۱.
کلیدواژه‌ها:
سعدی شاعران ایرانی نظامیه
نوشتار حاضر به بررسی و تحلیل چرایی حضور سعدی در نظامیه می پردازد. در این باره بحث و بررسی فراوان است و این مقاله در نظر دارد با بررسی همه موارد نکاتی را نیز به یافته های پیشین اضافه کند.
۲.
کلیدواژه‌ها:
دارالکتب المصریه کتابخانه ملی مصر نسخه خطی «مصاحف 1» کتابت قرآن در خراسان سده سوم و چهارم هجری کوفی مشرقی مصاحف ایرانی کتابت پیوسته اعراب گذاری قرآن قرائات سبعه و عشره قرائات شاذ
نسخه قرآن به خط کوفی و به شماره «مصاحف 1» در دار الکتب المصریه یکی از آثار مهم در تاریخ کتابت قرآن از اواخر سده سوم هجری یا اوایل سده چهارم هجری به شمار می آید. برخلاف سایر نسخه های کوفی اولیه در سده های دوم و سوم هجری، این اثر در قطع عمودی کتابت شده و دست خط آن متمایل به سبک جدید یا همان کوفی مشرقی است. شواهدی چند احتمال کتابت آن را در مناطق شرقی ایران به ویژه خراسان را تقویت می کند. از جمله آنکه رسم و املای کلمات در آن مطابق با رسم المصحف نیست که این امر نخستین بار در سده سوم هجری در ایران ظهور یافته است. دوم آنکه کاتب از کتابت پیوسته (scriptio continua) پیروی نمی کند و از تقطیع کلمات در پایان سطور می پرهیزد که این امر نیز نخستین بار در سده های دوم و سوم هجری در ایران شکل گرفته است. سوم آنکه وجود تزیینات داخلی و سرسوره های مذهب در ایران قرآن شباهت بسیار زیادی به سایر مصاحف ایرانی در سده های سوم و چهارم هجری دارد. به جز این، پدیدآورندگان نسخه، متن قرآن را با دو نظام مختلف (ابوالأسود دؤلی و خلیل بن احمد) اعراب گذاری کرده و تمامی قرائات مختلف رسمی (قرائات سبعه و عشره) و برخی قرائات غیررسمی (قرائات شاذ) را نیز در آن منعکس کرده اند. مجموع ویژگی های ظاهری، هنری و درون متنی این مصحف کهن قرآنی آن را به یکی از آثار بسیار مهم و چه بسا یگانه در شناخت تاریخ کتابت و قرائت قرآن به ویژه در ایران اواخر سده سوم هجری و اوایل سده چهارم هجری بدل کرده است. مقاله حاضر در قالب نخستین تلاش برای معرفی و بررسی این اثر قرآنی کهن، می کوشد اهمیت تاریخی و ویژگی های هنری، متنی و ظاهری آن را ارائه کند.
۳.
نویسنده در نوشتار حاضر از چهلمین سلسله انتشارات با عنوان نسخه خوانی، متن چند نسخه را بررسی کرده است. برخی عناوین این متن ها عبارت اند از:
یادداشت مرحوم باستانی راد روی نسخه دیوان کاشف اصفهانی؛
دعای اتصال دولت شاه سلطان حسین به حکومت صاحب الزمان (ع) از سوی یک عالم عصر صفوی؛
صفحه ای از نسخه ای درباره خلافت اسلامی، رد کتابی با عنوان مستقبل الاسلام؛
جمعیت ایران در سال 1316 ق، 24 کرور (12 میلیون نفر)؛
نامه ای به ذکاء الملک برای عرض عبودیت به شاه؛
القاب شاهان صفوی؛
سؤال از عصمت از ملاعلی نوری.
۴.
کلیدواژه‌ها:
خیام رباعیات خیام امیر حسینی هروی نزههالارواح مجابات
امیر حسینی هروی، شاعر و صوفی اهل خراسان (د. 718 ق) به واسطه آثاری همچون نزههالارواح و مثنوی های عرفانی اش شهرت دارد. او همان کسی است که پرسش های منظوم او از شیخ محمود شبستری، انگیزه سرودنِ گلشن راز شبستری شده است. امیر حسینی، دیوان شعری دارد که بسیار نادرالوجود است. دیوان او مشتمل بر قصیده، غزل، قطعه و رباعی است. او در یکی از رباعیاتش از خیّام انتقاد می کند و در چند رباعی دیگر، به رباعیات منسوب به این حکیم پاسخ گفته است. نقد او به خیّام، در امتداد و استمرار دیدگاه متصوفانی همچون نجم رازی و شمس تبریزی است. وی در رساله نزههالارواح خود به چند رباعی منسوب به خیّام بی ذکر نام گوینده استشهاد کرده است. در این مقاله، به بررسی رباعیات دیوان امیر حسینی در ردّ خیّام و رباعیات خیّامانه نزههالارواح پرداخته ایم.
