریزى استفاده کرده و شرح منظومه حکمت و قسمتى از مکاسب و شوارق الالهام را خدمت مرحوم حاج شیخ مهدى امیرکلاهى خوانده است.
استاد سید جلال الدین آشتیانى در سال 1338 شمسى به مدرّسیِ دانشگاه مشهد در رشته فلسفه و تصوف اسلامى انتخاب شدند و در سال 1340 شمسى به دانشیارى همین رشته ارتقاء یافتند و تاکنون که نزدیک به سى وپنج سال از آن تاریخ مى گذرد, در دانشگاه و حوزه علمیه مشغول تدریس فلسفه و عرفان هستند.3
به پاس قدردانى از زحمات حضرت استاد در راه تدریس و تالیف و نشر علوم حقیقى و معارف عالیه اسلامى, فهرستى از آثار و تالیفات انتشار یافته ایشان را که اندکى از خرمن عمر پربارشان است, در این کتابشناسى به دوستداران حکمت و عرفان اسلامى و ارادتمندان استاد آشتیانى تقدیم مى داریم.
الف) تألیفات مستقل
1ـ تفسیر سوره توحید, مشهد, مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى, 1366ش.
2ـ شرح بر زادالمسافر ملاصدرا, تهران, انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران, چاپ اول, 1369هـ, چاپ دوم 1400 (1359ش).
3ـ شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا, مشهد, انتشارات زوار, چاپ اول 1382هـ (1339ش), تهران, نهضت زنان مسلمان, چاپ دوم (1360ش).
4ـ شرح فصوص الحکم فارابى, مشهد, مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى, 1353ش.
5 ـ شرح مقدمه قیصرى بر فصوص الحکم, تهران, چاپ اول 1384هـ (1343ش), چاپ دوم 1405هـ, چاپ سوم (1370ش), انتشارات امیرکبیر, چاپ چهارم (1372ش), قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
6 ـ هستى از نظر عرفان و فلسفه, مشهد, انتشارات زوار, چاپ اول 1380هـ (1338ش), تهران, نهضت زنان مسلمان, چاپ دوم (1360ش).
ب) مقالات*
7ـ استاد اکبر آقاى سید محمد کاظم عصار, تهران, وحید, سال پنجم (1347ش), ص950ـ958.
8 ـ انتقاد بر انتقاد [از] رساله صداصل, تهران, راهنماى کتاب, سال پنجم, ص239ـ242.
9ـ انتقاد بر انتقاد, تهران, مجله راهنماى کتاب, سال ششم, شماره4و5, تیر و مرداد 1342ش.
10ـ انتقاد بر انتقاد بر انتقاد (جواب به اکبر داناسرشت در باب حرکت جوهرى), تهران, مجله راهنماى کتاب, سال ششم, شماره1و2, فروردین و اردیبهشت 1342ش.
11ـ اصالة الوجود عند صدرالدین الشیرازى, تعریب السید عمار ابورغیف, قم, مجلة الفکر الاسلامى, السنة الاولى, العدد الثانى, ربیع الثانى ـ جمادى الثانیة 1414هـ.
12ـ ابن عربى و مسأله ولایت, قم, کیهان اندیشه, شماره30, خرداد و تیر 1369ش.
13ـ برهان صدیقین, تهران, فصلنامه وقف میراث جاویدان, سال اول, شماره4, زمستان 1372ش.
14ـ پاسخ به چند سؤال, قم, کیهان اندیشه, شماره22, بهمن و اسفند 1367ش.
15ـ تحقیق در حقیقت معاد, مشهد, نشریه دانشکده الهیات, ش5 (1351), ص33ـ86 وش716 (1352), ص105ـ192.
16ـ تصوف در اسلام, تهران, معارف اسلامى, شمارهُ3, ص21ـ27, وشماره4, ص33ـ37, وشماره5, ص23ـ34, وشماره6, ص47ـ51.
