مأخذشناسی جنگهای صلیبی

بسیارى از مورخان کلیه جنگها و ستیزه هاى شرق و غرب را در تاریخ, جنگهاى صلیبى نامیده اند. همچون جنگ هراکلیوس علیه ایرانیان در قرن هفتم براى برگرداندن صلیب بیت المقدس, جنگ مسلمانان با رومیها در یرموک, جنگهاى امپراتور نقفورفوکاس با سیف الدوله حمدانى در قرن دهم میلادى, جنگهاى مسیحیان علیه مسلمانان در اسپانیا, سیسیل و جنوب ایتالیا در قرون دهم و یازدهم, و خلاصه جنگهاى بزرگ اسلام و مسیحیت که از پایان قرن یازدهم تا اواخر قرن سیزدهم در منطقه شام و مصر پدید آمد.
اما از آن میان, جنگهاى اخیر مشهور است که با زمینه ها و علل متعددى در غرب و شرق پدید آمد و براى هر دو جامعه, نتایجى پدید آورد. این جنگها, به تعبیر برخى از مورخان, افق فکرى اروپا را وسعت بخشید; همان وسعت فکرى که منجر به رنسانس شد. در جهان اسلام نیز آثار بزرگى پدید آورد, ولى آنچه درخور توجه است, عنایت بیشتر غربیهاست به تدوین تاریخ جنگهاى صلیبى. قبل از آنکه به بررسى منابع تاریخى جنگ صلیب بپردازیم, نمونه ایى از اظهارنظر نویسندگان غیرمسلمان معاصر را ارائه مى دهیم:
1. آلبرماله: (مهمترین نتیجه جنگ زوال قدرت ارباب ملک بود.)
2. رنه گروسه: (جنگهاى صلیبى اولین سلطه استعمارى مسیحى علیه اسلام در مشرق بود.)
3. جرج تریولیان: (جنگهاى صلیبى, حرکت نفوذى اقطاع داران مسیحى ضد عرب بود.)
4. برنارد لویس: (جنگهاى صلیبى, اولین حرکت ابتکارى غرب در گسترش سلطه خود بود. محرک این جنگها, مادیات و دنیا بود و دین به عنوان عامل روانى و روحى آن را پوشانید.)
5. هانرى ویلیام دیویز: (جنگهاى صلیبى, استعمار اروپایى است.)
6. ژون لامون: (شواهد حاکى است که فرماندهان صلیبى, فقط اهداف مادى را دنبال مى کردند.)
7. ج. و. تامسون: (جنگهاى صلیبى اولین تجربه استعمار غربى در خارج از حدود و ثغور خود بود که به منظور بهره بردارى اقتصادى صورت گرفت.)
8. ارنست بارکر: (اصرار مسیحیان بر انتشار مذهب کاتولیک عامل جنگهاى صلیبى بود.)
9. لویس هالفن: (جنگهاى صلیبى ادامه جنگهاى توسعه طلبانه زمیندارى در غرب است که زمینداران بزرگ قبل از آن برپا کردند.)
10. فلیپ حتّى: (جنگهاى صلیبى در ادامه نزاع شرق و غرب بوده و با تمدن آن دو ارتباط دارد, نه مذهب آن دو.)
11. هنرى لوکاس: (اینکه عامل بیدارى اروپا را جنگهاى صلیبى بدانیم, مبالغه آمیز است و اگر جنگهاى صلیبى شکل نمى گرفت تاثیر فرهنگ اسلامى بر غرب, که از اندلس شروع شده بود, بیشتر مى شد.)
12. پروفسور کاسمینسکى: (جنگهاى صلیبى, افق فکر غربیها را وسعت بخشید.)
در یک تقسیم بندى کلى مى توان منابع جنگهاى صلیبى را به دو بخش اسلامى و غربى و هریک را در دو گروه قدیم و جدید خلاصه کرد. بدون تردید مسلمانان در زمینه منابع دست اول درباره جنگهاى صلیبى ضعیفترند. شاید علل آن, یکى غافلگیرشدن مسلمانان در این حملات و هجوم ناگهانى غرب علیه جهان اسلام باشد و دوم بسنده کردن تاریخنگاران مسلمان به تاریخنگارى حولیات و بى توجهى به تاریخنگارى موضوعات1. در صورتى که غربیها از قرن یازدهم میلادى به بعد و پس از تجدید حیات فکرى, به موضوعنگارى بیشتر از زمان نگارى و سالنگارى توجه داشتند. گابریلى2 علت اساسى این را که مورخان مسلمان پدیده مهم جنگهاى صلیبى را ناچیز شمرده اند و بدان نپرداخته اند, حس برترى جویى مسلمانان نسبت به غرب مى داند3. یکى از علل مهم در این خصوص, وضعیت جهان اسلام در دوره جنگهاى صلیبى و درگیریهاى فرقه اى و جنگ هفتادودو ملت بوده است.
الف ـ منابع اسلامى
1. الکامل فى التاریخ, تالیف ابن الاثیر (555 ـ 630هـ/ 1160ـ1232م) عزالدین على بن محمد بن عبدالکریم شیبانى, معروف به ابن الاثیر جزرى, از تاریخنگاران مشهور مسلمان در روزگار جنگهاى صلیبى است. در تاریخ عمومى خود به نام الکامل, به تفصیل, حوادث و جزئیات جنگهاى صلیبى را از آغاز تا سال 628 قمرى بیان کرده است. ابن اثیر آن بخش از اخبار جنگهاى صلیبى را که خود درک نکرده بیشتر از آثار عمادالدین کاتب اصفهانى, یعنى الفتح القسى فى الفتح القدسى والبرق الشامى وابن قلانسى, ذیل تاریخ دمشق و نوشته ابن جوزى به نام المنتظم بهره گرفته است. از مشخصات دیگر کتاب مذکور, اشاره مفصل به روابط سیاسى دولت بنوارتق با صلیبیهاست.
