هویت فرهنگی

فرهنگ ایرانی، فرهنگی مانا و پایدار است و از عوامل اصلی این ماندگاری، سه ویژگی انعطاف پذیری، تعامل فرهنگی و درنهایت هویت فرهنگی است که به رغم تنوع و تکثر موجود در جامعه امروزی به انسجام ملی ایرانیان کمک کرده است. موزه، آیینه ای از خودآگاهی یک جامعه و پویایی فرهنگ آن در گذر زمان و عبور از رخدادهای تاریخ است. خصلت آیینگی موزه، با بازتاب فرهنگ و تمدن یک سرزمین در طی زمان همراه است. ازاین رو، برجسته ترین موزه های جهان را می توان در سرزمین هایی یافت که به علم شناخت فرهنگ و خودآگاهی برآمده از آن بهایی فراوان داده و جایگاه موزه را در آموزش و افزایش خودآگاهی انسان ها دربارة تاریخ، تمدن، فرهنگ، هویت و سرزمین خود بسیار مهم می دانند. موزه های مردم شناسی در ایران، مکان هایی معنادار برای ارایه و نمایش هویت فرهنگی ایران هستند که به صورتی نمادین عمل می کنند. مقاله حاضر با اتخاذ روش تاریخ شفاهی و مصاحبه های عمیق و تحیل مضمون یافته ها تلاش دارد به فهمی از نقش موزه های مردم شناسی در شکل دهی به هویت فرهنگی ایران دست یابد. یافته های به دست آمده در قالب چندین مفهوم عمده مانند (موزه مردم شناسی؛ فضایی برای یادآوری فرهنگ ایرانی، موزه مردم شناسی؛ تنوع، اصالت و ماندگاری ویژگی های فرهنگی ایرانی، موزه مردم شناسی؛ موزه فرهنگ ایرانی، موزه زندگی ایرانی، موزه مردم شناسی؛ نهادی تاریخی- فرهنگی، موزه مردم شناسی؛ جریان زندگی، آرایش بافت محور، موزه مردم شناسی؛ خاطره جمعی ایرانیان، موزه مردم شناسی؛ مرکزی برای پژوهش مردم شناختی از ایران و موزه مردم شناسی؛ تعالی فرهنگی جامعه ایرانی) و یک مضمون اصلی (موزه مردم شناسی؛ فضایی برای هویت بخشی و شکل گیری هویت فرهنگی ایران) ارایه شده اند. این مفاهیم نشان می دهند که موزه مردم شناسی نقشی انکار ناپذیر در نمایش هویت فرهنگی جامعه ایرانی دارد و سبب تولید و بازنمایی هویت ملی، افزایش آگاهی تاریخی، تشدید حس تعلق خاطر قومی و ملی در میان ایرانیان می شود.  

اماکن مذهبی، به ویژه امام زادگان و بقاع متبرکه، همواره یکی از پایدارترین کانون های مذهبی شیعیان بوده است. این اماکن از صدر اسلام تاکنون و در ادوار مختلف با شدت و ضعف مورد توجه محبان این معصوم زادگان بوده اند. امروزه امام زادگان تنها یک زیارتگاه و کانون مذهبی صرف نیستند، بلکه تاریخ، هویت، و محل استقرار آن ها گویای حقایق بسیار است. در واقع، این مکان ها بستر تحولات سیاسی و فرهنگی گوناگونی در دوران معاصر به شمار می آیند. پژوهش حاضر با نگاهی ایران شناختی به بررسی جامعی از امامزاده حسن کرج به عنوان یک نمونه موردی اختصاص دارد. در این راستا، پژوهشگر موقعیت بقعه مذکور، نام و نشان صاحب بقعه، تاریخچهبقعه، معماری کنونی بقعه و ملحقات آن و همینطور زائران، نذورات، مدفونین، بانیان، سازندگان و متولیان آن را مورد مطالعه قرار داده است.این پژوهش با استفاده از تحقیقات میدانی، مصاحبه شفاهی، اسناد و منابع کتابخانه ای با روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است.

