گردش کار در چهار دایرة المعارف فارسی

 
دایرةالمعارف کتاب مرجعى است که در آن مقاله‏هاى بسیار، به نسبت موضوع مقاله مفصل یا مختصر، و درباره موضوعات و دانستنیهاى گوناگون، در یک رشته یا در رشته‏هاى مختلف، گردآورى شده، و با یک نظم منطقى و علمى، غالباً به ترتیب الفباى هر زبان، تدوین و تألیف یافته است.(1) 1. (پروین انوار، مأخذشناسى و استفاده از کتابخانه، ویرایش سوم (تهران: زوار، 1371) ص 69.)
هدف از این مقاله آشنایى با سیر گردش کار در چهار دایره المعارف معاصر فارسى زبان: دایرة المعارف بزرگ اسلامى، دایرةالمعارف تشیع، دانشنامه جهان اسلام و فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، است. از این رو به هر یک از مراکز یادشده مراجعه شد و شیوه‏هاى سفارش، تهیه، پردازش و چاپ مقاله بررسى شد. براى تدوین این مقاله از گزارشهاى داخلى مراکز دست اندرکار تولید دایرةالمعارف در ایران نیز به حد کفایت استفاده شده است.
دایرةالمعارف بزرگ اسلامى‏
هدف از تدوین این دایرةالمعارف آن است که دایرةالمعارفى، عمومى - تخصصى به دو زبان فارسى و عربى و خطابه به جهان اسلام تألیف (صد در صد تألیف) شود. اگر چه محدوده زبانى آن به زبان انگلیسى نیز کشیده شده و مجلدهاى آن در آینده نزدیک منتشر مى‏شود. تا کنون شش جلد مربوط به مقالات حروف «آ» و «ا» (تا مقاله «احمد بن عبدالملک») به زبان فارسى و نیز یک جلد به زبان عربى منتشر شده است.
در دایرةالمعارف بزرگ اسلامى اصل «کمالگرایى» حاکم است، از این رو براى پژوهش و نگارش دایرةالمعارف، پژوهشکده‏اى باز شده است که مخصوص تربیت نیروى انسانى متخصص در این زمینه است.(2) عبدالحسین آذرنگ، مقایسه‏هایى میان دو دایرةالمعارف (تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامى، 1368)، ص 5.
مراحل سیر مقاله در دایرةالمعارف بزرگ اسلامى از این قرار است:
1) استخراج و پیشنهاد مدخل. 2) کنترل در بخش گزینش عناوین. 3) کنترل سرویراستار. 4) تهیه منابع لازم در بخش پرونده‏هاى علمى. 5) مشاوره مؤلف با محققان و صاحب نظران. 6) کنترل منابع خارجى مقاله در بخش منابع خارجى. 7) تألیف مقاله. 8) کنترل کلى سرویراستار. 9) بررسى فنى مقاله در بخش بررسى و مطابقه متن با مآخذ مورد استفاده. 10) ویراستارى علمى مقاله در بخش علمى. 11) ویراستارى عمومى در یکى از محورهاى ویراستارى. 12) کنترل نهایى سرویراستار. 13) نسخه‏پردازى و آماده سازى فنى براى چاپ. (3) کاظم موسوى بجنوردى، «مقدمه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 9 و 10.
مراحل سیر مقاله به ترتیب الفبایى مقاله‏ها بر روى یک تابلوى بزرگ مشخص شده است. بدین منظور برگه‏هایى مخصوص در نظر گرفته شده و در مورد هر مقاله، نام نویسنده و مراحل سیر آن مقاله نیز منعکس شده *50* است. با مراجعه به این تابلو مشخص مى‏شود که یک مقاله دایرةالمعارف در چه مرحله از مراحل سیزده گانه قبل جاى دارد.
فهرست قسمتى از مدخلهاى دایرةالمعارف بزرگ اسلامى شامل حرف «آ» و «ا» در طرح اولیه آن دایرةالمعارف به منظور اطلاع محققان و نویسندگان مقالات منتشر شده است.(4) محمّد کاظم موسوى بجنوردى طرح دایرةالمعارف بزرگ اسلامى (تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامى، 1363).