۵.
کلیدواژه‌ها:
میرزا هدایت الله شعر معاصر صوفیانه ذهبیه
میرزا هدایت الله، شاعر زاهد پیشه فراهانی است که حوالی سال 1301 قمری در حدود چهل سالگی سروده های خود را در قالب یک دفتر تدوین کرده است. او شرحی از زندگی نسبتاً پرماجرای خود بیان می کند و در این اشعار نشان می دهد که در یک خانواده ایرانی با تمایلات فرهنگی مذهبی مختلف چه اختلاف نظرهایی وجود داشته است و پدر و پسر چگونه به جدال با یکدیگر نه فقط در بیداری که در خواب هم برخاسته اند. در وسط این اختلاف نظرها، نیم نگاهی به اختلاف های خانوادگی و نقش زن پدر در ایجاد اختلاف میان فرزندان هم دارد. شاعر ما علایق صوفیانه دارد، با تجربه هایی از شاگردی میرزای شیرازی، دلدادگی به برخی از مشایخ ذهبیه و همراهی با شیخ الرئیس قاجار در مشهد. پشیمانی دهه پنجم زندگانی او این است که چرا از اول یک شغل به درد بخور انتخاب نکرده و این طور عمر را سپری کرده است. ما با یک گزارش زندگی واقعی روبرو هستیم که به زبان شعر آن هم از نوع متوسط آن بیان شده است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
حکبیم قمی مثنوی شعر صفوی بتخانه سومنات
در تاریخ ادبیّات فارسی نام و نشان منظومه هایی آمده که اثری از آنها تاکنون در منابع خطّی یافت نشده است؛ اما با کمی تفحّص بیشتر از دل برخی جُنگ ها و سفینه ها می توان به تعدادی از این منظومه ها که گاهی تنها اثر شاعر نیز هستند، دست یافت. از این میان وصف «منظومه بتخانه سومنات»، اثر حکیم سعید قمی (تنها) در منابعی از عصر شاعر یعنی قرن یازدهم آمده است؛ در حالی که تاکنون این مثنوی گمشده تلقی می شد. با جستجوی راقم این سطور در منابع خطی، مشخص شد که مثنوی مذکور در سفینه ای از قرن یازدهم ثبت شده است. در همین راستا مقالهٔ پیش رو نگاشته شد تا غبار ایام از چهره این منظومه برداشته شود که در کنار «خورشید و مهپاره»، یکی از دو مثنوی در دسترس از شاعر و در نوع خود جالب است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
کبرویه نجم الدین کبری اجازت نامه مجدالدین بغدادی زنگی بسکردی
یکی از مریدان حلقه صوفیانه نجم الدین کبری (م. 618 ق) فردی با نام زنگی بسکردی بوده که نخستین بار علاء الدوله سمنانی (م. 736 ق) حکایتی از وی یاد کرده است. در این حکایت زنگی در برابر مجدالدین بغدادی (م. 606 ق) قرار می گیرد و هنگام سماع صدمه ای به صورت مجدالدین می زند. این حکایت نشان از تفاوت های فراوان میان مریدان دارد و از دشمنایگی پنهان و ناخودآگاه میان ایشان پرده برمی دارد. از زنگی بسکردی اطلاع دیگری در دست نیست، جز دو اجازت نامه و سفارش نامه از نجم الدین کبری درباره وی که در یکی از کهن ترین دستنویس های متون مشایخ کبروی موجود است و در این مقاله متن مصحح آن عرضه می شود. متن اجازت نامه از جایگاه عرفانی زنگی نزد نجم الدین کبری حکایت دارد که دستوریِ تربیت مریدان را به وی می دهد. نجم الدین در سفارش نامه اش به مردم جوین سفارش می کند که زنگی را به خانقاه ها راه دهند تا بتواند خدمتگزاری از خادمان آن اماکن باشد.
۸.
کلیدواژه‌ها:
صفویه شاه عباس دوم صفوی گیاه شناسی تاریخی گل نیلوفر گیلان اصفهان باغ های اصفهان باغ های دوره صفوی
این مقاله به معرفی و تحلیل فرمانی نویافته از شاه عباس دوم صفوی (حک: 1052 ۱۰۷۷ ق) می پردازد که در محرم ۱۰۶۷ قمری صادر شده و به تازگی به گنجینه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران افزوده شده است. طبق این فرمان، به وزیر گیلان دستور داده شده است تا بذر و ریشه گل نیلوفر را پیدا کند و به سرعت به پایتخت اصفهان ارسال کند. اگرچه گل نیلوفر کاربرد دارویی هم داشته است، شواهد درون متنی (فرمان شفاهی شاه و درخواست رنگ های مختلف گل) و برون متنی (مقایسه با فرمان مشابه شاه برای انتقال «زرین درخت» از بهبهان به اصفهان و وجود گل نیلوفر در باغ سعادت آباد اصفهان) نشان می دهد که هدف اصلی شاه، کاشت این گل در باغ ها و عمارت های سلطنتی به منظور تزئین و باغ آرایی بوده است. از این منظر فرمان مذکور سندی مهم برای شناخت تاریخ گیاه شناسی، فرهنگ باغ آرایی در دوره صفوی و علاقه شخص شاه عباس دوم به گل و گیاه محسوب می شود.