عوامل بصری در نورپردازی منظر شبانه می توانند مفاهیم فرهنگی و هویتی را در قالب نشانه هایی منتقل کنند. این نشانه های بصری را می توان «نشان های فرهنگی» در منظر شبانه نامید. «اصول و قواعد زیبایی شناسی بومی هر شهر به عنوان هویت فرهنگی در قالب یک ابزار، می تواند مدل و چارچوبی برای هویت بخشی به شهر از طریق نورپردازی منظر شبانه باشد». هدف این تحقیق، دستیابی به مدلی در زیبایی شناسی منظر شبانه شهری است که بر هویت فرهنگی تأکید دارد. این تحقیق را می توان در زمره پژوهش های توسعه ای و کاربردی دانست که با روش کیفی و توصیفی انجام شده است. متغیرهای مورد نظر این پژوهش کیفی بوده و از طریق استدلال ارتباط بین آن ها سنجیده می شود و نمونه های منظر شبانه شهرهای لیون، سیدنی، روتردام و هلسینکی مورد بررسی قرار گرفته است. در تمام نمونه ها، بعدی از فرهنگ در منظر شبانه مورد تأکید قرارگرفته است. یافته های تحقیق نشان داد که توجه به ابعاد فرهنگی منظر شبانه در کنار توجه به ابعاد زیبایی بصری، راز بهبود موفقیت این نمونه ها هستند. نشان فرهنگی، ابزار تسهیل کننده اعمال زیبایی ذهنی است که از طریق نمودهای عینی زیبایی شناسی منظر شبانه امکان ظهور خواهد داشت. نتایج تحقیق نشان داد که منظر هویتمند حاصل تجمیع عوامل ذهنی و عینی است و اگر زیبایی شناسی عوامل عینی منظر شبانه براساس عصاره زیبایی شناسی فرهنگی طراحی و نورپردازی شود، حس هویتمندی در منظر شبانه استمرار می باید.

یکی از مسائل مطرح شده در حوزه ی صلح جهانی، جهانی شدن فرهنگ و همگون سازی آن است که با توجّه محوریت انسان در حوزه ی مسائل فرهنگی، این مهم باید با پذیرش و اقناع آن از سوی افراد صورت پذیرد و نمی توان آن را بر فرد و جامعه تحمیل کرد. توجه به مسائل فرهنگی یکی از مبانی حقوق بشر است که از آن به حقوق فرهنگی تعبیر شده و آن گونه که باید و شاید به آن پرداخته نشده است. هدف از پژوهش حاضر همگون شدن هویتهای فرهنگی در بستر جهان شمولی با رویکرد حقوق فرهنگی است. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که توجه به حقوق فرهنگی می تواند تأثیرات مثبت و فراوانی در زمینه ی همزیستی مسالمت آمیز افراد بشر داشته باشد؛ از این رو باید با ارائه الگوی مناسب در راستای فرایند همگون شدن فرهنگها و بسترسازی برای پذیرش همگانی فرهنگ جهانی گام برداشت تا با اقناع عموم انسان ها، ضمن به رسمیت شناختن تنوع فرهنگی و توجه جدی به حقوق فرهنگی به سمت بستر جهانشمولی حرکت کرد.

مطالعه "فرم"، در آثار و هنرهای مختلف، ملاحظات گونه گونی را می طلبد؛ فرم یک اثر هنری می تواند در قالب های پرشمار رسانه ای و نیز بسترهای اجتماعی و فرهنگی مختلف، هستی متفاوتی را تجربه کند و همین مسئله فرایند موجودیت یافتن فرم را در هنرهای زیبا و کاربردی از یکدیگر متمایز می کند. در این میان، به نظر می رسد مطالعه فرم در هنرهای کاربردی، بدون در نظر گرفتن بسترهای فرهنگی جوامع تولیدکننده، فرایندی ناقص است. مسئله اصلی در این پژوهش، بررسی و تحلیل نوع ارتباط اجزای فرمی قالی مناطق خراسان رضوی و جنوبی با بافتار و هویت فرهنگی جوامع تولیدکننده آن است که با هدف شناخت و تفسیر نوع تأثیرگذاری مؤلفه های حاصل از مناسبات و تعاملات فرهنگی و اجتماعی جوامع تولیدکننده قالی در این مناطق بر ویژگی های فرمی محصول تولیدی انجام می گیرد. نوع پژوهش توصیفی تحلیلی است که اطلاعات مورد نیاز آن با روش های کتابخانه ای و میدانی (مشاهده و مصاحبه) جمع آوری شده است. تجزیه وتحلیل اطلاعات با استفاده از روش های "کمّی سازی نوع سوم" و "تحلیل خوشه ای" به عنوان شیوه هایی کارآمد در مطالعات فرهنگی انجام گرفته است. نتایج این پژوهش ضمن ارائه تصویری روشن از نوعِ پراکنش و خوشه بندی شاخصه های فرمی قالی های مورد مطالعه و نیز مؤلفه های فرهنگی جوامع تولیدی این محصول، نوع ارتباط و جهت گیری های مختلف شاخصه های فرمی قالی نسبت به هویت فرهنگی و سبک زندگی این جوامع را آشکار می سازد؛ از جمله تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم شاخصه های فرمی قالی از سبک زندگی و بافتار فرهنگی، بویژه در جوامع تولیدی که وابستگی بیشتری به جغرافیا و محیط طبیعی دارند.

