فخر مدبر

آداب الحرب و الشجاعه از متون منثور فارسی در نیمه اوّل قرن هفتم و از آثار محمّد بن منصور بن سعید، ملقّب به مبارکشاه و مشهور به فخر مدبّر در موضوع سیاست و کشورداری، اسب داری و جنگاوری است. مبارکشاه این کتاب را در چهل باب نوشته و آن را به سلطان ایلتتمش، پادشاه هندوستان (حک 607 – 633)، تقدیم کرده است. آداب الحرب و الشجاعه در سال 1346 به اهتمام احمد سهیلی خوانساری بر اساس شش نسخه به طبع رسیده است. در سال 1354، محمّد سرور مولائی شش باب نویافته متن را که در چاپ سهیلی خوانساری نیامده، در رساله ای با عنوان آئین کشورداری چاپ کرده است. او این شش باب را از روی نسخه ای متعلّق به دیوان هند که نام متفاوت «آداب الملوک و کفایه المملوک» را دارد و سهیلی از آن غافل مانده، تدوین کرده است. در این مقاله، با استفاده از پنج نسخه خطّی کوشیده ایم، نخست، جایگاه نسخه متعلّق به دیوان هند و چرایی اختلاف عنوان آن را تبیین؛ و بعد از آن، خطاهای آئین کشورداری را اصلاح کنیم. بررسی های ما نشان داده است که به احتمال بسیار، آداب الملوک و کفایه المملوک نسخه بازنگری شده مؤلّف و جامع ترین نسخه در موضوع و عنوان است. دیگر آنکه آئین کشورداری خطاها و غلط هایی دارد که نیازمند تصحیح دیگری است. ما با اصلاح این خطاها و دادن توضیحات لازم، بر ضرورت تصحیح مجدّد این متن و چاپ آن در کنار دیگر بخش های آداب الحرب، در مجلّدی واحد، تأکید کرده ایم.

با وجود نگارش فرهنگ های لغات متعدد در زبان فارسی، همچنان واژه ها و اصطلاحات فارسی زیادی هست که از دید فرهنگ نویسان مغفول مانده یا شکل هایی از آنها ثبت نشده است. اخیراً با مطالعه منابع مختلف فارسی و تهیه پیکره های غنی، تلاش هایی برای گردآوری و ثبت واژه های ازدست رفته صورت گرفته و تا حدودی جبران شده، ولی همچنان این مشکل به شکل مطلوب حل نشده است. کتاب آداب الحرب و الشجاعه یکی از آثار ارزشمند فارسی است که هم از نظر قدمت و هم از نظر دارا بودن واژه های عمومی و اصطلاحات تخصصی نظامی دارای اعتبار زیادی است که بسیاری از این واژه ها گردآوری و ثبت نشده و ثبت آنها از نظر فرهنگ نویسی اهمیت ویژه ای دارد. همچنین به دلیل تخصصی بودن این کتاب در حوزه نظامی، پژوهش در این موضوع از اهمیت شایانی برخوردار است، ولی به دلیل گستردگی اصطلاحات نظامی و ابعاد مختلف آن در این کتاب، پژوهش در همه این ابعاد کاری دشوار و زمانبر است؛ بنابراین در این پژوهش فقط واژه های نظامی مربوط به انواع پیکان و گرز که از فرهنگ های لغات فوت شده است، برای اولین بار بررسی و معرفی می شوند. روش کار مطالعه کتاب آداب الحرب و استخراج واژه های مورد بحث، سپس جستجوی آنها در فرهنگ های لغات معتبر فارسی است تا روشن شود که هیچ یک از آنها در این فرهنگ ها نیامده است. نتیجه این پژوهش حکایت از آن دارد که سیزده اصطلاح نظامی در این موضوع هست که تاکنون در هیچ فرهنگ لغتی ثبت نشده و در این پژوهش برای نخستین بار است که این واژه ها و اصطلاحات معرفی شده است.