2. التاریخ الباهر فى الدولة الاتابکیة, تالیف ابن اثیر.
هرچند ابن اثیر بیشتر به یک تاریخنگار عمومى در جهان اسلام شهرت یافته و ما بیشتر او را از خلال الکامل مى شناسیم, اما اهتمام او به سایر رشته هاى تاریخى اختصاصى, انساب و تراجم و رجال قابل تقدیر است4. در التاریخ الباهر که درباره دولت اتابکان موصل نوشته شده, به جنگاوریهاى عمادالدین زنگى و پسرش نورالدین علیه صلیبیها پرداخته است; خصوصاً جهاد نورالدین محمود زنگى با صلیبیها و بازپس گیرى بعضى شهرهاى اسلامى از مسیحیان در فاصله سالهاى 541 ـ 569هـ/ 1147م ـ 117م را به دست او به روشنى و کمال ترسیم کرده است.
خانواده ابن اثیر از صاحب منصبان دولت اتابکه موصل به شمار مى روند. از این رو نویسنده در این کتاب تعصب خاصى نسبت به دولت مذکور, خصوصاً عمادالدین و نورالدین نشان مى دهد. از طرفى دیگر, علاوه بر تفصیل اخبار جنگهاى صلیبى در فاصله حکومت اتابکان زنگى, گزارشهاى تاریخى خود را با نثرى مکلف و غیرقابل قیاس با الکامل ارائه داده و به علاوه از شعر و ضرب المثلهاى فراوان بهره برده است. براى مثال در سال 565هـ/ 1169م صلیبیها شهر دمیاط در مصر را محاصره کردند. اما شکست فاحشى متحمل شدند و بازگشتند. ابن اثیر آنها را با این جمله مورد تمسخر قرار داده: (ذهبت النعامه تطلب قرنین فعادت بلااذنین)5. منابع ابن اثیر در این کتاب, علاوه بر مراجع او در الکامل فى التاریخ, شنیده هاى اوست از پدرش.
3. ذیل تاریخ دمشق تألیف حمزة بن اسد بن على بن محمد تمیمى, معروف به (ابن قلانسى) (470ـ 555هـ/ 1077ـ1160م).
این کتاب حوادث تاریخى در منطقه شام را از سال 360هـ/ 970م تا زمان مرگ مولف بیان مى کند. روزگار فاطمیها, سلجوقیها و دو جنگ اول و دوم صلیبى بوده که خود شاهد آنها بوده است. ابن قلانسى از آن جهت که خود معاصر جنگهاى صلیبى بوده و دوبار منصب ریاست شهر دمشق را عهده دار بوده است,6 به اسناد رسمى دولتى دسترسى داشته و از آنها بهره گرفته است و دسترسى به اسناد و مشاهده حوادث و معاصرت با آنها, اهمیت فوق العاده اى به کتاب بخشیده است. اولین بار امدروز,7 خاورشناس سویسى الاصل انگلیسى, در سال 1908 کتاب ابن اثیر را تحقیق و در لیدن به چاپ رسانید. تحقیق دیگر این اثر از دکتر سهیل زَکّار, استاد تاریخ دانشگاه دمشق و کارشناس جنگهاى صلیبى است که در سال 1983 به انجام رسانیده است8.
4. البرق الشامى, تالیف محمد بن محمد اصفهانى, معروف به عمادالدین کاتب (519 ـ 597هـ/ 1125ـ1201م).
کاتب اصفهانى صاحب دیوان انشاء در دولت صلاح الدین و با او در جنگ با صلیبیها همراه بوده است. کتاب او حاوى تاریخ سیاسى عصر صلاح الدین در بین سالهاى 589 تا562هـ مى باشد. این کتاب در هفت مجلد ساخته شده و جز دو مجلد سوم و پنجم, بقیه آن مفقود شده است. یکى از منابع اساسى عمادالدین در البرق الشامى, رسائل قاضى فاضل عبدالرحیم بن على بیسانى (م569هـ/ 1200م) وزیر صلاح الدین ایوبى است.
سناالبرق الشامى, تالیف فتح بن على بندارى, ملخص و مختصر کتاب مذکور است.
5. الفتح القسى فى الفتح القدسى, از عمادالدین.
کتاب مذکور حوادث بین سالهاى 583هـ (سال فتح بیت المقدس توسط صلاح الدین) و 589هـ (مرگ صلاح الدین) را بررسى کرده است. اسنادى که در دو کتاب مذکور عماد آمده, به رغم سبک مغلق و مطنطن آن, بر ارزش آنها به عنوان منابع معتبر تاریخى افزوده است9. ابن اثیر جزرى در تالیف الکامل از دو اثر کاتب اصفهانى بهره جسته است.
6. تاریخ حلب, تالیف محمد بن على بن محمد بن احمد بن نزار تنوخى حلبى, معروف به ابن عظیمى (482 ـ 556هـ/ 1089ـ1160م).
