۱.
کلیدواژه‌ها:
فرقه های اسلامی مقالات فرقه نگاری دیوان سالاری شهرستانی کعبی پیدایش فرقه تمدن اسلامی عقاید اسلامی مذاهب اسلامی تاریخ اسلام فرقه های کلامی فرقه های عقیدتی عصر اموی
شکل گیری فرقه های گوناگون و تکوین عقاید و مذاهب مختلف اسلامی، از جذاب ترین موضوعاتی است که متخصصان تاریخ اسلام، از زوایای گوناگون به آن پرداخته اند. در میان تحقیقاتی که در این باره صورت گرفته آثار اسلام شناس آلمانی، جوزف فان اس، جایگاهی ویژه دارد. نوشته پیش رو، ترجمه مقاله جوزف فان اس است که در آن به پیدایش و سیر تحول فرقه های گوناگون کلامی و عقیدتی در اسلام پرداخته است. نویسنده، بحث خود را با اشاره ای به حدیث هفتاد و دو ملت آغاز می کند و سرآغاز عصر اموی را به عنوان خاستگاه شکل گیری نخستین فرقه ها بررسی کرده و نشان می دهد که چگونه تحولات سیاسی و اجتماعی به شکل گیری فرقه ها کمک کرده است. نوع ادبی مقالات و چندوچون آن نیز از جمله مباحث مورد توجه نویسنده است. به نظر او، پیدایش فرقه ها در تمدن اسلامی بیش از آنکه نشانه تفرقه و کشمکش باشد، بر کثرت گرایی و تنوع دلالت دارد.
۲.
کلیدواژه‌ها:
کتاب تبصره العوام جمال الدین رازی آبی ادیان مذاهب شیعه فرقه های شیعه اهل سنت ملل نحل
کتاب تبصره العوام اثر جمال الدین رازی آبی، کتابی به زبان فارسی درباره ادیان و مذاهب بوده که در سال 630 به نگارش درآمده است. هدف نویسنده در نوشتار پیش رو این است که نشان دهد نویسنده کتاب تبصره، چه تصوری از شیعه دارد هم از نظر ارتباطش با فرقه های دیگر شیعه، و هم با اهل سنت و گروه های دیگر. وی در راستای هدف مذکور، مروری بر کتاب و محتوای فصول آن دارد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
تاریخ کتابت قرآن قرآن نویسی منظّم و باقاعده قرآنِ زرّین قلم قرآن محمد زنجانی هنر خوشنوسی ایرانی قرآن نویسی ایرانی قرآن نویسی عثمانی قرآن نویسی صفویه قرآن های ایلخانی قرآن های سلجوقی عثمان طه
کتابت مصاحف قرآنی امروزه از وِیژگی های هنری خاصی برخوردارند. یکی از مهم ترین این ویژگی ها کتابت منظم و باقاعده آیات قرآن در هر جزء، صفحه و سطر است. مشهورترین کتابت نام آشنای امروزی، قرآن های کتابت شده به دست عثمان طه، کاتب سوری است که در چند دهه اخیر با عنوان «مصحف المدینه المنوره» از سوی مُجمَّع ملک فهد در کشورهای اسلامی مختلف توزیع شده است. صفحات این قرآن، حاوی 15 سطر است، و پایان هر صفحه به انتهای آیه ای ختم می شود. همچنین هر یک از اجزای سی گانه این قرآن، به دقت در 20 صفحه یا 10 برگ طراحی و کتابت شده اند. اما درواقع این سبک از کتابت که با نام عثمان طه گره خورده است، خود نمونه های متعدد و فراوانی در میان کاتبان قرآن در دوره عثمانی، و پس از آن، طی یکصد سال اخیر داشته است. این مقاله با مروری بر پیشینه این سبک از کتابت قرآن، نشان می دهد که کاتبان عثمانی طی قرون دهم تا چهاردهم هجری خود مبدع این سبک هنرمندانه نبوده اند، بلکه سابقه این گونه از قرآن نویسی منظّم و باقاعده، به دورانی بسیار قدیم تر، و در ایران قرن پنجم هجری بازمی گردد. قرآن محمد زنجانی (مورَّخ 531 ق)، و قرآنِ زرّین قلم (مورَّخ 582 ق)، دو نمونه بسیار پیشرفته از این هنر در قرن ششم هجری اند. در آغاز، تعداد قواعد و الگوهای کاتبان ایرانی برای کتابت منظّم قرآن، تقریباً 30 تا بوده، اما به تدریج تا پیش از قرن دهم هجری به حدود 470 مورد بسط و تفصیل داده شده است. تقریباً اغلب کاتبان عثمانی در قرون اخیر، صرفاً به دو امر توجه کرده اند: نخست پایان دادن هر صفحه به انتهای آیه، و دوم، آغاز کردن هر جزء قرآن از ابتدای صفحه و پایان دادن آن به انتهای صفحه.
