رباعیات خیامانه

 در کتابخانه مجلس، سفینه ای متعلّق به سده دهم هجری وجود دارد که پس از جُنگ 14456 کتابخانه گنج بخش (به احتمال بسیار متعلّق به اواخر قرن هشتم هجری)، دومین بیاضی است که به سفینه یحیی توفیق (مورّخ 754ق.)، گردآورده سعدالدّین الهی/ آلهی شباهت بسیار دارد. نگارندگان از رهگذر تصحیح این سفینه دریافتند که هرچند میرافضلی در کتاب رباعیات خیّام در منابع کهن از جُنگ 14456 کتابخانه گنج بخش بهره برده، امّا از میان رباعیات منسوب به خیّام که در آن جُنگ آمده، شش رباعی در کتاب ایشان نیامده است. همچنین در سفینه یحیی توفیق هم دو رباعی از خیّام یا منسوب به او و یک رباعی خیّام یا خیّامانه، به خطّی متفاوت از متن، امّا بدون اشاره به نام او آمده، که برای نخستین بار در این نوشتار شناسانده می شوند؛ افزون بر اینها، گرچه سفینه 534 کتابخانه مجلس در سده دهم هجری فراهم آمده، امّا به دلیل آنکه این سفینه هم تدوین سومی از دو جُنگ کهن پیشین و با حفظ ساختار اصلی آنهاست، باید اعتبار ده رباعی بازیافته از این بیاض را نیز از گونه ابیات دو سفینه پیشین دانست و بایسته است به رباعیات خیّام و یا خیّامانه در این جُنگ توجّه جدّی شود. بنابراین نوشتار حاضر می کوشد رباعیات بازیافته این سه سفینه را به عنوان تکمله ای بر کتاب رباعیات خیّام در منابع کهن ارائه دهد و با استفاده از منابع، صحّت انتساب آن ها را به خیّام بررسی کند. 

 کتاب رباعیات خیام و خیامانه های پارسی واپسین اثری است که درباره سنجش و ارزیابی رباعیات خیام و شناخت رباعیات اصیل او و جدا کردن آنها از رباعیات منسوب به وی منتشر شده است. در این کتاب، پس از معرفی و نقد و بررسی معیارهای گوناگونی که پژوهشگران ایرانی و خارجی در صد و بیست سال گذشته برای شناخت رباعیات اصیل خیام به کار گرفته اند، شیوه ای تازه و نوین عرضه شده است. این شیوه مبتنی است بر سه روشِ شناسایی و ارزیابی منابع کهن و توجه به اصل تکرار و تواتر، پالایش رباعیات خیام از رباعیات شاعرانی که به او نسبت یافته است و اصل رعایت قافیه های چهارگانه در سرودن رباعی در روزگار خیام. در ادامه بر مبنای این سه معیار، 20 رباعی اصیل خیام شناسایی و معرفی شده است. همچنین 49 رباعی که احتمال انتساب آنها به خیام زیاد است، در دسته «رباعیات محتمل» قرار گرفته و در نهایت نشان داده شده است که انتساب 51 رباعی که برخی از آنها بسیار مشهورند و همواره در زمره رباعیات مسلم الصدور خیام به شمار آمده اند، مردود یا دست کم مشکوک است. این اثر ارزنده که حاصل سه دهه تحقیق و پژوهش متمرکز و مستمر علی میرافضلی است، در این جستار به کوتاهی معرفی شده است.