در فترت دو جنگ اول و دوم صلیبى, بعد از کتاب ابن قلانسى, قدیمیترین منبع, تاریخى حلب ابن عظیمى, مورخ و شاعر شیعى است. حاجى خلیفه در کشف الظنون به مفصل این تاریخ اشاره دارد, اما آنچه اینک در دسترس است, خلاصه اى بیش نیست که براى اولین بار کلودکاهن خاورشناس فرانسوى, بخشهایى از آن را منتشر نمود.10
ابن عظیمى که خود شاهد و معاصر جنگ اول بوده, حوادث شمال سوریه, به عنوان کانون جنگهاى صلیبى را, تا سال 538 ثبت کرده است. شایان ذکر است تاریخ حلب, یک تاریخ عمومى است.
7. الرسائل, از قاضى عبدالرحیم بن على بیسانى (529 ـ 596هـ/ 1134ـ1199م).
وى کار ادارى خود را از آخرین سالهاى سلسله فاطمى در مصر شروع کرده و بین سالهاى 585 و 588 وزیر صلاح الدین ایوبى بود. رسائل او که حاوى مطالب ارزنده اجتماعى و سیاسى در این دوره است, مورد استناد سایرین, خصوصاً همعصرش عماد کاتب اصفهانى بوده است.
8. النوادر السلطانیة و المحاسن الیوسفیة, تألیف یوسف بن رافع بن تمیم اسدى, معروف به قاضى ابن شدّاد (539 ـ 632هـ/ 1145ـ1234م).
این کتاب کم حجم, با زبانى ساده در دو بخش تألیف شده است. بخش اول در مورد زندگى و فضایل صلاح الدین و بخش دوم, که اساس کتاب را تشکیل مى دهد, در مورد لشکرکشى شیرکوه به مصر تا مرگ صلاح الدین نوشته است. ابن شدّاد, عمده حوادث را خود شاهد بوده و موارد نادرى را که خود ناظر نبوده, از دیگران پرس وجو کرده است. البته کار او خالى از اشکال نیست و ابن خلکان و ابوشامة برخى از روایات او را تصحیح کرده اند11.
9. القوت, تالیف حمدان بن عبدالرحیم اثاربى12.
این مورخ, معاصر ابن عظیمى و کتاب او در مورد تاریخ حلب است. وى اهتمام فراوانى به جنگهاى صلیبى داشته و مى گویند اولین مورخ شمال شام است که درباره جنگهاى صلیبى نوشته است. این کتاب مفقود شده, ولى حموى در دو معجم خود و ابن العدیم در بغیة الطلب از آن گزارش و اطلاعاتى مى دهند13. معاصر همو, نویسنده دیگرى است شیعى مذهب به نام على بن عبدالله بن ابى جرادة که در تاریخ مفقود خود مطالبى درباره جنگهاى صلیبى و سلجوقیان نوشته است14.
10. المنتظم فى تاریخ الملوک والامم, تالیف عبدالرحمن بن على بن محمد جوزى, معروف به ابن جوزى, (508 ـ 597هـ/ 1114ـ1201م).
ابن جوزى این کتاب را به روش ابن اثیر در الکامل نوشته و تا حدود صدسال بعد را شامل شده است. در مورد حوادث جنگهاى صلیبى و روابط دولتهاى مسلمان با صلیبیها مطالب فراوانى دارد. خود او این کتاب را تحت عنوان مختصر المنتظم تلخیص کرده که بنا به گزارش زرکلى هنوز به چاپ نرسیده است15.
11. مرآة الزمان فى تاریخ الاعیان, نوشته یوسف بن قزاوغلى ابن عبدالله, معروف به سبط ابن جوزى (581 ـ 654هـ/ 1185ـ1256م).
این کتاب همانند (الکامل) و (المنتظم) یک تاریخ عمومى است و در فاصله حدود یک قرن و نیم از آغاز جنگهاى صلیبى به بعد, (510تا654هـ) روایات و اخبارى را گزارش مى دهد که در سایر مصادر متقدم یافت نمى شود. همچنین این مورخ بیشتر به شرح حالنگارى از علما توجه داشته تا تاریخ سیاسى.
12. زبدة الحلب من تاریخ حلب, از عمر بن احمد بن هبه الله بن ابى جرادة عقیلى, معروف به ابن عدیم (588 ـ 66هـ/ 1192ـ1262م).
این کتاب, تلخیص اثر دیگرى از این مورخ است به نام بغیة الطلب فى تاریخ حلب. هرچند این کتاب تاریخ محلى است, ولى مطالب مفصلى درباره جنگهاى صلیبى و هجوم صلیبیها به انطاکیه, حلب و سایر نقاط شمال سوریه دارد16.
13. معادن الذهب, تالیف یحیى بن حمیده حلبى, معروف به ابن ابى طى (000 ـ 630هـ/ 000 ـ 1232م).
او از مورخین شیعى و فرزند یک نجار حلبى بود. در اثر خود, که یک تاریخ محلى در مورد حلب است, به اسناد و گزارشهاى تجربى اهمیت فراوان مى دهد و این اهتمام, او را مورخى معتمد معرفى نموده است. مورخین بعدى, چون ابن خلکان, ابوشامة و ابن فرات, از آثار او بهره فراوان گرفته اند.
