درنگی در شرح حکمت متعالیه

فلسفه در جهان اسلام تاریخ شگفتی دارد:زمانی فلسفه و فیلسوفان مطرود بودند، و گاهی دیگر مطعون برخی از نحله‏ها و جریانهای فکری، و سرانجام مدّتی ملعون پاره‏ای از مقدس نمایان.با این همه فلسفه و حکمت به عنوان یک ضرورت در نظام فکری اسلام، ثابت و استوار باقی مانده است و جز این نیز نمی‏تواند باشد.گو اینکه برخی پنداشته و یا سعی کرده‏اند به پندارها دهند که فلسفه در نظام فکری مکاتب الهی و تفکّر دینی جایی ندارد و پایه‏های آن بر بنیادی استوار نهاده نیست؛امّا هوشمندان دانند که فلسفه را نمی‏توان چونان زائده‏ای در نظام دینی پنداشت که بتوان آن را برداشت و به دور انداخت.فلسفه چونان«جنس»در همه انواع مذاهب آسمانی حضور دارد و می‏دانیم که ذاتی هرگز قابل تفکیک نیست. انسان مذهبی را هرگز گریزی از تعقل و تفلسف نیست و سؤالات فلسفی چنان نیستند که ما به سراغشان رویم؛آنان خود به سراغ ما می‏آیند.و راز تلاقی آغاز تاریخ اندیشه با آغاز ظهور فلسفه را در این نکته باید جست.
مشرق زمین همواره مهد ظهور حکیمان و فیلسوفان بزرگی بوده است و این خود از برکت معارف وحیانی کتابهای آسمانی و سفیران ربّانی است.دیار ما ایران نیز در دامان خویش حکیمان ناموری چونان فارابی، بو علی، شیخ اشراق، خواجه طوسی و صدرای شیرازی را پرورش داده است.از این میان بو علی، شیخ اشراق و صدر المتألّهین، هر یک به عنوان پرچمدار مشربی خاص در فلسفه الهی شناخته شده‏اند:حکمت بو علی به عنوان شرح آراء ارسطو(حکمت مشّاء)خوانده شد؛و فلسفه‏ شیخ شهاب الدّین سهروردی به مثابه استمرار مسلک افلاطون، حکمت اشراق نام گرفت؛و سرانجام صدرای شیرازی-ره-با نگاشتن مهمترین اثر فلسفی؛برهان و عرفان را در هم آمیخت و حکمت متعالیه را بنیاد نهاد.
کتاب اسفار اربعه
اسفار، مهمترین و جامعترین اثر فلسفی صدر المتألّهین و از عمیقترین و گرانقدرترین متون فلسفی است که به عنوان متن درسی فلسفی در حوزه‏های علوم اسلامی تدریس می‏شود. کتاب مزبور مشتمل بر چهار سفر است:
-سفر اوّل در امور عامّه؛
-سفر دوّم در طبیعیّات؛
-سفر سوّم در علم الهی؛
-سفر چهارم در علم النفس.
مهمترین سفر از اسفار چهار گانه به لحاظ موضوع سفر سوّم است؛که در معرفت حق و مبدأ اعلی است.سفر سوّم مشتمل بر ده موقف است و پاره‏ای از این مواقف؛فصول چند گانه‏ای را شامل می‏شود.موقف اوّل درباره ذات واجب، و موقف دوّم درباره مطلق صفات باری است.موقف سوّم به بحث درباره صفت علم واجب پرداخته و موقف چهارم از قدرت الهی بحث کرده است.موقف پنجم درباره حیات بحث می‏کند و موقف ششم در حقیقت سمیع و بصیر بودن حق گفتگو دارد.مواقف شش گانه یاد شده، جلد ششم از چاپ نه جلدی اسفار را در بر می‏گیرد.مجلّد هفتم، شامل چهار موقف دیگر است که عبارت است از:موقف هفتم در باب اینکه خداوند متکلّم است و مراد از کلام و کتاب چیست.موقف هشتم در عنایت و رحمت واسعه حق بحث می‏کند.موقف نهم در فیض و ابداع و فعل واجب مطالبی آورده است.و با موقف دهم که درباره دوام فیض وجود حق تعالی بحث کرده است؛سفر سوّم پایان می‏پذیرد.