۹.
کلیدواژه‌ها:
آیین فرافرقه ای عین القضات گلزاده غفوری اعلامیه حقوق بشر
کتاب با عین القضات و آیین فرافرقه ای کتابچه ای است که نگارنده درباره نظرات و اندیشه های خردگرایانه عین القضات همدانی و حقیقت پژوهی و مقابله او با تعصّبات دینی و دفاع از حقوق انسان ها و صراحت و شجاعت وی در برابر زورمداران و تزویرپیشگان و خردستیزان نوشت و سخنان همدلانه متفکران و دانشوران پس از او را با آن همراه ساخت و در پایان، برخی از گفتارها و نوشته های استاد علی گلزاده غفوری را که همانندی های متعدد با مجموع احوال و اندیشه های عین القضات دارد بدان افزود. اما ظاهراً این مباحث برای بعضی از پژوهشگران ابهاماتی ایجاد کرد و در شماره 208 «آینه پژوهش» نقدی بر آنها نوشته شد. این مقاله برای تکمیل گفتگو و رفع پاره ای ابهامات، نکات تازه ای را در باب طریق عین القضات و خاطراتی علمی از جلسات درس گلزاده غفوری و پیوند آنها با آیین فرافرقه ای مطرح می کند.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
ابن مقفع کلیله و دمنه ادب کبیر رساله فی الصحابه
این نوشته ترجمهٔ مدخل «ابن مقفّع» در تحریر دوم دایره المعارف اسلام و مروری است بر نوشته های معتبر او و تأثیر او در ادب عربی. بیشترین بحث نویسنده دربارهٔ کلیله و دمنه ، ادب کبیر و رساله فی الصحابه است. در بخش منابع، از مهم ترین تحقیقات دربارهٔ ابن مقفع و نوشته های او یاد شده است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
فخر مدبر شجره الانساب شجره نامه آداب الحرب والشجاعه تاریخ سیستان نصر بن احمد
فخر مدبّر یکی از مورخان و نویسندگان شناخته شده در اوایل سده هفتم است که دو اثر از او را می شناسیم؛ شجره الانساب یا بحرالانساب و آداب الحرب والشجاعه. هر دو کتاب چاپ شده اند و در اختیار پژوهشگران قرار دارند. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده، به شجره الانساب مربوط می شود که موضوع آن به شجره نامه خاندان فخر مدبّر اختصاص دارد. درواقع مؤلف انگیزه خود از تألیف این اثر را دسترسی به اسناد شجره اسلاف خ ود از ش جره ای می داند که در دربار خسروملک فرزند خسروشاه (۵۵۹-۵۸۳ ق/ ۱۱۶۴ -۱۱۸۸م ) نگهداری می شد. از این رو شجره مذکور را به لاهور آورده و از آن شجره نسب خ ود را استخراج کرده است. این کار انگیزه ای می شود برای جمع کردن نسبت انصار و مهاجران. وی اطلاع ات لازم را از منابع گوناگون استخراج کرده است. نویسنده با بررسی منابع مختلف به این نتیجه رسیده فخر مدبّر در فراهم کردن شجره نامه خاندانش دچار اشتباه بزرگی شده است و بر این مبنا این خطا در این مقاله اصلاح شده است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
فتح خوارزم عنصری بلخی قرمطیان محمود غزنوی قصیده فارسی بلاغت قصیده
در مقاله حاضر، نگارنده پس از ذکر کلیاتی درباره فتح خوارزم به دست محمود غزنوی و بررسی آن در منابع قدیم، متذکر بیتی از عنصری می گردد که انگیزه ای مذهبی، یعنی از بین بردن قرمطیان ناحیه خوارزم را برای این تهاجم معرفی کرده است. سپس تر وی با ملاحظه منابع قدیم و جدید در تاریخ و جغرافیای این مذهب، احتمال حضور قرمطیان در این ناحیه را برمی رسد و در ادامه، با استناد به کارکردهای خاص قصیده مدحی، سعی در پاسخ به این پرسش دارد که عنصری به چه دلایلی چنین بیتی را سروده است و می بینیم چگونه یک شاعر در دربار محمود می تواند به یک روایت رسمی شکل دهد. در پایان سخن، نکته ای درباره جایگاه بیت مورد بحث در ساختار (بلاغت) قصیده در قالب حدس بیان شده است.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
شیراز کربلا تاجر مجتهد وقف نامه
دو موضوع محل نگارش و محل تأیید یک سند، موضوعات به هم تنیده مهم و قابل توجهی هستند. این نوشتار قصد دارد یک قباله تک سجلی مربوط به آخر قرن سیزدهم قمری را از این حیث بررسی کند. این بررسی یک بررسی آرشیوی و کتابخانه ای است. سند موردنظر وقف نامه ۱۲۹۸ قمری یک تاجر شیرازی است که حاج شیخ زین العابدین مازندرانی (1227 1309 ق) فقیه معروف شیعی ساکن کربلا آن را تصدیق کرده است.