14. الروضتین فى اخبار الدولتین النوریة والصلاحیة تالیف عبدالرحمان بن اسماعیل مقدسى, معروف به ابوشامة (599 ـ 665هـ/ 1202ـ1267م). او حدیث شناس, فقیه و مورخ شامى بود که متأثر از روش ابن عساکر, یعنى حدیث نگارى, تاریخ خود را تدوین کرد. منابع عمده ابوشامة در این کتاب عبارتند از: ذیل تاریخ دمشق, نوشته ابن قلانسى, النوادر السلطانیة اثر قاضى ابن شداد و التاریخ الباهر, تالیف ابن اثیر. این نکته گفتنى است که ابوشامه, التاریخ الباهر را به علت بدبینى ابن اثیر به ایوبیان به اندازه دو منبع دیگر جدى نگرفته است. جمال الدین بن واصل محمد بن سالم (م697هـ ـ 1289م) کتابى به نام مفرج الکروب فى اخبار بنى ایوب در شرح حال دولت ایوبیان نوشته که متاثر است از ابوشامه و آن بخش از الروضتین که در مورد دولت صلاح الدین و فرزندانش است.
15. الاعتبار, تالیف اسامة بن منقذ (488 ـ 583هـ/ 1095 ـ 11987م). آل منقذ از فرمانروایان قلعه شیزر در شمال غربى سوریه بودند که یکى از قلعه هاى استراتژیک در جنگهاى صلیبى بود. اسامه از امیران جنگاور و شاعر و ادیب این خاندان بود. او سفرهاى متعددى به مصر, شام, جزیره و سایر بلاد عرب داشت و کتاب او دستاورد همین سفرهاست و حاوى اخبار جنگهاى صلیبى و حیات اجتماعى و فرهنگى مسلمین و مسیحیان در خلال جنگهاى صلیبى در قرن ششم هجرى است. الاعتبار در توصیف بى خردى و ضعف علمى واخلاقى مسیحیان و نیز تاثیرپذیرى مثبت ایشان از مسلمانان حکایات خواندنى دارد17.
16. تذکرة اللبیت و نزهة الادیب, تالیف محمد بن مکرم.
او که از نویسندگان دربار سلطان منصور قلاوون بود و بسیارى از اسناد سیاسى جنگهاى صلیبى را در این مجموعه گرد آورده است.
17. تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار, اثر ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر اندلسى (540 ـ 614هـ/ 1145 ـ 1217م).
این کتاب که به نام رحله یا سفرنامه ابن جبیر مشهور است, در بیان اوضاع سیاسى و اجتماعى مصر و شام در ایام جنگهاى صلیبى, منبع قابل توجهى است.
18. الاعلام و التبیین فى خروج الملاعین الفرنج على دیار المسلمین,18 تالیف احمد بن على بن مغربى, معروف به ابن حریرى (… ـ 926هـ/ … ـ 1519م).
این کتاب که تاریخ مختصر براساس حولیات است, تنها اثر ویژه جنگهاى صلیبى است که با فاصله زمانى نسبتاً طولانى نوشته شده است. ابن حریرى رخدادهاى جنگهاى صلیبى را باختصار و با استناد به الروضتین ابوشامه, مرآة الزمان سبط ابن جوزى, مفرج الکروب ابن واصل و السلوک لمعرفة دول الملوک مقریزى نوشته است. اشکالات ادبى و تاریخى کتاب نشانگر ضعف علمى و تاریخى نویسنده است. براى مثال او اشغال شهر طرابلس در شام را به سال 945 هجرى ذکر کرده, در صورتى که این شهر در سال 502 هجرى سقوط کرد.
علاوه بر کتب تاریخى و سفرنامه ها که اشاره شد, تواریخ محلى, عمومى و سفرنامه هایى وجود دارد که از حوادث کلى جنگهاى صلیبى مطالبى را به ثبت رسانده اند. اما آنچه در شناسایى ویژگیهاى منابع اسلامى این دوره قابل توجه است, به این شرح است:
1. اختصاصى نبودن تواریخ:
بجز الاعلام والتبیین و تا حدودى الفتح القسى فى الفتح القدسى و النوادر السلطانیه که بیشتر سیره صلاح الدین ایوبى است, و التاریخ الباهر, که در مورد اتابکان موصل است, بقیه منابع عمومى است.
2. دست اول نبودن عموم منابع:
بجز کتاب ذیل تاریخ دمشق, نوشته ابن قلانسى و تاریخ عظیمى, سایر منابع که به موضوع جنگهاى صلیبى پرداخته اند, با دوران جنگ اول و آغاز هجوم مسیحیان فاصله دارند.
3. اقتباس منابع از یکدیگر:
همان گونه که در معرفى منابع آمده, منابع تاریخى مسلمین مشترکات فراوان دارند و بسیارى از آنها برگرفته از دیگرى است.
ب ـ منابع غیراسلامى
1. Gesta Francorum et aliorm Hierosoly mitanorum.
این کتاب که با نام اعمال الفرنجة و حجاج بیت المقدس به عربى ترجمه شده, از مورخى مجهول است. وى از آغاز حرکت صلیبیها تا اشغال بیت المقدس توسط آنها در صحنه جنگها حضور داشته است و احتمال مى رود از افسران و نظامیان دولت نورماندى در سیسیل باشد. زیرا در این کتاب حملات بوهیموند نورماندى را نوشته است19.