شرحهای اسفار اربعه
اسفار-چنان که پیشتر آوردیم-از مهمترین متون فلسفی است و از این روی هر جا که حوزه‏های درس فلسفی بر پا بوده، کتاب مزبور در سطوح عالی آن از متون جدّی درسی بوده است.
فیلسوفان پس از ملاّ صدرا در آن به دیده عنایت نگریسته‏اند و متن آن را در تدریس و تألیف، شرح کرده‏اند.در پرتو این تلاشها و تدریسها، تعلیقه‏ها و حاشیه‏ها و شرحهای مفصّل و ارجمندی درباره این کتاب گرانسنگ فلسفی پدید آمده است که برخی از آنها را کتابشناس بزرگ، شیخ آقا بزرگ تهرانی یاد کرده است.(الذریعة، ج 6، ص 19 و 20).
شرح حکمت متعالیه
این شرح، تدوین و تهذیب درسهای استاد گرانقدر حوزه علمیّه قم، حضرت آیة اللّه جوادی آملی است که اینک از مدرّسان سختکوش متون فلسفی و عرفانی است.ایشان سالیان درازی در محضر اساتید بزرگی همچون آیات عظام مرحوم فاضل تونی، میرزا ابو الحسن شعرانی، حکیم الهی قمشه‏ای، شیخ محمّد تقی آملی، امام خمینی، علاّمه طباطبائی تلمّذ کرده‏اند و اکنون صدها تن از طلاب و فضلای حوزه از محضر تفسیری و فلسفی ایشان استفاده می‏کنند.آنچه اینک به زیور طبع آراسته شده، دو مجلّد از مجموعه مجلّدات کتاب است که از مباحث سفر سوّم به جهت اهمیّت آن، آغاز می‏شود.این مجموعه اوّلین شرح جامعی است که تمام فصول و مطالب کتاب را شامل خواهد بود و تمام معضلات مباحث آن را از آغاز تا انجام خواهد گشود و مطالب و مقاصد مؤلّف را تبیین خواهد کرد.
جلدهای منتشر شده، تنها شرح دو موقف از مواقف دهگانه‏ است و امید می‏رود که جلدهای بعدی نیز به زودی انتشار یابد. دو موقف یاد شده در طی شصت جلسه تدریس شده و بر روی نوار ضبط شده است.محتوای نوارها پس از پیاده شدن توسّط گروه فلسفه بنیاد فرهنگی باقر العلوم-ع-مورد مطالعه و تحقیق و بررسی قرار گرفته و در طی نشستهای متعدّدی در محضر استاد و شارح محترم، حکّ و اصلاحات لازم در آن صورت گرفته است.تهیّه و تحقیق اسناد، تنظیم فهارس، ویرایش متن و... نیز از جمله کارهای گروه یاد شده است.
درنگی در شرح حکمت متعالیه
در اینجا بجاست نکاتی را در تبیین مطاوی این اثر یادآور شویم:
1-تنظیم زیستنامه شخصیّتهای بزرگ و فیلسوفان یک کار تاریخی است؛امّا مطالعه و بررسی سیر فکری و تحوّلات روحی یک فیلسوف از مقولتی دیگر است.شارح محترم و استاد ارجمند به عنوان پیشگفتار کتاب، مطالبی عمیق و مباحثی دقیق در طی هفت فصل آورده‏اند و مقصود غائی از آن، این است که حیات معقول-و نه مادی و محسوس-صدر المتألّهین را تفسیر نمایند.در فصل اوّل و دوّم از این پیشگفتار تحت عنوان «حکمت متعالیه و حکیم متأله»، فصل ممیّز حکمت متعالیه را از سایر مشارب حکمی بازمی‏نمایند.در فصل سوّم تحت عنوان «ظهور عدالت کبری در حکمت متعالیه»، مفهوم عدالت در حیطه عقل عملی و نظری روشن شده است.در فصل چهارم مراحل پنجگانه حیات عقلانی ملا صدرا، در کنار ادوار سه گانه حیات جسمانی او به تفصیل بررسی شده است.فصل پنجم درباره تطوّرات فکری صدرا است و در آن به نمونه‏هایی از ابتکارات و تحوّلات بنیادی در تفکر صدرائی اشارت شده است.فصل ششم، سفر چهارم صدر المتألّهین(علم النفس)را به تصویر می‏کشد و نکاتی بکر درباره زمان تألیف اسفار ارائه می‏کند.و سرانجام در فصل هفتم تحت عنوان«تفاوت مبنای فلسفی و مبنای تفسیری صدر المتألّهین»، به بیان قاعده«بسیط الحقیقة کل الاشیاء و لیس بشئ منها»، از این دو دیدگاه اشارت رفته است.
