ابن شهاب زهری

زهری راوی شاخص جوامع حدیثی اهل سنت و دارای روایاتی در جوامع حدیثی شیعه است که ضمن ارتباط با امامان (سجاد و صادقین(ع)) 45سال را در مناصب مختلف در دربار مروانیان گذراند و به پشتوانه این ارتباط بهره مند زیست و در جریان ساماندهی و نگارش اخبار نقش برجسته ای ایفا کرد. این کارنامه سبب داوریهای متعارضی در باره اش شد. در حالی که شیخ طوسی و برخی دیگر او را «عدو» خوانده اند محقق بهبهانی و بعضی دیگر وی را شیعه به شمار آورده و حتی رازدار امام سجاد(ع) دانسته اند. رجالیان معاصر، آیة الله خویی و علامه تستری او را چهره ای اهل تسنن و میانه رو خوانده اند. از بررسی رفتار دنیاگرایانه و روایات عمدتاً جانبدارانه اش برمی آید او که در مرز دشمنی با اهل بیت (ع) حرکت می کرد به عداوت نزدیک تر بود و به مرور زمان با اجرای نقشه حاکمان در ساماندهی به اخبار و رقابت با صادقین(ع) انحرافش بیش تر شد لذا نسبت عداوت به او دور از صحت نیست.

در بررسی اِسنادی روایات اصلی جمع قرآن، نقش ابن شهاب زُهری به عنوان جامع و حلقه مشترک این روایات، به خوبی به چشم می خورد. راویان این دسته روایات عمدتاً مدنی بوده و حکایت از جمع قرآنتوسط ابوبکر، عمر و عثمان دارند. با توجه به جایگاه محوری زهری به عنوان نماینده گروه مدنی «اصحاب اثر» در ربع نخست سده دو هجری و نیز به عنوان اولین مدوّن حدیث نبوی، به نظر می رسد وی اصلی ترین منبع نقل حدیث برای راویان بعد از خود بوده است. ازاین رو وی روایاتی از جمع قرآنرا که در انتهای قرن یک هجری در مدینه رایج بوده، نقل کرده و رواج دهنده اصلی این روایات، بعد از خود بوده است. تعلق زهری به بوم مدینه و درنتیجه، «مدنی گرایی» او در امتداد روحیه انحصارگرایی علمای مدینه باعث شد تا به دنبال یکسان سازی مصاحف و اصل قرار دادن مصاحف مدینه، تنها ایشان به روایات مشهور جمع قرآناهتمام ورزند. زهری تنها سه خلیفه اول را جزو خلفای راشدین شمرده و عثمان را افضل از حضرت علی R می دانسته است. بدین ترتیب «عثمانی گری» زهری و ارتباط و کارگزاری مستمر او در دستگاه خلافت اموی که در طراحی و ترویج جریان عثمانیه نقش اساسی را ایفا کردند، باعث می شد درباره روایات جمع قرآنتنها به نقل و ترویج روایات مشهور جمع قرآنبپردازد.

محمد بن مسلم بن شهاب زهری از محدثان و راویان برجسته قرن اول و دوم هجری است. تصویری که از او در منابع کهن و در پی آن تحقیقات جدید، ارائه شده است غالباً رویکردی افراطی یا تفریطی دارد. منابع شیعی عموماً زهری را به عنوان دشمن اهل بیت و دست نشانده امویان و منابع اهلسنت او را به صورت چهره ای معتدل و ثقه معرفی می کنند. یکی از مسائل مطرح شده درباره زهری، رابطه او با خلفای اموی است که بررسی دقیق شواهد تاریخی، از فراز و نشیب این ارتباط حکایت دارد. منابع شیعی با استناد به همین ارتباط عموما زهری را از حیث رجالی شخصیتی غیرقابل اعتماد قلمداد می کنند، حال آن که برخی روایت های او درباره مقام والای اهل بیت و نیز برخی مواضع مخالفش با عقاید امویان، نشان می دهد که گزاره های مورد تأکید این منابع درباره سرسپردگی زهری به امویان، دست کم به طور مطلق قابل پذیرش نیست. به نظر می رسد صرف حضور زهری در دربار اموی، باعث تضعیف وی در بیشتر منابع و پژوهش های شیعی شده است؛ در حالی که در بسیاری از موارد، نمی توان تأثیر این ارتباط را در گرایش های زهری مشاهده کرد.

در چند دهه اخیر، منابع جدیدی مطالعه و بررسی پیرامون سیره پیامبر (ص) را در چشم انداز نوینی قرار داده اند. یکی از این منابع بخش «کتاب المغازی» در مصنف عبدالرزاق است. مصنف عبدالرزاق از چندین نسخه گردآوری شده و شامل تعداد بسیاری روایت است که کتاب المغازی بخشی از مجلد پنجم آن است. کتاب المغازی بخشی تاریخی است که مهم ترین حوادث زمان حیات پیامبر (ص) و پس از وفات آن حضرت را تا زمان خلافت معاویه شرح می دهد. اهمیت کتاب مذکور به سبب دارا بودن روایات قدیمی تری است که در قیاس با دیگران، بیشتر به ابن شهاب زهری نسبت داده شده است. نگارنده در نوشتار پیش رو کوشیده است این احادیث و روایات را دقیق تر تاریخ گذاری کند. وی در راستای این هدف، نخست، کتاب مصنف عبدالرزاق را معرفی و از بخش پنجم آن یعنی کتاب المغازی و منابع آن، سخن به میان می آورد. سپس با اشاره به منابع خبری معمر و زهری، به اهمیت کتاب المغازی می پردازد. نویسنده با مقایسه یک روایت از کتاب المغازی عبدالرزاق با روایات مختلف، الجامع الصحیح بخاری و سیره ابن هشام، چنین نتیجه گیری می کند که احادیث صحیح دیگری نیز از معمر/ زهری در کتاب المغازی وجود دارد که آن را به یک منبع کهن و باارزش برای سیره پیامبر (ص) تبدیل کرده است.