کتابشناسی توصیفی علوم عقلی

 
علوم عقلى از نقاط قوّت معارف اسلامى است و عالمان ایرانى در این زمینه گوى سبقت از دیگر مسلمانان ربوده اند. این میراث گرانقدر از جهات مختلف شایسته عنایت است. عزّت و سربلندى و کرامت هر فرهنگ و تمدّنى در گرو حیات تعقّلى فرزندان آنهاست. استمرار این حیات تعقلى در گرو تهذیب و تنقیح میراث سلف صالح و بهتر از آن رشد و توسعه و تکمیل و ادامه آن مى باشد. معرفى این گنجینه ارزشمند عقلى, که بخشهاى قابل توجهى از آن هنوز در کنج کتابخانه و لابلاى نسخ خطى از دیده ها مخفى است, از فرایض علمى و فرهنگى به حساب مى آید. تاریخ فلسفه اسلامى هنوز به شیوه علمى تدوین نگشته است. آثار فلاسفه بزرگ اسلامى تاکنون با اسلوب فنى و در قالب مجموعه آثار استوانه هاى عقلى تشیع و ایران زمین, تصحیح و ارائه نشده است. متون اصلى فلسفى کلامى در قالب متون آموزشى بازنویسى نشده, و گزارشى جامع, تحلیلى و انتقادى از سه جریان بزرگ فلسفه اسلامى حکمت مشاء, حکمت اشراق و حکمت متعالیه به طالبان حکمت الهى و پژوهشگران فلسفه اسلامى عرضه نشده است. بسیارى از متون اصلى فلسفى, از جمله متون درسى, هنوز به شکل مصحّح و محقّق درنیامده, بلکه عدد قابل توجهى از متون هنوز به هیأت ده قرن پیش باقى مانده است. بسیارى از مفاهیم اساسى فلسفى در جریان سیر تطور تاریخى خود مورد مطالعه انتقادى و علمى واقع نگشته اند. ارائه نقاط قوت و ضعف, تعیین ابتکارات فلسفه اسلامى نسبت به فلسفه یونان, و نیز فلسفه تطبیقى بویژه در مقایسه با فلسفه غرب, گامهاى ابتدایى خود را طى مى کند.
تدوین یک مجموعه اطلاع رسانى علوم عقلى گام اوّل هر نوع مطالعه و تحقیق بنیادى فلسفى خواهد بود. از فواید چنین مجموعه اى صرفه جویى فراوان در وقت پژوهشگران فلسفى است. فایده مهمّ دیگر آشنایى هر محقق با دیگر آثار و پژوهشهاى حول موضوع مورد نظر وى است. این آشنایى به وى فرصت خواهد داد با ادامه تحقیقات پیشینیان, کار آنها را تصحیح و تکمیل نماید و از تکرار و دوباره کارى بپرهیزد و از ارائه کارى ضعیفتر از کار ایشان اجتناب ورزد. ما اکنون در پاره اى از عناوین با تورّم تألیف و تحقیق مواجهیم و در اکثر عناوین با کمبود یا فقدان آثار علمى و فنى روبرو. از دیگر فواید این مجموعه اطلاع رسانى, زمینه سازى بررسى و نقد وضعیت علوم عقلى در ایران است. یعنى ارزیابى مراکز آموزشى و پژوهشى فلسفى, اعم از حوزوى و دانشگاهى در ایران.
فارغ از کتابشناسى هاى عمومى و موضوعى منتشره در ایران, که متأسفانه بیش از شصت درصد کتب منتشره را دربر نمى گیرند و فهرست انتشارات یکى ـ دو سال نیز تاکنون چاپ نشده, در زمینه فلسفه, به طور مستقل تنها دو کتابشناسى زیر منتشر شده است:
1ـ حسین بنى آدم. کتابشناسى منتخب فلاسفه اسلامى. تهران, 1365. 191ص.
2ـ سید حسن افتخارزاده. فهرست مقالات و کتب فلسفى در سالهاى 53 و 54 و 1355. تهران, 56 ـ 1354. 95«109«123ص.
طرح (کتابشناسى توصیفى علوم عقلى: آثار فارسى و عربى منتشره در ایران از آغاز تا 1373) چندى است در قم آغاز شده است. این تحقیق نخستین کتابشناسى توصیفى و مستقل علوم عقلى در ایران خواهد بود.
علوم عقلى در این تحقیق عبارتند از:
1ـ فلسفه (معرفت شناسى, متافیزیک و تاریخ فلسفه),
2ـ منطق,
3ـ کلام (بخش عقلى),
4ـ عرفان نظرى (بویژه در ارتباط با حکمت متعالیه),
5 ـ طبیعیات قدیم (مقدار مرتبط با فلسفه یونان و اسلام),
6 ـ اخلاق نظرى,
7ـ فلسفه علوم.