از ویژگیهاى این کتاب یکى آن است که دو اسلوب و سبک نگارش دارد و احتمال مى رود توسط دو نفر نگارش شده است. در بخش اول که جنبه تاریخى آن بر جنبه ادبى برترى دارد, نویسنده به انگیزه هجوم مسیحیان و ماهیت روابط مسیحیان روم با بیزانس پرداخته و در بخش دوم که تفوق جنبه ادبى آن چشمگیر است, به آیات و روایات کتاب مقدس اشارات فراوان شده است. مشخصه دیگر این است که مرجع سایر مورخان بعد از خود است و دشمنى با کلیساى شرق و بیزانس در آن به چشم مى خورد. از آنجا که نویسنده این کتاب, خود از اصحاب کلیساست, انگیزه دینى در تحلیل علل و زمینه هاى جنگهاى صلبیبى بر سایر جنبه ها و انگیزه ها برترى دارد.
2. Historia Francorum dui ceperunt Iherusalem.
نام عربى کتاب تاریخ الفرنجة الذین استولوا على بیت المقدس یا تاریخ الفرنجه غزاة بیت المقدس,20 و مورخ آن ریمون داگیل21 است. او از سواران نزدیک کنت تولوز, است که خود یکى از رهبران جنگ اولى صلیبى بود. تاریخ ریمون داگیل تا حدودى نظام اجتماعى صلیبیها را در سرزمینهاى شام بیان مى کند. براى مثال رهبران جنگ به تاسیس صندوقى به نام صندوق تعاون مالى مبادرت کرده تا در صورت از بین رفتن اسبهاى سواران که ممکن بود در اثناى جنگ و یا بر اثر حوادث طبیعى از بین بروند, اسب دیگرى خریدارى نموده و جایگزین آن نمایند22.
این مورخ که علمانى و از اصحاب کلیساست, حوادث جنگ را از آغاز حرکت صلیبیها از فرانسه تا عسقلان بیان کرده است. کتاب نثرى ملال آور و غیرفصیح دارد. او نیز مانند مورخ مجهول به بیان روابط شرق و غرب مسیحى و نمایش دشمنى دو کلیساى شرق و غرب همت گمارده است.
نویسنده هر آنچه شنیده و یا برایش روایت کرده اند, به عنوان واقعیت پذیرفته و در کتاب ثبت کرده است و این از اهمیت اثر کاسته است.
3. Gesta Francorum Iherusalem Peregrinantiam.
نویسنده آن فوچیه دوچارتر23 و نام عربى آن اعمال الفرنجة الحاجین الى بیت المقدس است24. او فرانسوى و از حاضران در مجمع کلرمون است. فوچیه دوچارتر که خود شاهد حوادث جنگهاى اول صلیبى بوده, علاوه بر تاریخ سیاسى جنگها, وضع طبیعى را نیز بیان مى کند. او حوادثى را بیان کرده که خود شاهد بوده, یا از شهود مشهور شنیده است.
کتاب حاضر در سه بخش تدوین شده است: بخش اول از مجلس کلرمون آغاز و با مرگ گودفروا در بیت المقدس انجام مى پذیرد. بخش دوم از جانشین بلدوین اول تا مرگ او در عَریش است و بالاخره بخش سوم شامل به قدرت رسیدن بلدوین دوم تا سال 1127م مى باشد و محتمل است که چارتر در این سال خود نیز مرده است.
بخش اول این کتاب را فرانسیس ریان به انگلیسى ترجمه و در سال 1916 منتشر کرده است. دو بخش اخیر توسط پروفسور فنک ترجمه و مجموعه کامل آن در 1969 چاپ شده است. این مجموعه همان طور که اشاره شد در 1990 به عربى ترجمه شده است.
جنگ صلیب از نظر چارتر, یک جنگ مقدس دینى بود که میان مسیحیان و مسلمانان (به تعبیر مورخ بت پرستان), شرقیها, ترکها, فارسها, اعراب و احباش25 رخ داد.
4. Historia Hierosolymitana.
نویسنده آن آلبرت داکس26, آلمانى و معاصر حمله گودفروا است. او تاریخ جنگهاى صلیبى را از 1103 تا 1120م روایت کرده است. او برخلاف مورخین هم مسلک خود, که به کلیساى شرق خصمانه مى نگرند, ضد شرق و یونان نیست و در موارد مختلفى به خدمات و همکاریهاى امپراتور بیزانس با مسیحیان غرب اشاره و اعتراف مى کند.
مورخان دیگرى نیز که خود معاصر جنگها بوده, اما در صحنه هاى جنگ حضور نداشته اند, کتبى برجاى گذاشته اند که عبارتند از:
5. بودرى ده بورگه کتابى را به نام تاریخ بیت المقدس (Historia Jerosolimitana) نوشته است. او که خود در مجمع کلرمون حاضر بوده, در جنگ اول صلیبى شرکت نجسته و مطالب کتاب خود را از شاهدان جنگ و کتاب مورخ مجهول برگرفته است.
6. رابرت ماین, راهب کلیساى قدیس ریمى27 در شهر ریمز28 فرانسه بود. پس از سه سال از کلیسا طرد شد و گوشه عزلت گزید. در این ایام, کتاب خود را به نام تاریخ بیت المقدس (Historia Therosolimitana) تدوین کرد و هدفش اتمام کتاب مورخ مجهول بود.
7. آکهارت دورا کشیش آلمانى, کتابى تحت عنوان بیت المقدس نوشت.
8. کافارو, اهل ژنوا, کتابى به نام حولیات ژنوا نوشت که حوادث سالهاى 1100 تا 1163م را دربرمى گرفت. همین فرد کتاب کوچکى در سال 1155م با نام آزادسازى شهرهاى مشرق29 (Libertio Civitation Orientis) به جاى گذاشت.