17ـ توضیح درباره آقا سید احمد تهرانى, تهران, وحید, شماره6 (1348ش), ص173ـ178.
18ـ ختم ولایت در اندیشه ابن عربى, قم, کیهان اندیشه شماره26, مهر و آبان 1368ش.
19ـ حکیم محقق حاج ملاهادى سبزوارى, مشهد, نشریه دانشکده معقول و منقول, ش1 (1347), ص9ـ22.
20ـ در رثاى امام عارفان, قم, کیهان اندیشه, شماره24, خرداد و تیر 1368ش.
21ـ شوارق اثرتحقیقى ملاعبدالرزاق لاهیجى, تهران, فصلنامه وقف میراث جاویدان, سال اول, شماره اول, بهار1372ش.
22ـ شوارق الالهام و اصالت وجود با نگاهى به اساتید مکتب فلسفى اصفهان, تهران, فصلنامه وقف میراث جاویدان, سال اول, شماره6, تابستان 1372ش.
23ـ مقدمه بر نقد تهافت غزالى, قم, کیهان اندیشه, شماره2تا 23, مهر و آبان 1364 تا فروردین و اردیبهشت 1368ش.
24ـ معرفت و علم در کتاب و سنت, تهران, کتاب فرهنگ, شماره2و3, بهار و پاییز 1367ش.
25ـ ملا محمدمهدى نراقى, مشهد, نشریه دانشکده الهیات, ش15 (1354), ص7ـ79 وش19 (1355), ص59ـ117.
26ـ معاد جسمانى, مشهد, نشریه دانشکده الهیات, ش10 (1353), ص92ـ126 وش11 (1353), ص25ـ64 و ش12(1353), ص23ـ63, ش14(1354), ص29ـ52.
27ـ مختصرى در شرح احوال و آثار استاد بزرگوار آقاى حاج میرزا سید محمد حسین طباطبائى, تهران, معارف اسلامى, شماره5.
28ـ میرزا سید حسن بجنوردى, تهران, معارف اسلامى, شماره6, سال 1347ش, ص31ـ33.
29ـ نکاتى درباره فلسفه و عرفان, قم, کیهان اندیشه, شماره17, فروردین و اردیبهشت 1367ش.
30ـ یادى از آیت الله خاتمى, قم, کیهان اندیشه, شماره21, آذر و دى 1367ش.
ج) مصاحبه ها
31ـ استاد سید جلال الدین آشتیانى شارح و مورخ حکمت و عرفان, تهران, مصاحبه با کیهان فرهنگى, الف: سال دوم, شماره6, شهریور 1364. ب: میراث ماندگار, جلد اوّل.
32ـ پیرامون تفکر عقلى و فلسفى در اسلام, قم, مصاحبه با کیهان اندیشه, شماره اول, مرداد و شهریور 1364.
33ـ شخصیت حکیم عارف (اسرار) تهران, مصاحبه با کیهان فرهنگى, سال دهم, شماره اول, فروردین 1372.
33ـ عرفان و فلسفه در آفاق تشیع, تهران, مصاحبه با روزنامه همشهرى, 1) شماره 206, یکشنبه21 شهریور72, 2) شماره207, دوشنبه22 شهریور 1372,3) شماره 208, سه شنبه 23شهریور72 .
د) تعلیقات و تصحیحات و مقدمات آثار عرفانى و فلسفى
34ـ اثولوجیا (با تعلیقات قاضى سعید قمى, افلوطین, تهران, 1396هـ (1359ش), انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران.
35ـ اصل الاصول, ملانعیما گیلانى, الف: تهران, 1357ش, انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران, ب: مندرج در منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, جلد3.
36ـ اصول المعارف, ملامحسن فیض کاشانى, مشهد, چاپ اول 1391هـ (1350ش), چاپ دوم, قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
37ـ انوار جلیه, ملاعبدالله زنوزى, تهران, چاپ اول 1359هـ (1354ش), موسسه مطالعات اسلامى, چاپ دوم 1412هـ (1371ش), انتشارات امیرکبیر.