زبان و فرهنگ رابطه درهم تنیده ای با هم دارند و زبان ابزار مهمی برای انتقال فرهنگ است. فرهنگ مؤلفه های مختلفی دارد که برخی از مهم ترین آنها در شیوه ارتباط با انسان های دیگر بروز می یابد. گاهی افراد در تعامل با دیگران دچار تعارضاتی می شوند که برای ادامه ارتباط، نیاز به رفع آن به صورت پوزش خواهی است. در پوزش خواهی، فرد با آگاهی از دانش فرهنگی جامعه خود، سخنی بر زبان می آورد که بتواند نظر موافق مخاطب خود را جلب کند. بنابراین با مطالعه گفتارهای مربوط به پوزش خواهی می توان لایه های فرهنگی نهفته در زبان را شناسایی کرد. یکی از متون مهم زبان فارسی که حاوی اطلاعات فرهنگی و اجتماعی بسیاری است، شاهنامه فردوسی است که در آن مسائل فرهنگی ازطریق گفتار شخصیت ها و ضمن روایت ها بازگو شده است. مسئله اصلی پژوهش پیش رو این است که فردوسی با درنظرداشتن اقتضای حال و بافت موقعیتی، از چه راهبردی برای بیان گفتار پوزش خواهی شخصیت های خود استفاده کرده است. ازسوی دیگر، نوع چینش متنی گفتار پوزش خواهی چه اطلاعات فرهنگی و اجتماعی را بازگو می کند. به این منظور، پنج گفتار با محتوای پوزش خواهی در شاهنامه به صورت هدفمند انتخاب و ساختار متنی آن با استفاده از روش رقیه حسن در بررسی ساختار متن (1985 و 1989) و نیز ساسانی و یزدانی (1392) در تقسم بندی گام ها و به شیوه کیفی تحلیل شد. براساس نتایج حاصل از پژوهش، گفتار پوزش خواهی در شاهنامه ساختار ویژه ای دارد که باتوجه به موقعیت و جایگاه افراد و نیز اهمیت موضوع تغییراتی هم در آن مشاهده می شود.

هدف: هدف از این مقاله، بررسی سیاست هویت فرهنگی اسلام در وضعیت جهانی شدن است. فرهنگ اسلامی در شرایط جهانی شدن، از حیث نظری، چه نوع مواجهه ای با سایر فرهنگها خواهد داشت. روش: طبیعی است به دلیل پرسش از چیستی مواضع، بیشترین رهیافت به کار برده شده، رهیافت توصیفی باشد؛ اما در جایی که بحث به سیاست مطلوب مربوط بوده، رهیافت تجویزی هم بر داوری و توصیف افزوده شده است. یافته ها: در چارچوب نظری، پس از بحث درباره مفاهیم کلیدی، محورهای ذیل به عنوان محورهای بررسی مشخص شده است: 1. درک روند جاری، 2. فرهنگ جهانشمول و فنّاوری، 3. عقلانیت، خیر و غایت ایدئولوژیک، 4. سیاست هویت. در بررسی های به عمل آمده، ضمن تأیید امکان جهانی شدن و امکان سیاست هویت عام و جهانشمول از دیدگاه اسلام؛ دو نوع سیاست هویت متفاوت و در عین حال تکمیل کننده در حیطه «هویت محیطی» و «هویت فلسفی» مورد تأیید اسلام تشخیص داده شد. نتیجه گیری: هویت فلسفی که امری برساخته است، سیاست هویتی اولیه «سیاست گفتگویی» در ذیل عقلانیت حقجوی اسلامی است؛ اما در صحنه واقعیات ثانویه در چارچوب اصول سیاست خارجی اسلام از قبیل قواعدی مثل «نفی سبیل» و «اسلام یعلو ولا یعلی علیه»، این سیاست هویت قابلیت تغییر می یابد.

داستان امیرارسلان نامدار از داستان های عامیانه ادبیات ایران در دوره قاجار است که این مقاله تلاش می کند با تطبیق متن و تصویر، ساختارهای پنهان و آشکار فرهنگی و هویتی آن را واکاوی و ضمن بازیابی ریشه های فرهنگی مستتر در این داستان، نمودهای آن را در تصاویر نسخه چاپ سنگی سال 1317 ه . ق معرفی و مطالعه کند. داستان امیرارسلان از مشهورترین قصه های بلند رمانس وار است که در دوره گذار از قصه به رمان جای می گیرد. امیرارسلان در میانه دوره قاجار نوشته شده و برخی ویژگی-های داستان های سنتی و کهن ایران و برخی ویژگی های رمان و داستان جدید در آن قابل مشاهده است. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی با رویکرد تاریخی و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که به علت وجود هویت های چندگانه در فرهنگ و جامعه دوره قاجار، لایه های هویتی متعدد در ادبیات و هنر این دوره قابل بازیابی است. از این رو، در داستان امیرارسلان نامدار، سه لایه وجود دارد: لایه هویتی فرنگی مآبی در اولین سطح قرار دارد و پس از آن لایه هویتی ایرانی-اسلامی در دومین سطح و لایه هویتی باستان گرایی در سطح زیرین یا ضعیف تر هویت های ادبی و بصری قرار گرفته است.