9. گوتیه,30 مؤلف کتاب جنگ انطاکیه, یکى از مصادر مهم جنگهاى اول صلیبى را برجاى نهاده است. او در این کتاب, حوادث بین سالهاى 1115 و 1122م را شرح کرده است31. چون جنگ اول صلیبى, به علت پیروزى غرب اهمیت بسزایى براى صلیبیها داشته است, بیشتر منابع درباره آن از جانب وابستگان به کلیساى غرب نوشته شده است و کمتر اصحاب کلیساى شرق و مسیحیان ساکن شرق مدیترانه به تالیف در مورد آن دست زده اند. آنچه از آثار بیزانس مى توان برشمرد, کتاب آن کومنین,32 ملکه بیزانس است که در مورد زندگانى پدرش الکسیس کومنین, نوشته و دیگرى کتاب متى رهاوى33 و مخائیل سورى است34 که در هر دو از ارامنه ساکن شام بوده اند35.
اما از آثار بعد از جنگ اول صلیبى آنچه مى توان اشاره کرد, این است:
10. A Hi story of deeds done beyond the sea.
کتاب یادشده تألیف ویلیام صورى36 است. او در حدود سال 525هـ/ 1130م در بیت المقدس متولد شد. والدین او از فرانسویانى بودند که درجنگ اول صلیبى شرکت جسته و در فلسطین مستقر شدند. تحصیلات اولیه را در فلسطین و سپس در پاریس دنبال کرد. با زبانهاى فرانسه, لاتین, عربى, یونانى و عبرى آشنا بود37. همچنین زبان فارسى را مى دانست38. سپس به دربار عمورى اول,39 پادشاه بیت المقدس, وارد شد و مناصب چندى را عهده دار شد. عمورى پس از آنکه اوضاع مصر را آشفته دید,40 تصمیم به انضمام مصر به فلسطین گرفت. در حین درگیریها با نورالدین بر سر مصر, عزم ثبت وقایع جنگ کرد. ویلیام صورى از این زمان تاریخ خود را نگاشت. ابتدا آن را اعمال عمورى41 نام نهاد و پس از آنکه تاریخ گذشته فرنگیها و روابط آنها با مسلمانان را ضمیمه کرد, نام اصلى و نهایى کتاب را بر آن نهاد. این منبع علاوه بر دربرداشتن تمام ویژگیهاى سایر منابع غربى, به علت آشنایى مولف آن با زبان عربى, حُسن بهره گیرى از منابع عربى و اسلامى را نیز داراست. این خود باعث شد تا حدودى تعصب سایر مورخان عربى را نداشته باشد. به قول ویل دورانت: (… انصافى که در توصیف خصال و سجایاى نورالدین و صلاح الدین ایوبى رعایت کرد عامل مهمى در ایجاد حسن عقیده اى شد که اروپاى مسیحى نسبت به این دو مرد کافر پیدا کرد)42.
تأثیرپذیرى ویلیام صورى از تاریخنگارى مسلمین و آشناساختن جامعه اروپایى با مسلمانان و دولتهاى اسلامى, از محاسن و ویژگیهاى این تاریخنگار غربى مقیم شرق است. او همچنین جنگهاى هراکلیوس با ایرانیان را در آغاز قرن هفتم میلادى شرح کرده است43.
11. تاریخ سن لویى,44 اثر ژان سیردو ژوئنویل45.
مولف کتاب در حدود 1224م, در فرانسه و در خانواده اى ثروتمند به دنیا آمد و کتاب خود را در 1309م پایان برد. در این زمان قریب هشتادوپنج سال از عمرش سپرى شده بود. خمول فکرى و خطاى حافظه او بدون تردید در نگارش این کتاب موثر بوده است. منابع او علاوه بر دیده هاى خود, شنیده ها و نیز کتابى متضمن سیره لویى نهم است که به نام آن اشاره نمى کند46. وى بسیارى از حوادث را تعلیل دینى مى کند و جنگ, پیروزى و اسارت را نتیجه رضایت پروردگار مى داند. همچنین تصویر جالبى از اسماعیلیان مقیم شام و روابط آنها با صلیبیها ارائه مى دهد.
ژوئنویل در آغاز کتاب شرح مى دهد47 که کتاب را به دو بخش کرده است:
1. چگونگى ملکدارى و سیاست لوئى; 2. کردار نظامى و فعالیتهاى لوئى در میدان جنگ.
شایان ذکر است که نویسنده خود از وابستگان به فئودالیزم آن روز اروپاست.
12. فتح قسطنطنیه, تالیف ویل آردوئن48.
در آغاز جنگ چهارم صلیبى, مسیحیان که قصد اشغال مصر را داشتند, خود را محتاج کشتى و نیروى دریایى دیدند. در آن زمان دریاى مدیترانه در دست ونیزیان بود. گروهى به نمایندگى از صلیبیها روانه ونیز شدند تا در باب کرایه کشتى گفتگو کنند. ویل آردوئن, اهل شامپانى, در زمره این گروه بود. او تاریخ جنگ چهارم صلیبى را به دور از هر ژرفنگرى و تعلیل نوشته و فقط به ذکر حوادث پرداخته است49. او به تفصیل نقش جمهوریهاى ونیز, پیزا و سایر شهرهاى ایتالیا را در جنگ چهارم بازگو کرده است. مورخ دیگر به نام روبرت کلمارى, که از شرکت کنندگان در جنگ چهارم صلیبى بوده, کتابى به همین نام برجاى گذاشته است50.