این وقف نامه خوش خط، خطبه ادبیانه نسبتاً مفصلی دارد. پرسش این است که آیا واقعاً این فقیه پرمشغله که به درس و امامت و مراجعان مختلفی از شیعیان ایران، عراق و هند و مناطق دیگر داشته است، این قدر فرصت داشت که چنین متنی را پدید آورد؟ در طی این بررسی مشخص شد این وقف نامه باید از روی وقف نامه ای که 55 سال قبل در محکمه متعلق به شیخ الاسلام شیراز تنظیم و تصدیق شده بوده، رونویسی شده و فقط برخی از ارکان عقد حسب نیاز به روزرسانی و اصلاح شده است. بنابراین ما در اینجا با سندی روبرو شدیم که فراتر از اقتباس بود و هیچ بعید نیست که اسناد مشابه این سند وجود داشته باشد.
۱۴.
کلیدواژه‌ها:
روزنامه فکر آزاد خراسان احمد بهمنیار مطبوعات مشهد
روزنامه «فکرآزاد» یکی از مجلاتی است که در اواخر دوره قاجار در مشهد به مدیریت احمد بهمنیار کرمانی منتشر می شد. از شماره پیشین در «خراسانیّات» اشعاری که در این مجله منتشر و در منابع دیگر درج نشده را استقصا و براساس ترتیب زمانی سلسله وار منتشر می کنیم.
۱۵.
کلیدواژه‌ها:
شعر شعر دوره مشروطه شعر نویافته محمدعلی عبرت
محمدعلی عبرت نائینی از شاعران و خوشنویسان معروف اواخر عهد قاجار است که از او دیوان شعری برجای مانده است. در برخی نشریات دوره قاجار، اشعاری با امضای محمدعلی عبرت به دست آمده است که در دیوانش درج نشده اند. مقاله پیش رو، متن کامل این اشعار تازه یاب را پیش روی مخاطبان می نهد.
۱۶.
کلیدواژه‌ها:
شاوشا تاج الأسامی اهرو فهلویات پاختن
در بخش نخست شماره 12 «نوشتگان»، لغت نادر «شاوشا» در یکی از فرهنگ های کهن عربی فارسی توضیح داده و توجیه شده است. سپس به نکته هایی در تکمیل بازمانده های ضمیر/ صفت اشاره im در ایرانی نو اشاره شده و نیز معنای لغت و بیتی فهلوی روشن شده است. بخش پایانی کوششی است برای یافتن شواهدی از فعل «پاختن» در متون قدیم.
۱۷.
کلیدواژه‌ها:
آثار باقیه تصحیح متن مانویت جغرافیای تاریخی
در این یادداشت دو کلمه از آثار باقیه ابوریحان بیرونی تصحیح شده است. یکی تعبیر «مُلک عوالم النور» است در روایت ابوریحان درباره مانویان که به «مَلِک عوالم النور» تصحیح شده و دیگر نام «دینار رازی» که جایی است در میان خراسان و گرگان و صورت درستش «دینارزاری» است.
۱۸.
۱۹.
کلیدواژه‌ها:
نسخه خطی ترجمه فارسی کتاب مقدس انجیل متی Vat. Pers. 4 کتابخانه واتیکان
دستنویس فارسی انجیل متی با شناسه Vat. Pers. 4 در کتابخانه واتیکان، کهن ترین ترجمه شناخته شده از انجیل به خط و زبان فارسی است و تاریخ کتابت آن به سال ۷۱۲ هجری قمری (۱۳۱۲ میلادی) بازمی گردد. این نسخه، در دوره ایلخانان مغول و در شرایط تبادل فرهنگی و مذهبی ایران، به دست مسعود بن ابراهیم کتابت شده و ترجمه ای از نسخه سریانی کتاب مقدس است. متن شامل ۸۱ برگ با خط نسخ واضح، فاقد تزیینات و با ویژگی های زبانی و املایی کهن است که نشان دهنده نیاز مسیحیان سریانی زبان به متون فارسی برای حفظ هویت دینی خود است. این دست نوشته با استفاده از اصطلاحات اسلامی و سبک نگارش خاص، از اسناد مهم برای مطالعه تاریخ ترجمه های دینی، رسم الخط و فرهنگ دوران مغول در ایران محسوب می شود.