همچنین براى آگاهى نویسندگان و محققان، راهنمایى در تیراژ محدود و براى مصرف داخلىِ اعضاى هیأت علمى، چاپ شده که در آن معیارها و ضوابط مورد نظر مرکز بزرگ دایرةالمعارف اسلامى در زمینه چگونگى نگارش مقاله و نکاتى در باره ساخت صورى مقاله آمده است.(5) راهنماى مؤلفان و محققان (تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامى، 1368).
دایرةالمعارف بزرگ اسلامى به دلیل آنکه همه مقالاتش به سفارش تألیف مى‏شوند، در اعمال روشهایى یکسان در ساختمان دایرةالمعارف موفقتر بوده است.
دانشنامه جهان اسلام‏
هدف از تدوین این دانشنامه آن است که دایرةالمعارفى تخصصى یا نسبتاً تخصصى، فقط به زبان فارسى و براى خوانندگان ایرانى تدوین شود.
سیاست کلى در بنیاد دایرةالمعارف اسلامى براى نگارش مقاله آن است که اگر اثرى مناسب براى ارائه در دانشنامه جهان اسلام باشد، ترجمه شود و در غیر این صورت اقدام به تألیف خواهد شد. سفارش تألیف در درجه اوّل به محققان مسلمان ایرانى داده مى‏شود، سپس به محققان جهان اسلام و در مرحله آخر از محققان عالم که بى طرفى و بى غرضى را در نوشته‏هاى علمى رعایت مى‏کنند، استفاده خواهد شد.(6) عبدالحسین آذرنگ، همان، ص 2.
در دانشنامه جهان اسلام تا اندازه‏اى از اصل «حداقل کنش» و انتخاب راههاى ساده، عملى، کم هزینه و غیر بلند پروازانه پیروى مى‏شود؛ به همین دلیل مسیر گردش مقاله در این دایرةالمعارف بسیار کوتاه و ساده‏تر از دایرةالمعارف بزرگ اسلامى است.
مراحل سیر مقاله اجمالاً عبارت است از: 1) مدخل گزینى بر اساس مراجع موثق. 2) ترجمه یا تألیف مدخل گزیده شده. 3) ویراستارى و آماده سازى فنى براى چاپ. 4) بررسیهاى نهایى.(7) همان، ص 5.
در دانشنامه جهان اسلام ابتدا مدخل‏یابى مى‏شود، یعنى مقالاتى که در دیگر دایرةالمعارفهاى خارجى چاپ شده، بررسى و مشخصات موارد مربوط به هر مدخل یادداشت مى‏شود، سپس بر اساس مقایسه و دقت در ویژگیها، کژیها و کاستیها مدخلهاى لازم مشخص و در سیاهه الفبایى عنوان مقالات مکتوب مى‏شود. پس از آن، آنچه باید ترجمه شود از آنچه باید تألیف شود، تفکیک مى‏گردد.
اخیراً جهت تهیه کتابشناسى و مواد تکمیلى (تصویر، نقشه، شکل)، براى هر مقاله در دانشنامه واحدى راه‏اندازى شده است. همچنین مجله تحققات اسلامى نیز که مجموعه‏اى از مقاله‏هاى بلند و سودمند و عمومیتر دانشنامه جهان اسلام را به قصد ایجاد و استقرار ارتباطات علمى و فرهنگى و به منظور تسهیل در وصول به اهداف اصلى که عرضه همگانى داشته است، از سوى بنیاد دایرةالمعارف اسلامى منتشر مى‏شود.
پاره‏اى از مقاله‏هاى بلندتر دانشنامه نیز که در قالب مجله تحقیقات اسلامى گنجانده نمى‏شود، به صورت تک نگاشت و کتاب منتشر مى‏شود.(8) در این زمینه تا کنون چهار کتاب منتشر شده است: بردگى از دیدگاه اسلام، تألیف مصطفى حسینى، بیت المقدس، ترجمه و تألیف مرتضى اسعدى؛ تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامى، ترجمه محمّد حسن گنجى؛ نگاهى به تاریخ و فرهنگ بوسنى و هرزگوین، تألیف جواد یوسفیان.