۴.
کلیدواژه‌ها:
معنا خدا حضور نشانه دلالت بهاء ولد شمس تبریزی مولوی
در مقالات شمس تبریزی ، در دو جا از دو تحریر مختلف، عبارتی کوتاه هست که در آن «معنا» همان «خدا» دانسته شده است. همین عبارت را مولوی نیز در مثنوی معنوی از قول «شیخ دین» آورده است و مضمون آن نیز بارها در معارف بهاء ولد تکرار شده است. در مقاله حاضر، نویسنده پس از مرور پیشینه تحقیق ها و تفسیرها درباره گوینده آن عبارت و معنای آن، با طرح و شرح بخش هایی از نوشته های مستملی در شرح تعرّف ، هجویری در کشف المحجوب و ناصرخسرو در زادالمسافر از یک سو و نیم نگاهی به نظریه ها و مفهوم پردازی های دریدا، آلستون و ویتگنشتاین از سوی دیگر، کوشیده است زمینه تفسیری دقیق تر از عبارت «المعنی هو اللّه» را فراهم آورد. چنان که در مقاله حاضر شرح داده شده، عبارت مذکور مبتنی بر یک تلقی از مفاهیمِ دلالت و معناست و بهاء ولد، شمس و مولانا مخاطبانشان را به «حضورِ» خدا در جهان هستی توجه می دهند.
۵.
کلیدواژه‌ها:
تاریخ فقه فقه شیعه فقه اسماعیلیه دعائم الإسلام قاضی نعمان
همان گونه که کمبود منابع در زمینه تاریخ فقه شیعه اثناعشری، تحقیق و نگارش درباره آن را دشوار نموده، تاریخ فقه اسماعیلیه نیز از چنین کمبودی رنج می برد، بلکه سخن گفتن درباره فقه اسماعیلی و تاریخ آن با توجّه به فعالیت های سری آنان به ویژه پیش از دوران حکومت فاطمیان دشوارتر است. حتی همین امر باعث شده است که گاه اسماعیلیان به بی اعتنایی نسبت به فقه و ظواهر شریعت متهم شوند که البته این ادعا درباره همه فرقه های اسماعیلی درست نیست.(ظاهرا تنها نزاریان چنین هستند)استاد محمد واعظ زاده خراسانی یکی از کسانی است که نسبت به این مسأله توجه نشان داده و با نگرشی تاریخی که از استاد خود، آیت الله بروجردی آموخته موضوع ارائه اش در ششمین کنگره تحقیقات ایرانی که در سال ۱۳۵۴شمسی در تبریز برگزار شده است را "رابطه بین فقه شیعه و فقه اسماعیلیه" قرار داده است.نگارنده در این نوشتار با استفاده از دست نوشته های استاد واعظ زاده، گزارشی از پژوهش ایشان ارائه داده و در حاشیه، نکاتی را درباره کتاب دعائم الإسلام و قاضی نعمان مطرح نموده که امید است باب پژوهش در این زمینه را بگشاید.
۶.
کلیدواژه‌ها:
امامزاده ناصرالدین بم قم نسب نامه نسب امامزاده
نویسنده در نوشتار حاضر، بر اساس نسخه نسب نامه ای در کتابخانه مسجد اعظم، نسب امامزاده ناصرالدین در شهر قم را با امامزاده ای به همین نام در شهر بم، مورد واکاوی قرار می دهد.
۷.
کلیدواژه‌ها:
خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ربع رشیدی کتابخانه ربع رشیدی نسخه های پزشکی نسخه های فلسفی و منطقی کتابخانه های موقوفه
خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی (718ق) در مجموعه ربع رشیدی تبریز کتابخانه ای مُعْظَم ساخت و کتابهای متعددی بر آن وقف کرد. پیش از این ده نسخه از کتابهای ربع رشیدی شناسایی شده بود. در این مقاله سه نسخه دیگر از کتب آن کتابخانه که مهر وقف خواجه را دارند، معرفی می شود. این نسخه ها عبارتند از: 1. مجموعه سه کتاب پزشکی شامل: شرح الفصول بقراط تألیف موسی بن میمون اسرائیلی قرطبی، کتاب البول اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، کتاب حنین بن اسحاق درباره بول (کتابخانه ملی ایران، ش 1142)؛ 2. مجموعه شش رساله فلسفی و منطقی از اثیرالدین ابهری (کتابخانه مجلس، ش 2752)؛ 3. القانون فی الطب ابن سینا.بررسی این نسخه ها کتابهای مورد علاقه و اهتمام خواجه رشیدالدین فضل الله را مشخص می کند و ما را برای شناخت بهتر او یاری می رساند.