۲۰.
کلیدواژه‌ها:
نصیرالدین طوسی أجوبه المسائل النصیریّه رسائل فلسفی و کلامی عبداللّه نورانی تصحیح متون نقد
با وجود مقام علمی ممتاز و بی هنباز نصیرالدّین طوسی، تاکنون اهتمام درخور توجّهی نسبت به اِحیا و ارائه شایسته آثار ارزنده وی صورت نگرفته است و بسیاری از نگاشته های او هنوز در قالب ویراست های انتقادیِ دقیق انتشار نیافته است. در نوشتار حاضر ویراست مجموعه ای از مکتوبات و مکاتبات طوسی که زیر عنوان أجوبه المسائل النصیریّه به اهتمام مرحوم شیخ عبداللّه نورانی تصحیح و منتشر شده است، مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. عدم استفاده از نسخه های متعدّد و معتبر، ضبط های غلط، افتادگی ها و خطاهای حروف نگاشتی از مهم ترین اِشکالات وارد بر ویراست مزبور است. در این طبعِ نامطبوع از رسائل طوسی، بیشتر اصول و قواعد متعارف تصحیح انتقادی متون رعایت نگشته است و در نتیجه، متونی مشحون از نادرستی های گوناگون عرضه شده که البتّه واجد اعتبار و قابل اعتماد تام نیست.
۲۱.
کلیدواژه‌ها:
دیوان ابوالفرج رونی واژه نامه نقد
جدیدترین تصحیح دیوان ابوالفرج رونی، متنی است فراهم آمده به کوشش خانم مریم محمودی که بر اساس چهار نسخه سامان یافته و در 1398 ش، با حمایت مرکز نسخه پژوهی دانشگاه اصفهان و به توسط نشر «سخن» از چاپ برآمده است. در انتهای کتاب، تعلیقات، و پس از آن، واژه نامه ای دوستونی و چهارده صفحه ای از لغات و ترکیبات دشوار دیوان دیده می شود. در این مقاله، ضمن اشاره ای کلی به کاستی های تصحیح مورد بحث، مانند سهوالقلم های راه یافته به مقدمه، مغفول مانده برخی سروده های صحیح الانتساب ابوالفرج، بی توجهی مصحح به منابع جنبی، وجود ابهام معنایی و خلل وزنی در بعض ابیات، شماری از اشکالات واژه نامه و تعلیقات نیز نقد و بررسی شده است. در پاره ای از موارد به نظر می رسد که تعریف درج شده با معنای کاربردی در شعر ابوالفرج انطباق ندارد؛ گویا مصحح معنای لغات و ترکیبات را بدون درنظرگرفتن بافت ابیات، صرفاً از روی فرهنگ ها نوشته است. تعلیقات کتاب نیز به شکل فعلی چندان راهگشا نیست و نقایصی دارد.
۲۲.
کلیدواژه‌ها:
فارسی فلسفی سیر حکمت در اروپا محمدعلی فروغی گفتار در روش رنه دکارت
در این نوشته کوشش شده است تا از رهگذر عرضه نسخه ای «آراسته» از دیباچه از یاد رفته سیر حکمت در اروپا مدعایی با گمانه زنی در میان نهاد شود. مدعا این است که سیر حکمت در اروپا تنها گزارشِ تاریخ فلسفه باخترزمین نیست، بلکه افزون بر آن، دربردارنده پیشنهادی نیز برای بیان فلسفه در فارسی نوین است و آن اینکه فروغی با این اثر زبانی را برای نگارش فلسفی در فارسی نوین پیش می نهد که با آن بیانِ گسستگی و تازگی مطلب در عین نگاهداشت پیوستگیِ زبانِ فلسفی فارسی محقق گردد. از این گذشته، چون از یاد رفتن دیباچه تا اندازه ای برخاسته از روند تکوینیِ کمابیش پیچیده سیر حکمت در اروپا است، کوشش شده است تا این روند بر پایه اسناد پیگیری و بازنمایی شود.
۲۳.
کلیدواژه‌ها:
عهد عتیق کتاب ایوب ترجمه های فارسی قاسم هاشمی نژاد
کتاب ایوب بیش از آنکه شرح آلام و مصائب انسانی خداترس باشد یا اثری در نقد تئودیسه، منظومه ای فاخر و چکامه ای باشکوه مملوّ از صنایع ادبی و ایماژهای بدیع و الهام بخش است. دریغ که در زبان فارسی در سایه سنگین نگاه الهیاتی بُعد ادبی آن نادیده ماند و در همهمه مجادله های کلامی بی پایان، طنین صدایش شنیده نشد.