علوم عقلى در آثار ذیل تحقیق مى شود: 1ـ کتب چاپى, 2ـ مقالات منتشر شده در کتب و نشریات, 3ـ پایان نامه هاى تحصیلى.
آثار فارسى و عربى در دو بخش جداگانه عرضه مى شود.
دامنه تحقیق در ابتدا کلیه آثار فارسى و عربى علوم عقلى منتشره در سراسر جهان را شامل مى شد. امّا ارزیابى امکانات و محاسبه هزینه فراوان دسترسى به فهارس و مراجعه مستقیم به کتابخانه هاى بزرگ جهان باعث شد آثار موجود در ایران (با اولویت آثار منتشره در ایران) مورد پژوهش واقع شود. با این امید که با تهیه امکانات و مقدمات لازم نه تنها معرفى آثار علوم عقلى منتشره در خارج از ایران میسر شود, بلکه معرفى آثار علوم عقلى اسلامى به زبانهاى زنده دنیا, از قبیل انگلیسى, فرانسه, آلمانى و روسى نیز میسر شود.
قابل ذکر است که در این مجموعه, مطلق آثار علوم عقلى در زبانهاى فارسى و عربى معرفى مى شود; اعم از حوزه معارف عقلى فرهنگ اسلامى و غیر آن. بنابراین فلسفه غربى در زبانهاى فارسى و عربى از اجزاى این تحقیق شمرده مى شود.
این تحقیق در سه مرحله سامان مى یابد:
مرحله اوّل: گردآورى. در این مرحله از دو طریق, یکى مطالعه کلیه کتابشناسى هاى عمومى و موضوعى منتشره و دیگرى مراجعه مستقیم به کلیه کتابخانه معتبر ایران, فهرست مشخصات کتب و مقالات و پایان نامه هاى علوم عقلى گردآورى مى شود. طریق اوّل این مرحله پایان یافته, و طریق دوم آن رو به اتمام است.
مرحله دوم: تهذیب و گزینش و تنظیم اطلاعات براساس ترتیب الفبایى پدید آورندگان در سه بخش کتب, مقالات و پایان نامه ها. در این مرحله آثارى که به چند عنوان منتشر شده اند, ترجمه هاى یک اثر, مقالاتى که با تفصیل بیشتر به کتاب تبدیل شده اند, پایان نامه هایى که به زیور طبع آراسته شده اند, شناسایى و تنقیح مى شوند و بر این اساس فهرست مادر کتب به دست مى آید. کار مقالات و پایان نامه ها در این مرحله به اتمام رسیده است.
مرحله سوّم: توصیف و تنظیم موضوعى. ابتدا هر اثر در چند سطر معرفى مى شود. سپس مدخلهاى علوم عقلى تنظیم شده, با تعیین موضوع هر اثر با مدخلهاى یاد شده, آثار به دست آمده در مرحله دوم به شکل موضوعى مرتب مى شوند. به نحوى که کلیه تألیفات درباره هر موضوع, ذیل مدخلهاى علوم عقلى معرفى مى شوند. تنظیم این فهرست موضوعى همراه با ارجاعات متعدد آن کمک بزرگى به پژوهشگران فلسفى خواهد بود.
پس از انجام مراحل سه گانه تحقیق, حاصل کار به صورت زیر عرضه خواهد شد:
مقدمه تحلیلى درباره (وضعیت علوم عقلى در ایران معاصر)
بخش اوّل: کتابشناسى توصیفى آثار علوم عقلى (به ترتیب الفبایى پدیدآورندگان).
1ـ فهرست توصیفى کتب, 2ـ فهرست توصیفى مقالات, 3ـ فهرست توصیفى پایان نامه ها.
بخش دوم: کتابشناسى موضوعى آثار علوم عقلى.
بخش سوّم: فهرستهاى عام:
1ـ پدیدآورندگان, 2ـ کتب, 3ـ نشریات, 4ـ پایان نامه ها.
بخش چهارم: ضمائم:
1ـ نشریات ادوارى فلسفى, 2ـ مراکز آموزش فلسفه, 3ـ مراکز پژوهش فلسفى, 4ـ سمینارهاى فلسفى و یادواره هاى فلاسفه, 5 ـ کتابخانه هاى تخصصى فلسفه, 6 ـ نرم افزارهاى فلسفى, 7ـ راهنماى مراجعه به آثار علوم عقلى اسلامى در دیگر زبانها.
این پژوهش از زمستان 1372 به همت جناب آقاى محمّد نورى آغاز شده و با اِشراف و نظارت مستمر جناب آقاى محسن کدیور ادامه دارد و امید است در آینده نزدیک, تکمیل, چاپ و نشر شود.
***