براى رعایت معیارها و ضوابط صورى و زبانى مقاله و نیز یکنواختى مقاله‏هاى ترجمه شده و آنچه به مححقان ایرانى سفارش تألیف مى‏شود، شیوه نامه‏اى ویژه دانشنامه جهان اسلام، براى مصرف داخلى تهیه و تدوین شده است.(9) احمد سمیعى، شیوه نامه دانشنامه جهان اسلام (تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامى، 1372)
پیش از تأسیس بنیاد دایرةالمعارف اسلامى در سازمان دانشنامه ایران و اسلام، مقالات حروف «آ» و «ا» تماماً ترجمه و تألیف شده و از آن میان یازده جزوه (تا مقاله «اردبیل») منتشر شده بود. بنیاد دایرةالمعارف اسلامى براى اجتناب از دوباره کارى و تکرار، بر آن شده که کار دانشنامه جهان اسلام را از حرف «ب» آغاز کند و کار بازبینى و تکمیل حرف «آ» و «ا» را به بعد واگذارد.(10) احمد طاهرى عراقى، «مقدمه»، دانشنامه جهان اسلام، جزوه اوّل، ص 13، 14. تاکنون چهارجزوه از حرف «ب» (تا مقاله «باقى باللَّه» با عنوان دانشنامه جهان اسلام منتشر شده است. همچنین مقاله بلند «بازار» نیز به صورت جزوه مجزا به مناسبت برگزارى نخستین مجمع بررسى بازار در فرهنگ و تمدن جهان اسلام منتشر شده است.
دایرةالمعارف تشیع‏
هدف از آن بحث و تحقیق درباره مطالب و مفاهیم شیعه و آثار و معالم تشیع براى ایرانیان است؛ در واقع آن قسمت از اسلام که کمتر مورد عنایت و توجه دایرةالمعارفهاى دیگر قرار گرفته به جهان اسلام عرضه مى‏شود. بنابراین دایرةالمعارف تشیع مکمّل و متمّم دیگر دایرةالمعارفها دراین حوزه است.(11) احمد صدر حاج سید جوادى، «مقدمه»، دایرةالمعارف تشیع، ج 1، ص 18.
طرح تدوین دایرة المعارف تشیع که پیش از انتشار اوّلین جلد دایرةالمعارف تشیع منتشر شد، حاوى بیست هزار مدخل است که تماماً تألیفى است.(12) مهدى محقق، طرح تدوین دایرةالمعارف تشیع و فهرست عنوانهاى مقالات (تهران: بنیاد اسلامى طاهر، 1362)
مراحل سیر مقاله در دایرةالمعارف تشیع بیشتر بر دو محور اصلى استوار است. نخست نویسنده مقاله، که اغلب در هر رشته‏اى یک یا دو نفر از محققان، نگارش مقاله را به عهده مى‏گیرند. دوم، ویراستاران دایرةالمعارف، که همواره با مؤلفان در تماس و تبادل نظر بوده ومعیارهاى اصلى دایرةالمعارف که همان ربط شیعى مقاله‏ها بوده است، با مؤلفان در میان مى‏گذارند. همچنین درباره اندازه و رؤوس مطالب و نیز محتویات و ساخت مقاله با مؤلفان مشورت مى‏کنند. در نهایت، مقاله‏ها پس از تألیف طبق اولویت الفبایى و با توجّه به موضوع هر مقاله در اختیار ویراستاران قرار مى‏گیرد. پس از ویرایش، مقالات حروف چینى شده، سپس براى ویرایش نهایى به ویراستاران بازگردانده مى‏شود و پس از آن به چاپخانه تحویل مى‏شود.
به دلیل ضعف بنیه مالى بنیاد اسلامى طاهر و توان علمى محدود که اجازه تحقق هدفهاى کمال طلبانه را نمى دهد، میزان همپوشانى محتویات دایرةالمعارف تشیع در سایر دایرةالمعارفها بالأخص دایرةالمعارف بزرگ اسلامى زیاد است. این اشتراک مدخلها در دو دایرةالمعارف، هم به لحاظ نزدیکى اهداف و هم به جهت وحدت و قرابت مآخذ گزینش مدخل، جاى تعجب باقى نمى‏گذارد.(13) عبدالحسین آذرنگ، همان، ص 8
تاکنون سه جلد از دایرةالمعارف تشیع به محققان و *52* علاقه‏مندان جهان تشیع عرضه شده است. البته برنامه‏هایى براى گسترش فعالیتها و عملکرد بنیاد اسلامى طاهر در دست انجام است که با اجراى آن چاپ جلدهاى بعدى از کیفیت و کمیت بهترى برخوردار خواهد شد.