در میان مترجمان فارسی کتاب ایوب ، به نظر می رسد مرحوم قاسم هاشمی نژاد در انعکاس بُعد ادبی و طنین شعری این اثر موفق تر بوده است. بخش اول مقاله حاضر به بیان ویژگی ها و امتیازهای کلی این ترجمه و بخش دوم در پرتو متن عبری به بررسی برخی ملاحظات اختصاص دارد. جمع بندی مقاله نیز پیشنهاد تعدادی بایسته های پژوهشی در موضوع کتاب ایوب را در بردارد.
۲۴.
کلیدواژه‌ها:
شیخ طوسی کتاب الخلاف مسئله زناکار بیمار و معلول حدیث امامیه بینامتنیت حدیثی بازیابی اجتهادی تخریج متون حدیثی نقد کتاب
مسئله اصلی این پژوهش، بازیابی و تحلیل و حدس علمی مستندات حدیثی امامیه در مسئله هجده کتاب الحدود، الخلاف شیخ طوسی است که فقط به تعبیر «اخبارهم» بسنده نموده است. در پژوهه فرا رو این مهم طی فرایندی حلقوی از تحلیل مسئله تا حدس مستندات حدیثی انجام شد. در این فرایند پژوهشگر ابتدا با درنگ در متن فقهی الخلاف به تفسیری شفاف از مسئله، حکم و دلایل فتوای فقیه دست یافت؛ سپس مفاهیم اساسی مسئله را استخراج نمود و به تصور مفهومی دقیق از ذهنیت شیخ طوسی در تقریر مسئله و فتوای او دست یافت و در امتداد آن سپس با متدلوژی خاص بازیابی اجتهادی به تخریج نصوص اولیه مستند فتوای شیخ طوسی با استفاده از تلفیق روش لفظی مفهومی اقدام نمود. پژوهشگر در فرایند رفت و برگشت میان مفاهیم مسئله با یافته های اولیه به مقایسه و سنجش پرداخت، در تحلیل هر متن وجه تشابه یا تفاوت آن را با مسئله هجده الخلاف بیان می کند. در این فرایند تحلیل تطورات متنی مسئله از مصادر اولیه تا کتاب الخلاف و کشف زمینه ها و علل تغییرات احتمالی متون مسئله مد نظر پژوهشگر است و در نهایت حدس علمی خود را از مستند یا مستندات حدیثی شیخ طوسی در مسئله هجده الخلاف ارائه می کند. بر پایه نتایج این پژوهش، دو فرضیه در تبیین احادیث مد نظر شیخ طوسی در این مسئله میسور است: الف) حدیث عَبّاد مکی؛ ب) حدیث زراره. هرچند ظاهر حدیث زراره همسوی با فتوای شیخ طوسی در مسئله است و از سوی کلینی و شیخ صدوق نیز گزارش شده است، بنا به دلایلی از جمله عدم گزارش آن در جوامع حدیثی شیخ طوسی نمی تواند مستند حدیثی شیخ طوسی در این فتوا باشد. حدیث عَبّاد مکی به دلیل اعتماد شیخ طوسی به روایت آن از سه طریق متفاوت و همسویی آن با مفاد دلیل قرآنی فتوای شیخ طوسی به عنوان فرضیه معتبر در تبیین احادیث مد نظر شیخ طوسی در عبارت «اخبارهم» در فتوای ایشان پیشنهاد می شود.
۲۵.
کلیدواژه‌ها:
ایرانیکا احسان یارشاطر ادبیات کودک و نوجوان نقد دانشنامه نگاری ترجمه
ایرانیکا، دانشنامه ای بزرگ در موضوع ایران شناسی به زبان انگلیسی است که از چهل و چند سال پیش در آمریکا در حال انتشار است. مدخل «ادبیات کودکان» نوشته احسان یارشاطر در دفتر چهارم از پنجمین جلد دانشنامه ایرانیکا گنجانده و در سال 1991 منتشر شده است. این مقاله پس از مدخل «ادبیات اطفال و نوجوانان» مندرج در دایره المعارف فارسی (مصاحب) دومین مدخل اختصاص یافته به ادبیات کودکان در دانشنامه های مربوط به ایران است و حال پس از سی و چند سال همراه با تصحیحات و تعلیقات لازم به فارسی ترجمه شده است.
۲۶.
کلیدواژه‌ها:
دستنویس شاهنامه ظفرنامه حمد مستوفی قزوینی حسن الحافظ القاری
هر نسخه شاهنامه ارزش یگانه خود را دارد و بررسی هر نسخه کهنی، خالی از بهره نخواهد بود. شاهنامه ای در کناره ظفرنامه مستوفی در تاریخ 808 قمری کتابت شده که تاکنون در دسترس نبوده و امکان بررسی آن وجود نداشته است. در این مقاله بر اساس تصویر تنها سه صفحه از متن این شاهنامه که در پایان نامه ای منتشر نشده از دانشگاه منچستر یافت شد، به ارزیابی محدودی از این شاهنامه پرداخته شده است.