38ـ تحفه در مباحث علم, ملانظرعلى گیلانى, الف: تهران, 1357ش, ب: مندرج در منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, جلد4.
39ـ تحفه المراد (شرح قصیده میرفندرسکى), عباس شریف دارابى با شرح خلخالى و گیلانى, تهران, 1372ش, انتشارات الزهرا.
40ـ تفسیر فاتحة الکتاب, تهران, 1402هـ (1360ش), انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران.
41ـ تمهید القواعد, ابن ترکه با حواشى آقا محمدرضا قمشه اى و آقاى میرزا محمود قمى, تهران, چاپ اول 1396هـ (1355ش), چاپ دوم 1402هـ (1360ش), انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران.
42ـ رسالة المشاعر, صدرالمتالهین با شرح ملامحمد لاهیجى, چاپ اول 1384هـ (1343ش), چاپ دوم (1360ش) قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
43ـ رسالة النصوص, صدرالدین قونوى با تعلیقات میرزا هاشم اشکورى, تهران, 1362ش, مرکز نشر دانشگاهى.
44ـ رساله نوریه در عالم مثال, حکیم بهائى لاهیجى, تهران, چاپ اول 1397هـ (1350ش), انجمن فلسفه ایران, چاپ دوم 1404هـ (1372ش), حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى.
45ـ رسائل فلسفى (متشابهات قرآن ـ المسایل القدسیه ـ اجوبة المسائل), صدرالدین شیرازى, مشهد, چاپ اول 1393هـ (1351ش), چاپ دوم (1362ش), قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
46ـ رسائل فلسفى شامل رساله تحفه (ملانظرعلى گیلانى) ـ رساله وحدت وجود (ملاعلى نورى) ـ رساله بسیط الحقیقه کل الاشیا (ملاعلى نورى).
47ـ رسائل وحدت وجود و بداء, سید محمد کاظم عصار, تهران, 1389هـ (1348ش) انجمن فلسفه ایران.
48ـ رسائل التوحید و النبوة والولایه, محقق قیصرى.
49ـ شرح فصوص الحکم, مویدالدین جندى (با همکارى دکتر ابراهیمى دینانى), مشهد, 1361ش, انتشارات دانشگاه فردوسى.
50ـ شرح دعاء المعرفة, ملامحمدعلى فاضل خراسانى, مشهد, نشریه دانشکده الهیات, ش26/27 (1357), ص65ـ129 وش28 (1358), ص67ـ136.
51ـ شکوه شمس (سیرى در آثار و افکار مولانا), آن مارى شیمل, ترجمه حسن لاهوتى, تهران, 1367ش, شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
52ـ الشواهد الربوبیه, صدرالدین شیرازى با تعلیقات حکیم سبزوارى, مشهد, چاپ اول 1386هـ (1346ش).
53ـ قرة العیون, ملامهدى نراقى, تهران, 1357ش, انجمن فلسفه ایران.
54ـ اللمعات الالهیه والکلمات الوجیزه, ملااحمد نراقى, تهران, 1298هـ (1357ش), انجمن فلسفه ایران.
55ـ لمعات الهیه, ملاعبدالله زنوزى, تهران, چاپ اول 1395هـ, انجمن فلسفه ایران, چاپ دوم (1361ش), موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
56ـ المبداء والمعاد, صدرالدین شیرازى, تهران, 1395هـ (1354ش) انجمن فلسفه ایران.
57ـ مجموعه رسائل, حکیم سبزوارى, تهران, چاپ اول 1389هـ (1348ش), چاپ دوم (1361ش), انجمن فلسفه ایران, چاپ سوم 1412هـ (1370ش), انتشارات اسوه.
58ـ المسائل القدسیه, صدرالدین شیرازى, مشهد, 1391هـ, انتشارات دانشکده الهیات.
