شهرستانی

ابوالفتح محمد بن ابوالقاسم عبد الکریم بن ابوبکر احمد شهرستانی (479 ـ 548 ق)، مُتَکلم شافعی اشعری، فقیه اصولی، فیلسوف و ملقب به افضل، حُجه الحق و تاج الدین، از اندیشمندان بزرگ تاریخ علوم در ایران است که بیشتر به سبب نگارش کتاب ملَل و نحَل (آیین ها و کیش ها) شهرت دارد. ملل و نحل مروری جامع و مُفصل بر ادیان، فِرق، مذاهب، مکاتب و نحله های فلسفی گوناگون است. این مقاله سعی دارد تا شهرستانی و ملل و نحل او را معرفی کرده و برخی ادعاهای آن درباره تشیع و اسماعیلیه را مورد بررسی قرار دهد.

شکل گیری فرقه های گوناگون و تکوین عقاید و مذاهب مختلف اسلامی، از جذاب ترین موضوعاتی است که متخصصان تاریخ اسلام، از زوایای گوناگون به آن پرداخته اند. در میان تحقیقاتی که در این باره صورت گرفته آثار اسلام شناس آلمانی، جوزف فان اس، جایگاهی ویژه دارد. نوشته پیش رو، ترجمه مقاله جوزف فان اس است که در آن به پیدایش و سیر تحول فرقه های گوناگون کلامی و عقیدتی در اسلام پرداخته است. نویسنده، بحث خود را با اشاره ای به حدیث هفتاد و دو ملت آغاز می کند و سرآغاز عصر اموی را به عنوان خاستگاه شکل گیری نخستین فرقه ها بررسی کرده و نشان می دهد که چگونه تحولات سیاسی و اجتماعی به شکل گیری فرقه ها کمک کرده است. نوع ادبی مقالات و چندوچون آن نیز از جمله مباحث مورد توجه نویسنده است. به نظر او، پیدایش فرقه ها در تمدن اسلامی بیش از آنکه نشانه تفرقه و کشمکش باشد، بر کثرت گرایی و تنوع دلالت دارد.

برخی از مسلمانان به ویژگی صحابی بودن نگاه معیاری داشته و آن را موجب فضیلت مندی می دانند و برخی دیگر با نفی این نگاه، فضیلت مندی را تابع معیارهایی نظیر ایمان و عمل صالح می دانند. شهرستانی در کتاب «الملل و النحل» با استناد به برخی آیات قرآن و روایت معروف به عشره مبشره، به نگاه معیاری نزدیک شده، صحابی بودن را عاملی برای فضیلت مندی می داند. بدین ترتیب، موضع امامیه را که میان صحابه از نظر فضیلت مندی تفاوت می گذارند، تخطئه می کند. در تحقیق حاضر در پی درستی آزمایی مدعیات شهرستانی و معرفی او از موضع امامیه، با روش توصیف و تحلیل واژگانی آیات، این به دست آمد که از مستندات قرآنی او نمی توان مفهوم معیاری از صحابی بودن و براین اساس تمجید بی قید و شرط همه صحابه در همه زمان ها را برداشت کرد؛ بلکه فضیلت مندی صحابه نیز تحت حاکمیت معیار قرآنی ایمان و عمل صالح قرار دارد. بررسی سندی و محتوایی روایت مذکور نیز احتمال جعلی بودن آن را در راستای خلافت سیاسی به شدت تقویت کرد. همچنین به اجماع امامیه تنها هر فرد محارب با امام، تکفیر می گردد.