۲۷.
کلیدواژه‌ها:
نقد کتاب نقد ترجمه اخلاق اسپینوزا محسن جهانگیری
در متن پیش رو نقدهای وارد بر ترجمه فارسیِ اخلاق اسپینوزا اثر مرحوم دکتر محسن جهانگیری تبیین می شوند. بررسی ترجمه محدود به فصل اول کتاب با عنوان «درباره خدا» است که از لحاظ کمی حدود 15 درصد از حجم کتاب را دربرمی گیرد. طبق مقدمه ترجمه، جهانگیری سه ترجمه انگلیسی را مبنا قرار داده است: ترجمه وایت (White)، بویل (Boyle) و الوِس (Elwes). جهانگیری تصریح می کند که دانش اندکی از زبان لاتینی دارد و در موارد اختلاف ترجمه ها به استادان فن زبان لاتینی مراجعه کرده است. برای عدم مطابقت های ترجمه می توان دو منشأ را برشمرد: 1. بعضی عدم مطابقت ها در یکی از ترجمه های انگلیسی هم مشاهده می شوند و حاصل گزینش جهانگیری از میان ترجمه های انگلیسی هستند؛ 2. دسته ای دیگر در هیچ کدام از ترجمه های انگلیسی دیده نمی شوند و آنها را می توان مستقیماً به مترجم فارسی نسبت داد. با احترام به کار سترگ مرحوم جهانگیری در ترجمه اثر اسپینوزا، ارزیابی این جانب آن است که ترجمه او را نمی توان ترجمه ای قابل اتکا از یک متن تراز اول فلسفی دانست. تعداد موارد بی دقتی در ترجمه فصل نخست کتاب قابل توجه است، در حالی که از نقل بی دقتی های کم اهمیت تر پرهیز کردم. همچنین در برخی موارد معنا به طور جدی تغییر یافته است؛ به گونه ای که خواننده فارسی زبان را به احتمال فراوان دچار سوءفهم می کند. سرچشمه همه این خطاها را می توان فقدان ارتباط بی واسطه مرحوم جهانگیری با متن لاتینی دانست. البته در زمانه ما که زمانه وفور ابزارهای هوشمند و منابع الکترونیکی است، کار مترجمان و منتقدان در قیاس با نسل های گذشته پژوهشگران، آسان تر و از جهاتی کم ارج تر است.
۲۸.
کلیدواژه‌ها:
نقد کتاب پاسخ نقد تاریخ چاپ در ایران علی بوذری سیدعلی کاشفی خوانساری
در شماره 210 آینه پژوهش یادداشتی با عنوان «سحر با باد می گفتم حدیث آرزومندی» به قلم علی بوذری به چاپ رسید که پاسخی بود به مقاله و نقد سیدعلی کاشفی خوانساری درباره کتاب نخستینه چاپ های ایران از آن نویسنده که در شماره 208 همان نشریه به چاپ رسیده بود. یادداشت حاضر ادامه همان گفتگو درباره آن کتاب و تاریخ چاپ در ایران است.
۳۲.
کلیدواژه‌ها:
وزن های شعر فارسی وزن های شعر سیمین بهبهانی وزن های فرعی طبقه بندی وزنی ابوالحسن نجفی
فرض ما در این مقاله بر این است که تمام وزن های رایج و پرکاربرد شعر فارسی که خود به دسته وزن های اصلی و مشتق تقسیم می شوند، به سادگی در درون دستگاه وزن یا نظام طبقه بندی ابوالحسن نجفی می گنجند، اما تعدادی وزن عمدتاً جدید و در عین حال مطبوع باقی می مانند که به سادگی در نظام طبقه بندی ابوالحسن نجفی نمی گنجند که ما آنها را وزن های فرعی نامیده ایم. سیمین بهبهانی از وزن های فرعی بسیاری در اشعار خود استفاده کرده است، و ما در این مقاله در چارچوب قواعد و شیوه تقطیع ابوالحسن نجفی و نیز شیوه طبقه بندی علی اصغر قهرمانی مقبل، می کوشیم تا اولاً تمام آنها را استخراج و توصیف کنیم، و ثانیاً راهی برای گنجاندن آنها در درون نظام طبقه بندی ابوالحسن نجفی و درنتیجه طبقه بندی و نام گذاری آنها پیشنهاد کنیم.
۱.
