فخرالدین علی صفی

مولانا فخرالدّین علی صفی، از نویسندگان قرن دهم هجری و دارای تألیفات متعددی، از جمله کتاب ارزشمند و ماندگار «لطائف الطّوائف» است. این کتاب، مجموعه ای از حکایات طنزآمیز مربوط به گروه ها و طبقات مختلف اجتماعی است که با آیات قرآن کریم، احادیث پیامبر (ص)، ائمّة اطهار (ع) و ضرب المثل های عربی آراسته شده است.  صفی در این کتاب، به شدت از منابع عربی و فارسی پیش از خود متأثّر شده است. در این پژوهش، از مجموع 867 روایت، حکایت و  ضرب المثل عربی که در این کتاب به کاررفته، منبع 399 مورد را در منابع عربی و منبع 222 مورد را در منابع فارسی پیش از او یافته ایم. صفی در کتاب «لطائف الطّوائف»، از منابع عربی چون «ربیع الأبرار»، «تذکرة حمدونیة»، «محاضرات الادبا» بهره برده است. او از روش هایی، چون دخل و تصرف در حکایات، ذکر حکایت های متوالی و ترجمة حکایت ها استفاده کرده است. همچنین، از منابع فارسی، چون «رسالة دلگشا»، «جوامع الحکایات و لوامع الرّوایات»، «بهارستان» و... به فراوانی استفاده کرده است. صفی این حکایت ها را به روش های مختلفی، چون دخل بی کم و کاست مطلب، نقل داستان با اندکی دخل و تصرف و نقل حکایات متوالی در لطائف الطوائف ذکر کرده است.

 فرهنگ علی صفی، تألیف فخرالدّین علی صفی (867-939ق)، پسر ملّاحسین واعظ کاشفی است. این کتاب ظاهراً یک قاموسِ لغتِ عربی- فارسی است؛ امّا بر اساس ترتیب الفباییِ لغات فارسی و معادلِ آنها در زبان عربی تنظیم شده  و درواقع یک لغتنامه فارسی به عربی است که شماری از اسماء، حروف و مصادر را دربرمی گیرد. مؤلّف در تدوین این اثر از فرهنگنامه های دیگری چون المصادر ، تاج المصادر و مهذّب الأسماء بهره برده است. کوشش او در گزینش برابرنهاده های فارسی بیشتر معطوف به استعمال لغات فصیح و مدرسه ایِ روزگارِ خود بوده است، نه زبان زنده گفتاری و رایج رات در قرون نهم و دهم هجری. این فرهنگ با تصحیح دقیق و مقدّمه عالمانه دکتر مسعود قاسمی احیاء شده است که در این مقاله معرّفی اجمالیِ آن را می خوانید.