13. تاریخ بیت المقدس, تالیف یعقوب دى ویترى51. وى که اسقف شهر عکا و بیت المقدس بوده, در قرن سیزدهم میلادى با اعتماد بر کتاب ویلیام صورى تاریخ خود را نوشته است.
14. توصیف سرزمین مقدس, تالیف برکارد52.
او جهانگردى آلمانى بود که در سال 1280م مناطق مصر و شام را درنوردید و مدت ده سال در فلسطین اقامت کرد. وى در این کتاب از ثروت مناطق اشغال شده توسط صلیبى و اهتمام بازرگانان ایتالیایى نسبت به آنها سخن گفت. جهانگرد دیگر آلمانى به نام لادولف,53 در سال 1350م کتابى به همین نام و مضمون نوشت54.
15. نوشته هاى کشیش کارپینى که از سوى اینوسان چهارم در سال 1245م به دربار خان مغول رفت55.
16. تاریخ بیزانس, نوشته نقفور گریگورى56.
او در این کتاب, تاریخ بیزانس را از سال 1204 تا 1359م تحریر کرده و به اشغال بیزانس (قسطنطنیه) از سوى صلیبیها, تاریخ امپراتور روم شرقى و فعالیتهاى اقتصادى صلیبى ها در مشرق زمین اشاره کرده است57.
ج ـ سفرنامه هاى جهانگردان اروپایى در بیت المقدس در روزگار صلیبى
1. سایولف58. وى که از جهانگردان انگلیسى و احتمالاً از مردان کنیسه یا از علمانیین است در دهه اول قرن دوازدهم به صفحات شرق مدیترانه آمد و طى دو سال (1102 و1103م) در روزگار پادشاهى بلدوین اول آنچه را به عیان دید, نوشت.
از خواندنیهاى این سفرنامه, نزاع فاطمیها و صلیبیها در شهرهاى ساحلى و برترى غیرقابل تصور نیروى دریاى فاطمى نسبت به دشمن است59.
2. فتیلوس60. او رئیس خادمان کلیساهاى انطاکیه در سال 1200م بود. در سفرنامه او به روابط سیاسى و نظامى دولت صلیبى بیت المقدس با نیروهاى اسلامى, خصوصاً اتابکان دمشق, به تفصیل اشاره شده است. سفرنامه او از سال 1118 تا 1130م را شامل مى شود61.
3. ژوآن ویرزبورگن62. او جهانگرد آلمانى بود که در فاصله سالهاى 1160 و 1170 به بیت المقدس رفت و در سفرنامه خود اوضاع سیاسى, اقتصادى, نظامى, پزشکى و دینى دولت صلیبى بیت المقدس را مورد بررسى قرار داد و به تفصیل از دو گروه شهسواران پرستشگاه (سواران هیکل) و شهسواران مهمان نواز (سواران قدیس یوحنا) سخن گفته است. از خواندنیهاى سفرنامه اش درباره دو گروه سابق الذکر انطاعات و ثروتهاى آنها در سرزمین شام است63.
4. بنیامین تطیلى64. او از جهانگردان اسپانیولى و یهودى بود که از سال 1163 تا 1170م در بیت المقدس حضور داشت. از ویژگیهاى سفرنامه او بررسى وضع یهودیان در شام و فعالیتهاى بازرگانى آنان است, که تا حدودى از چشم سیاحان مسیحى آن روزگار دور مانده بود. توضیح مفصل درباره اسماعیلیان و دروزیان لبنانى در آن روزگار و شکوفایى اقتصادى شهرهاى ساحلى شام, خصوصاً شهر صور, از برجستگیهاى سفرنامه اوست65.
5. یوحنافوکاس66. این سیاح که در حوالى سال 1185م به بیت المقدس رفت, در جزیره کریت و در یک خانواده مذهبى به دنیا آمد.
پاورقی:
1. تاریخنگارى براساس سال و زمان را تاریخنگارى حولیات مى نامند. مورخان مسلمان تا قرون پنجم و ششم هجرى بر این اساس تاریخ نوشته اند; مانند طبرى و ابن الاثیر, تاریخنگارى براساس موضوع, که از این دوره به بعد در جهان اسلام شایع شده, تاریخنگارى موضوعات نامیده مى شود; مانند تاریخ ابن خلدون.
2. Gabrieli
3. عبدالهادى حائرى, نخستین رویاروییهایى اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازى غرب. امیرکبیر, 1367ش. ص139, نقل از :
Gabrieli, Arab Historians, PP. XI - XXXVI; idem, "Arabic Historigraph", P. 98.
4. در جاى دیگر به تفصیل اشاره شده است. ر.ک: مقدمه اى بر تاریخنگارى ابن اثیر, اثر نگارنده, آینه پژوهش, ش22.
5. التاریخ الباهر فى الدولة الاتابکیة, تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات. دارالکتب الحدیثة, قاهره, ص144.
6. شذرات الذهب, بیروت. ج4, ص147.
7. Amedroz. H. f. (1854 ـ 1917م).
8. نگارنده از این اثر بهره گرفته است.
9. تاریخنگارى در اسلام, ترجمه و تدوین یعقوب آژند. نشر گستره, تهران, 1361ش. ص150.
10. Cahen: C (مولود 1909م) استاد تاریخ اسلام در دانشگاههاى استراسبورگ و پاریس و از صاحبنظران و کارشناسان جنگهاى صلیبى اسـت. او موجز تاریخ حلب یا تاریخ عظیمى را در 1938م به چاپ رسانید. المستشرقون, ج1,ص342.