59ـ مشارق الدرارى (شرح تائیه ابن فارض), سعیدالدین فرغانى, تهران, 1398هـ, انجمن فلسفه ایران.
60ـ مصباح الهدایه, امام خمینى, تهران, چاپ اول 1413هـ (1372ش), چاپ دوم (1373ش), موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
61ـ المظاهر الالهیه,1381هـ.
62ـ مکاتبات عرفانى, سید احمد حائرى و شیخ محمد حسین غروى, تهران, نشریه جاویدان خرد, سال دوم, شماره اول.
63ـ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران ـ جلد اول, تهران, چاپ اول 1392هـ (1350ش), انجمن دولتى ایران و فرانسه, چاپ دوم (1363ش), قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى, شامل منتخباتى از میرداماد; منتخباتى از رساله صناعیه میرفندرسکى; آثارى از ملاصدرا; اثبات واجب از ملارجبعلى تبریزى; منتخباتى از عبدالرزاق لاهیجى; بخشى از تعلیقات شفا از آقا حسین خوانسارى; رساله مسالک الیقین از ملاشمسا گیلانى.
64ـ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, جلد دوم, تهران, چاپ اول 1359هـ (1354ش), انجمن دولتى ایران و فرانسه, چاپ دوم (1363ش), قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى, شامل: حاشیه بر شفا از سید احمد علوى عاملى ـ گزیده اصول المعارف از فیض کاشانى; شرح بر قبسات از محمد بن على رضا بن آقاجانى; رساله در صنوف الناس در معاد از حسین تنکابنى; رساله اى از قوام الدین رازى; المعارف الالهیه از محمدرفیع پیرزاده; حاشیه بر شفا از ملامحمد باقر سبزوارى.
65ـ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, جلد سوم, مشهد, 1355ش, با همکارى انتشارات انجمن فلسفه ایران, شامل: تعلیقات بر اثولوجیا از قاضى سعید قمى; زواهر الحکم از میرزا حسن لاهیجى; اصل الاصول از ملانعیما طالقانى; حاشیه بر شفا از بهاءالدین محمد اصفهانى; شرح اسرار اسماء الحسنى از ملاعبدالرحیم دماوندى رازى.
66ـ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, جلد چهارم, مشهد, 1357ش, با همکارى انتشارات انجمن و فلسفه, شامل: حکمت صادقیه از ملاحمزه گیلانى; رساله ثمرة الفواد از ملااسماعیل خواجویى; رساله در حدوث دهرى از ملااسماعیل خواجویى; رساله در مبدا و معاد از آقا محمد بیدآبادى; قرة العیون از ملامهدى نراقى; رساله در وحدت وجود از آخوند نورى; رساله تحفه در مباحث علم از ملانظرعلى گیلانى.
67ـ نقد النصوص فى شرح نقش النصوص, عبدالرحمن بن احمد جامى به تصحیح ویلیام چیتیک, تهران, چاپ اول 1397هـ (1356ش), انجمن فلسفه ایران, چاپ دوم (1370ش), موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
68ـ هدایة الطالبین, حکیم سبزوارى, مشهد, 1347ش, انتشارات اوقاف خراسان.
1. تاریخ فلسفه اسلامى, هانرى کربن, ترجمه جواد طباطبایى, جلد دوم, ص194, انتشارات کویر.
2. ر.ک: تفکر نوین سیاسى اسلام, حمید عنایت, ترجمه ابوطالب صارمى, ص35 (مقدمه), انتشارات امیرکبیر.
3. اقتباس از زندگینامه خودنوشت استاد آشتیانى در شرح مقدمه قیصرى, چاپ سوم 1370ش.
پاورقی:
* نگارنده در تهیّه و معرفى بخشى از مقالات این کتابشناسى, از راهنمایى ویراستار این مجله و نیز فهرست مقالات ایرج افشار بهره برده است.