آداب الحرب و الشجاعه اثری ارزشمند به زبان فارسی با موضوع نظامی و آداب جنگاوری است که در اوایل قرن هفت به نثری ساده و روان به رشته تحریر درآمد. این کتاب هم ازنظر قدمت متن و هم از دید زبان شناسی اعتباری برجسته دارد و کهن ترین متن فارسی شناخته شده در موضوع نامبرده است؛ نیز با توجه به اینکه در شبه قاره هند تألیف شده است، واژه ها و اصطلاحات هندی دارد؛ بنابراین بدیهی است که توجه ویژه به این کتاب ازنظر واژه شناسی و معنی شناسی ضرورتی انکارناپذیر دارد. با مطالعه کتاب با رویکرد واژه شناسی مشخص شد که بسیاری از واژه ها تاکنون ناشناخته باقی مانده و در هیچ منبعی درباره آنها توضیحاتی نیامده است؛ ولی به دلیل گستردگی اصطلاحات ناشناخته این کتاب، ثبت و بررسی همه آنها کاری زمان بر و دشوار است؛ بنابراین در این پژوهش، برخی از واژه های نظامی، استخراج، بررسی، معرفی و تحلیل می شوند. روش کار در مرحله اول، مطالعه آداب الحرب و الشجاعه و استخراج واژه های ناشناخته و ثبت نشده در حوزه مسائل گفته شده است. در مرحله بعد به روش مطالعه کتابخانه ای و جست وجو در پیکره ها و نرم افزارهای گوناگون مرتبط و با ابزار یادداشت برداری، شواهد موجود گردآوری شد. در مرحله نهایی، برخی از واژگان، بررسی و تحلیل شدند که درباره آنها توضیحاتی بیان می شود و هویّت شان آشکار خواهد شد. برخی نیز به دلیل آشکاربودن معانی آنها یا نبود اطلاعات کافی، که بیش از پنجاه واژه است، فقط معرفی شدند. درکل، همه این واژه ها نویافته هستند و تاکنون هیچ یک در فرهنگ لغتی ثبت نشده اند و در اینجا برای نخستین بار معرفی می شوند.

کتاب آداب الحرب و الشجاعه یکی از آثار ادبی و تاریخی است که علاوه بر ارائه اطلاعات ارزشمند درباره جنگ، در بررسی مسائل مرتبط با اخلاقِ جنگ نیز بسیار ارزشمند است. این کتاب تألیف فخر مُدبّر (قرن ششم، اوایل قرن هفتم) است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «فخر مدبّر در آداب الحرب و الشجاعه به کدام یک از آداب جنگ و بایدها و نبایدهای اخلاقی آن توجه داشته است؟». براساس این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است، برتری صلح بر جنگ، پایبندی و احترام به صلح و پیمان نشکستن، خوش رفتاری با اسرای جنگی، مشورت کردن در جنگ، کوچک و خوار نشمردن دشمن، رعایت حقوق لشکریان و حق گزاری از آنان، پرهیز از دشنام دادن، رازداری و پوشاندن اسرار نظامی، تیمارداشت و رعایت حقوق رعیت، رعایت حقوق غیرنظامیان، منع از آسیب رساندن به مزارع و کشتزارها، پرهیز از ترس و ناامیدی ازنظر فخر مدبّر، ازجمله اخلاق جنگ شمرده می شود.    

کتاب آداب الحرب و الشجاعه، تألیف محمّد بن منصور بن سعید (ملقّب به مبارکشاه و معروف به فخر مدبّر)، از آثار مهمّ قرن هفتم هجری است که جدا از ارزش زبانی، به لحاظ تاریخی و اجتماعی نیز جایگاهی ویژه دارد. مطالب و مندرجاتِ کتاب چنان که از نام آن برمی آید بیشتر به شیوه های نبرد، آرایشِ سپاه و تعبیه جنگی، اوصاف و کاربردِ جنگ افزارها، عرض دادنِ لشکر و آداب و ترتیبِ آن، اختیار کردنِ زمینِ مَصاف، آیین پادشاهی، فرستادنِ رسول و ارسالِ تُحَف، و مسائلی از این دست مربوط می شود. مؤلّف پندهایی نیز برای پادشاه و لشکرکش و رعیت ذکر کرده است. آگاهی هایی که آداب الحرب درباره رنگ و شکل، عیب و علّتِ اسبان و معالجات امراضِ این حیوان به دست می دهد، مغتنم است و از خلال آن می توان مدخل های تازه به فرهنگ های لغت زبان فارسی افزود یا تعاریفِ مدخل های موجود را تکمیل کرد. قریب به شصت سال پیش، احمد سهیلی خوانساری به تصحیح این اثر همّت گماشت و حاصل کار خود را در 1346ش انتشار داد. در این مقاله مروری بر چند واژه از این کتاب داشته ایم.