۸.
کلیدواژه‌ها:
ترجمه کتاب کتاب کلام و جامعه یوزف فان اس نقد ترجمه نقد کتاب
نوشتار پیش رو، نقد ترجمه جلد نخست کتاب کلام و جامعه در سده های دوم و سوم هجری اثر یوزف فان اس است که توسط فرزین بانکی و احمدعلی حیدری ترجمه شده و با همت انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب در سال 1397 به زیور طبع آراسته شده است. نویسنده می کوشد بعضی اغلاط چاپی یا ضبط ها، تعابیر، و معادل های نامناسب یا نایکدست که در ترجمه کتاب راه یافته است، مطرح سازد. وی با بیان موارد مذکور به همراه شماره صفحات کتاب، سعی در تصحیح اشتباهات دارد.
۹.
کلیدواژه‌ها:
فرهنگ علی صفی فخرالدین علی صفی فرهنگ فارسی- عربی
فرهنگ علی صفی، تألیف فخرالدّین علی صفی (867-939ق)، پسر ملّاحسین واعظ کاشفی است. این کتاب ظاهراً یک قاموسِ لغتِ عربی- فارسی است؛ امّا بر اساس ترتیب الفباییِ لغات فارسی و معادلِ آنها در زبان عربی تنظیم شده و درواقع یک لغتنامه فارسی به عربی است که شماری از اسماء، حروف و مصادر را دربرمی گیرد. مؤلّف در تدوین این اثر از فرهنگنامه های دیگری چون المصادر ، تاج المصادر و مهذّب الأسماء بهره برده است. کوشش او در گزینش برابرنهاده های فارسی بیشتر معطوف به استعمال لغات فصیح و مدرسه ایِ روزگارِ خود بوده است، نه زبان زنده گفتاری و رایج رات در قرون نهم و دهم هجری. این فرهنگ با تصحیح دقیق و مقدّمه عالمانه دکتر مسعود قاسمی احیاء شده است که در این مقاله معرّفی اجمالیِ آن را می خوانید.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
فتوحات مکیه ابن عربی عثمان یحیی تصحیح کتاب
کتاب فتوحات مکیه اثر ابن عربی، مجموعه ای از مکاشفات و فتوحاتی است که در شهر مکه، در حین طواف کعبه، به نویسنده اثر، دست داده است. عثمان یحیی از جمله افرادی است که به تصحیح کتاب مذکور، اهتمام ورزیده است. از کارهای مهمی که عثمان یحیی صورت داده، فقره بندی متن کتاب به شیوه متون کلاسیک است. دیگر، تهیه فهارس دقیق فنی که یافتن مطالب مشابه و مربوط را آسان می سازد. نویسنده در نوشتار پیش رو، می کوشد گزیده هایی از ده مجلد فتوحات مکیه تصحیح عثمان یحیی را ارائه دهد.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
سفینه سعدالدین الهی/ آلهی رباعی خیام رباعیات خیامانه
در کتابخانه مجلس، سفینه ای متعلّق به سده دهم هجری وجود دارد که پس از جُنگ 14456 کتابخانه گنج بخش (به احتمال بسیار متعلّق به اواخر قرن هشتم هجری)، دومین بیاضی است که به سفینه یحیی توفیق (مورّخ 754ق.)، گردآورده سعدالدّین الهی/ آلهی شباهت بسیار دارد. نگارندگان از رهگذر تصحیح این سفینه دریافتند که هرچند میرافضلی در کتاب رباعیات خیّام در منابع کهن از جُنگ 14456 کتابخانه گنج بخش بهره برده، امّا از میان رباعیات منسوب به خیّام که در آن جُنگ آمده، شش رباعی در کتاب ایشان نیامده است. همچنین در سفینه یحیی توفیق هم دو رباعی از خیّام یا منسوب به او و یک رباعی خیّام یا خیّامانه، به خطّی متفاوت از متن، امّا بدون اشاره به نام او آمده، که برای نخستین بار در این نوشتار شناسانده می شوند؛ افزون بر اینها، گرچه سفینه 534 کتابخانه مجلس در سده دهم هجری فراهم آمده، امّا به دلیل آنکه این سفینه هم تدوین سومی از دو جُنگ کهن پیشین و با حفظ ساختار اصلی آنهاست، باید اعتبار ده رباعی بازیافته از این بیاض را نیز از گونه ابیات دو سفینه پیشین دانست و بایسته است به رباعیات خیّام و یا خیّامانه در این جُنگ توجّه جدّی شود. بنابراین نوشتار حاضر می کوشد رباعیات بازیافته این سه سفینه را به عنوان تکمله ای بر کتاب رباعیات خیّام در منابع کهن ارائه دهد و با استفاده از منابع، صحّت انتساب آن ها را به خیّام بررسی کند.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