11. تاریخنگارى در اسلام, ص151.
12. منسوب به اثارب, قلعه اى در سه فرسخى حلب, بین حلب و انطاکیه. معجم البلدان, ج1, ص89.
13. معجم البلدان, ج1, ص89; معجم الادباء, ج4, ص143; الاعلام, ج2, ص274.
14. تاریخ حلب, ص15, (مقدمه).
15. الاعلام, ج3, ص316.
16. زبدة الحلـب من تاریخ حلب, ابن عدیم, تحقیق سامى الدهان. معهد الفرسى للدراسات العربیة, دمشق, بى تا.
17. الاعتبار, تحقـیق فیلیپ حتى. الدار المتحدة للنشر, بیروت, 1981م. چاپ اول این کتاب توسـط حتى در 1930م و از طرف دانشگاه پرینستون آمریکا صورت گرفته است.
18. همان گونه که اشاره شد, این کتاب با نام تاریخ جنگهاى صلیبى و به همراه مقدمه اى توسط نگـارنده ترجمه و توسط سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشـاد اسلامى در سال 1369 منتشر شده است.
19. پس از اجتماع کلرمون, سپاه صلیبى در چهار گروه به سمت شرق حرکت کرد. یکى از گروهها, سپاه نورماندى بود که از جنوب ایتالیا به آلبانى, مقدونیه, قسطنطنیه به فرماندهى بوهیموند ره سپرد.
20. با این نام توسط دکتر حسین محمد عطیه, استاد دانشکده ادبیات دانشگاه طنطاى, ترجمه و در سال 1990 در اسکندریه چاپ شده است.
21. ر.ک: تاریخ جنگهاى صلیبى, ترجمه عبدالله ناصرى, ص21. ر.ک: Raimond d Agiles.
22. تاریخ الفرنجة غزاة بیت المقدس, تالیف ریموند اگیل, ترجمه حسین محمد عطیه. دارالمعرفة الجامعیة, اسکندریه, 1990م, ص91.
23. Foucher de Chartres.
24. این کتاب توسط دکتر زیاد العسلى و با نام تاریخ الحمله الى القدس, ترجمه و توسطـ دارالشرق بیروت در سال 1990 چاپ شده است.
25. او فقط در یک موضوع لفظ مسلمانان را بدکار گرفته و آن هنگام بازپس گیرى شهر صور است.
26. Albert d Aix
27. Saint - Remi.
28. Reims.
29. العرب والـروم واللاتین, ص19. ژوزف نسیم یوسف, دارالنهصة العربیة, بیروت, 1981م.
30. Gauthier.
31. العرب والروم واللاتین, ص20.
32. Anna Comnena.
33. Mathieu d Edesse.
34. Michel Le Syrien.
35. تاریخ جنگهاى صلیبى, ناصرى, ص59.
36. William of Tyre.
37. تاریخ تمدن, ویل دورانت, ج4, ص1371.
38. حطین, مسیرة التحریر… دار حسّان, دمشق, سهیل زکار, ص18.
39. او معاصر نورالدین زنکى بود و از سال 1163 تا 1174م در بیت المقدس سلطنت کرد.
40. این آشفتگى به علت ضعف خلافت فاطمى و درگیرى بین ضرغام و شاور دو وزیر فاطمى بود.
41. Gesta Amalrioi Regis.
42. تاریخ تمدن, ج4, ص1372.
43. تاریخ جنگهاى صلیبى, استیفن را نسیمان, ص24. براى آشنایى بیشتر با سبک تاریخنگارى این مورخ مشهـور صلیبى به مقدمه دوم دکتر سهیل زکار (مترجم عربى کتاب) مراجعه کنید. این کتاب با عنوان تاریخ الحروب الصلیبیة در دو جلد و توسط دارالفکر دمشق در سال 1410هـ چاپ شده است.
44. این کتاب با نام القدیس لویس حیاته و حملاته على مصر و السلام توسط دکتر حسن حبشى ترجمه شده و نگارنده از این ترجمه بهره گرفته است.
45. Jean Sire de Joinville.
46. القدیس لویس…, ص7, مقدمه.
47. همان, ص26.
48. Villehardouin.
49. تاریخ جهانى, ش. دولاندلن, ترجمه احمد بهمنش, انتشارات دانشگاه تهران, 1368ش, ج1, ص414.
50. العلاقات الاقتصادیة بین الشرق والغرب فى العصور الوسطى, عادل زیتون, دار دمشق للصباعة والنشر, دمشق, ص17.
51. Jacques de Vitry.
52. Burchard.
53. Ludolph.
54. (العلاقات الاقتصادیة…), ص19.
55. ایران و جهان از مغول تا قاجاریه, عبدالحسین نوائى, نشر هما, ص15.
56. Gregorae, N.
57. (العلاقات الاقتصادیة…), ص21.
58. Saewulfi.
59. Thomas Wright, Early Travels in Palestine, London 1848.
60. Fetellus.
61. الرحالة الاوروبیّون فى مملکة بیت المقدس الصلیبیة 1099ـ1187 میلادیه, محمد مونس احمد عوض, مکتبة مدبولى, قاهره, 1992م.
62. Joannes Wirzburgensis.
63. همان, ص124ـ134.
64. Benjamin of Tudela.
65. William Wright, Early Travels in Palcstine.
66. Joannes Phocas.