فرهنگنامه کودکان و نوجوانان‏
هدف پدید آورندگان فرهنگنامه آن است که دایرةالمعارفى عمومى براى کودکان و نوجوانان 10 تا 16 ساله ایرانى تدوین شود و در آن به پرسشهاى این گروه سنى پاسخهاى درست، دقیق و مناسب داده شود. چنین فرهنگنامه‏اى حاوى ارزشهاى علمى، مردمى و الهام گرفته از تاریخ فرهنگ ایران و منطقه خواهد بود، مطالب آن شوق‏انگیز و برانگیزاننده به مطالعه بیشتر و بهره گیرى از آن آسان مى‏باشد.(14) شوراى کتاب کودک، «پیشگفتار»، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، ج 1، ص 18.
گزینش مدخلها پس از دو سال تحقیق و جست و جو در متون درسى دوره‏هاى دبستان، راهنمایى و دبیرستان همچنین با توجه به ترجمه فارسى فرهنگنامه برتاموریس پارکر، دایرةالمعارف فارسى، لغتنامه دهخدا، و فرهنگ فارسى معین به انجام رسیده است. فهرست کامل مدخلهاى انتخاب شده به صورت الفبایى در دفتر شوراى کتاب کودک موجود است.(15) همانجا.
مقاله‏ها به دو صورت فردى و گروهى نوشته مى‏شود. عموماً گزیده‏اى از مقالات تهیه شده در اختیار گروهى ازکودکان و نوجوانان ده تا شانزده ساله گذاشته مى‏شود. تا درباره مناسب بودن محتوا و زبان و بیان آنها نظر بدهند. هر مقاله، پیش از ویرایش نهایى از نظر گروهى از متخصصان موضوعى و مشاوران هیأت مدیره شوراى کتاب کودک مى‏گذرد.
معیارها و ضوابط نگارش مقاله براى فرهنگامه کودکان و نوجوانان در راهنماى نویسنده و ویراستار و نیز 101 نکته در زمینه نوشتن مقاله براى فرهنگنامه کودکان و نوجوانان به تفصیل آمده است.(16) ایرج جهانشاهى، راهنماى نویسنده و ویراستار (تهران: شوراى کتاب کودک، 1360؛ محمّد هدایى، 101 نکته در زمینه نوشتن مقاله براى فرهنگنامه کودکان و نوجوانان (تهران: شوراى کتاب کودک، 1367)
سیر گردش مقاله در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان بطور اجمال از این قرار است:
1) گزینش نویسنده، سفارش عنوان مقاله به نویسنده و ویراستار، 101 نکته، مقاله‏هاى نمونه، منبع یا منابعى که مقاله بر مبناى آن تألیف مى‏شود 2) ویرایش موضوعى مقاله به وسیله ویراستاران موضوعى 3) ویرایش نخستین مقاله آماده شده به وسیله شوراى ویراستاران 4) گزینش تصویر 5) نظرخواهى از مشاور متخصص موضوعى 6) نظر خواهى از مشاوران هیأت مدیره شوراى کتاب کودک 7) ویرایش دوم با توجه به تغییرات و پیشنهادات 8) ویرایش نهایى و آماده سازى مقاله براى چاپ.(17) شوراى کتاب کودک، ص 20 - 21.
شوراى کتاب کودک نخستین جلد از دوره شانزده جلدى فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را در سال 1371 منتشر کرد که با استقبال مخاطبان خود روبرو بوده است.
نتیجه‏گیرى و پیشنهاد
ضوابط و معیارهاى نگاش مقاله در چهار دایرةالمعارف معاصر فارسى با توجه به نوع مخاطبان و خط مشى اوّلیه تأسیس آنها متفاوت است.از طرفى سیر گردش مقاله در دایرةالمعارفها بسته به بنیه مالى و توان علمى آنها در جذب نیروى انسانى متخصص و کارآمد، متغیر است، و در نتیجه این عوامل بر اعتبار مقاله‏ها و وسعت و کیفیت مطالب دایرةالمعارفها تأثیر خواهد گذاشت. از این رو با تقویت بنیه مالى و علمى سازمان‏هاى درگیر چاپ دایرةالمعارف و با پرهیز از پراکندگى در کار و یکنواختى شکل صورى و زبانى مى‏توان به موازین مشترکى در دایرةالمعارفها دست یافت تا مخاطبان این نوع منابعِ اطلاعاتى به کسب اطلاع درباره موضوعها و دانستنیهاى گوناگون بیشتر ترغیب شوند.