2-شارح و استاد محترم در پایان هر یک از فصول، با عنوان «اشارات»، نکاتی دقیق و تعلیقاتی عمیق و از سر تحقیق آورده‏اند که برای اهل فن قابل عنایت و تأمّل است.این اشارات برخی جنبه توضیحی دارد و پاره‏ای ناظر به تعلیقاتی است که دیگران بر اسفار نگاشته‏اند و برخی متوجّه دقایق فلسفی است که برخی صاحب نظران در آثار فلسفی خود آورده‏اند.با این همه کتاب یاد شده-چنان که از نامش پیداست-شرح حکمت صدرائی و اثری است در راستای سنّت فلسفی-عرفانی پس از او.و هم از این روی هدف کتاب بیشتر توضیح مباحث و تبیین مقاصد ملا صدرا-ره-در اسفار است؛نه ارائه یک فلسفه جدید و یا بررسی تطبیقی فلسفه صدرائی در کنار فلسفه‏های جدید اروپایی.چنین انتظاری از این اثر بجا نیست؛و صد البتّه که شارح و استاد محترم نیز هرگز بر سر این مدعا نیست.ولی این به معنای فقدان دید انتقادی و رأی ابتکاری در کتاب نیست و این را به خوبی در اشارات پایان هر فصل می‏توان دید.البتّه این نقد و رأیها و هدم و تأسیسها غالبا از منظر فلسفه صدرائی و در آن حوزه است.
3-با همه تلاشها و دقتهایی که در تدوین و تنظیم و آراستن کتاب به عمل آمده است، هنوز هم برخی غلطهای چاپی و اشکالات فنی در کتاب به چشم می‏خورد:ناهمگونی عبارات در فهرست موضوعات، نبودن عنوان در پاره‏ای صفحات مکرر و...امید که این نواقص و کمبودها در چاپهای آینده و در مجلّدات دیگر جبران گردد.
4-از آنجا که اسفار-به اصطلاح اهل فن-کتابی است «سهل ممتنع»؛شرح آن نیز کما بیش از این ویژگی برخوردار است بنابر این کسانی که می‏خواهند از این کتاب استفاده نمایند باید اوّلا زمینه‏های علمی و مقدّمات لازم در مباحث منطقی و فلسفی را دارا باشند؛ثانیا با مصطلحات اهل عرفان در کتابهای عرفان نظری، همچون تمهید القواعد و فصوص الحکم و مصباح الانس و...آشنا باشند؛ثالثا در تلقّی مطالب کتاب، بخصوص در فهم پاره‏ای اشارات آخر فصول، از اساتید و متخصصان این مقولات کمک بگیرند.
در خاتمه، مطالعه این کتاب را به همه اساتید و دانشجویان فلسفه و دیگر علاقمندان به حکمت متعالیه و فلسفه صدرائی توصیه می‏کنیم و از درگاه حیّ داور، توفیقات روز افزون استاد گرانقدر و شارح محترم-دام عزّه-و مزید موفّقیّتهای مؤسسه محترم«الزّهراء»را آرزومندیم.