شریف مرتضی کلام امامیه اندیشه های کلامی الحدود و الحقائق انقاذ البشر من الجبر و القدر
سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش سوم از این مقالات مشتمل است بر سه یادداشت کتابگزارانه در معرّفی و نقد سه تک نگاشت شایان توجّه درباره اندیشه های کلامی شریف مرتَضی (د: 436 ه .ق.). در مقاله «تک نگاشتی گرانبها درباره اندیشه های کلامی شریف مرتضی» کتاب نوانتشار حسَین علی عبدالساتِر با نام «عقیده شیعی و کلام معتزلی: شریف مرتَضی و گفتمان امامی» معرّفی می شود. مقاله «نخستین گام در تدوین اندیشه نامه کلامی سَیّد مرتضی» به بررسی نقاط قوّت و ضعف کتابی زیر عنوان «سیّد مرتضی» تألیف آقای علیرضا اسعدی می پردازد. نوشتار «تتبّعی نابسنده در باب اندیشه کلامی شریف مرتَضی» مروری است انتقادی بر کتاب الشریف المرتضی متکلّماً نوشته رؤوف احمد الشَمَّری که در آن به طور خاص، منابع نویسنده در پژوهش و گزارش آراء کلامی سَیّد مرتَضی مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر قرآن قرآن نقد ترجمه آیات قران تفسیر روشن معانی لغات نقد کتاب ترجمه های قرآن علامه مصطفوی ادبیات زبان عرب ادبیات عرب زبان عربی
نوشتار پیش رو، بخش سوم مقاله ای است که قسمت نخست آن در شماره 185 (آذر و دی 1399) آینه پژوهش به چاپ رسیده است و در آن نویسنده به نقد ترجمه مصطفوی از قرآن در کتاب تفسیر روشن، اهتمام ورزیده است. نگارنده در این بخش از مقاله، ابتدا منشأ خطاهای ترجمه را بررسی می کند و سپس با ذکر نمونه هایی از خطاهای برخاسته از توجه نداشتن مترجم به ادبیات زبان عرب و ابتنای ترجمه بر اصول و مبانی و تحقیقات لغوی اش در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن، به نقد و واکاوی این موارد اقدام می نماید.
۱۴.
کلیدواژه‌ها:
حضرت محمد (ص) سیره حضرت محمد (ص) سیره معصومان (ص) سیره پیامبر (ص) کتاب المغازی معمر ابن شهاب زهری تاریخ گذاری منابع خبری کتاب مصنف عبدالرزاق
در چند دهه اخیر، منابع جدیدی مطالعه و بررسی پیرامون سیره پیامبر (ص) را در چشم انداز نوینی قرار داده اند. یکی از این منابع بخش «کتاب المغازی» در مصنف عبدالرزاق است. مصنف عبدالرزاق از چندین نسخه گردآوری شده و شامل تعداد بسیاری روایت است که کتاب المغازی بخشی از مجلد پنجم آن است. کتاب المغازی بخشی تاریخی است که مهم ترین حوادث زمان حیات پیامبر (ص) و پس از وفات آن حضرت را تا زمان خلافت معاویه شرح می دهد. اهمیت کتاب مذکور به سبب دارا بودن روایات قدیمی تری است که در قیاس با دیگران، بیشتر به ابن شهاب زهری نسبت داده شده است. نگارنده در نوشتار پیش رو کوشیده است این احادیث و روایات را دقیق تر تاریخ گذاری کند. وی در راستای این هدف، نخست، کتاب مصنف عبدالرزاق را معرفی و از بخش پنجم آن یعنی کتاب المغازی و منابع آن، سخن به میان می آورد. سپس با اشاره به منابع خبری معمر و زهری، به اهمیت کتاب المغازی می پردازد. نویسنده با مقایسه یک روایت از کتاب المغازی عبدالرزاق با روایات مختلف، الجامع الصحیح بخاری و سیره ابن هشام، چنین نتیجه گیری می کند که احادیث صحیح دیگری نیز از معمر/ زهری در کتاب المغازی وجود دارد که آن را به یک منبع کهن و باارزش برای سیره پیامبر (ص) تبدیل کرده است.
۱۵.
کلیدواژه‌ها:
عارف قزوینی نامه های عارف قزوینی نقد مقاله نقد کتاب
در شماره 180 آینه پژوهش، نقدی بر کتاب نامه های عارف قزوینی چاپ نگاه و هرمس با عنوان «این عمارت نیست ویران کرده اند» به قلم آقای سعید پورعظیمی به چاپ رسیده است. نویسنده در نوشتار حاضر، ضمن طبقه بندی خطاهای صورت گرفته در نقد آقای پورعظیمی، برای هر کدام، مصادیقی ارائه می دهد.