کلیدواژه‌ها:
مسلمان مسلم مَشْلْمانا شلمانا سلمان فارسی اسلام متقدم سریانی آرامی عربی فارسی وام واژه های سریانی در فارسی بازپس گیری بازمناسب سازی
بنده در این یادداشت، به اجمال، به نقد آراء رایج درباره ریشه واژه «مسلمان» پرداخته و پیشنهاد می کنم که این لغت برگردانی است از واژه سریانی «ܡܫܲܠܡܵܢ / ܡܫܲܠܡܵܢܵܐ (mšalmān / mšalmānā» به معنای «کامل، تام و تمام، بالغ و...»، و برخلاف قول مشهور از نام «سلمان فارسی» مشتق نشده و به معنای «گرویده به دین سلمان» نیست. در منابع سریانیِ قرون میانه، معمولا از لغت «ܡܲܫܠܡܵܢ / ܡܲܫܠܡܵܢܵܐ» (mašlmān / mašlmānā) برای اشاره به گروندگان به اسلام استفاده می شود که در اصل، اسم فاعل از ریشه سببی (نظیر باب اِفعال در عربی) و به معنی «خیانت کار» بوده، و پس از اسلام، برای نامیدن پیروان اسلام به کاررفته است (هم به دلیل شباهت لفظی اش با «مُسلم» عربی، و هم لابد به واسطه انگیزه های مذهبی در میان مسیحیان). اما شواهد اندکی نیز از به کارگیری یک لغت دیگر در متون سریانی برای اشاره به پیروان اسلام دیده شده، با همان املای «ܡܫܠܡܢܐ» اما با تلفظ «mšalmān / mšalmānā» که اسم فاعل از ریشه تشدیدی (نظیر باب تفعیل در عربی) و به معنای «کامل، تام و تمام، بالغ، انسان کامل و...» است. بنده استدلال می کنم که «مسلمان» در فارسی باید برگردانی از لغت دوم (یعنی «کامل و تام») باشد. سپس استدلال می کنم که «مسلمان» همانند «مزگت» و «گزیت» از جمله لغات دخیل از آرامی است که با ورود اسلام به ایران، برای اشاره به مفاهیم اسلامی ای به کاررفته که لفظشان در عربی با صورت آرامی هم ریشه است (یعنی مثلاً مسجد و جزیه و مسلم). در نهایت، پیشنهاد می دهم که احتمالاً هر دو لغت سریانی در معنای «خیانت کار» و «به کمال رسیده» در اوائل ورود اسلام به ایران برای اشاره به مسلمانان به کار می رفته که اولی را مسیحیان، خاصه حین اشاره به هم کیشان نومسلمان شده خود و جهت طرد آنها، و دومی را نومسلمانان حین اشاره به خود و جهت معارضه با مسیحیان هم کیش سابق خود، به کار می برده اند. بدین ترتیب، لغتی که بار مثبت داشته، با صورت «مُسَلمان»، به مرور و به عنوان معادلی برای «مسلم» به زبان فارسی وارد شده و در میان فارسی زبانانِ گرویده به اسلام رواج پیدا کرده است. این پدیده را می توان با پدیده زبان شناختی «reappropriation» یا «reclamation» (بازمناسب سازی یا بازپس گیری) مقایسه کرد که در طی آن، واژه ای که سابقاً برای تحقیر گروهی استفاده می شده، بعداً توسط خود آن گروه برای اشاره به خود، اما این بار با بار معنایی مثبت به کار می رود و درواقع، آن واژه توسط آن گروه «بازپس گرفته» می شود؛ با این تفاوت که در این جا لغتی لفظاً شبیه به لغتِ منفی اما با بار معنایی مثبت، جهت معارضه با گروه تحقیرکننده به کار رفته است. باید توجه کرد که پیش از این، محمد قزوینی با فراست تمام، براساس گزارشی در العقد الفرید مبنی بر استفاده عرب ها از لفظ «المسلمانی» برای اشاره تحقیرآمیز به ایرانیان گرویده به اسلام، نتیجه گرفته بود که «مسلمان» در ابتدا باید لفظی موهن (pejorative) بوده باشد اما به مرور معنای موهن آن فراموش و به صورت مترادفی برای «مسلم» به کار رفته است (قزوینی 1388، 7/87)؛ اما بنده استدلال می کنم که «مسلمانی» در العقد الفرید که تلفظش «مَسْلَمانی» است، اسم منسوبی است ساخته شده از «مَشْلْمانا» (= خائن) در سریانی با بار معنایی منفی که برخی اعراب آن را به تقلید از مسیحیان و با انگیزه های نژادپرستانه، جهت تحقیر ایرانیان گرویده به اسلام به کار برده اند؛ در حالیکه «مُسلمان» در فارسی برگردانی است از لفظِ سریانی «مشَلْمانا» (= کامل، مرد کامل) که ایرانیانِ گرویده به اسلام آن را برای مقابله با تحقیرشان توسط مسیحیان [و احتمالا همچنین عرب ها} استفاده کرده اند. بنابراین، یادداشت حاضر، بحثی است در تأیید و تکمیل نظر قزوینی. بنده تفصیل و توضیح بسیاری از غوامض بحث را در مقاله ای مفصل تر آورده ام و از ذکر آنها در اینجا پرهیز کرده ام (Arya Tabibzadeh forthcoming).
