مطالعات ملی

پژوهشگرانی که درباره ملیت ایرانی ایراد سخن نموده اند درخصوص جایگاه تشیع در سازه ایرانی اختلافات درخور تأملی دارند. برای بررسی این اختلافات و کشف نزدیک ترین ایده به وضعیت هویتی امروز ایرانیان، در این مقاله تلاش شده تا ضمن بررسی روابط گونه گون میان «مذهب و ملیت» و با اتخاذ روش تفسیر انتقادی به نظرات طیف های مختلفی از پژوهشگران ملیت ایرانی پرداخته و ضمن دسته بندی کلی مواجهات، با استفاده از داده های آماری در باب جایگاه مذهب در هویت ایرانی به ارزیابی این نظریات بپردازیم. در پایان، نشان دادیم دست کم سه دسته مواجهه اصلی وجود دارد که به ترتیب به تعارض ملیت و تشیع، این همانی ملیت و تشیع و هم چنین رابطه جزئی و کلی میان این دو مفهوم قائل شده اند. هم چنین روشن شد آن دسته از نظریه پردازانی که تاریخ تولد ملیت ایرانی را به عصر پیشامدرن ارجاع داده اند، عمدتاً تشیع را از هسته ملیت ایرانی دورتر تصور کرده و در مقابل، آنان که به مدرن بودن این ملیت گرایش داشته اند یا اساساً با ناسیونالیسم مخالفت کرده اند، امکان و عرصه بیشتری برای مذهب تشیع قائل هستند. هم چنین معلوم گشت ایده هایی که تشیع را در هسته ملیت ایرانی قرار داده و بعد تاریخی ایرانیت را نیز پذیرفته اند با وضعیت امروز هویتی ایرانیان قرابت بیشتری پیدا می کنند.

شعر کودک و نوجوان ازجمله شعرهای مفهومی است که جهت آموزش و آگاهی مخاطب و بسته به قدرت درک هر یک از رده های سنی، در آن مضامین متنوع گنجانده شده است؛ ازجمله ی این مضامین، هویت ملی و عناصر آن است. در این مقاله سعی بر آن است تا به روش توصیفی تحلیلی هویت ملی و عناصر آن در اشعار شاعران نامی حوزه ی ادبیات کودک و نوجوان؛ جعفر ابراهیمی، مصطفی رحماندوست، اسدالله شعبانی و ناصر کشاورز بررسی و مورد تحلیل قرار گیرد. پرسش اصلی این است که شاعران مذکور چه مؤلفه هایی از هویت ملی را در اشعار خود آورده و اهداف معرفتی آنها از ارائه ی این مؤلفه ها چه بوده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که این شاعران با پرداختن به عناصر زبان، دین، سرزمین، فرهنگ و تاریخ، ضمن شناساندن هویت ملی و احیای پایه های آن، بسیاری از مسائل ملی چون اهمیت دفاع از هویت ملی، حفظ ارزش های ملی، تحریک روحیه ی ظلم ستیزی و انقلابی، ارزش همبستگی و وحدت، مسؤولیت شناسی، ایجاد پیوند فرهنگی بین نسل ها، ترویج فرهنگ و هنر ایرانی، عشق به میهن و تلاش برای مصون ماندن کشور از تجاوز دشمن را نیز به نمایش گذاشته اند.

هویت ملی، خودآگاهی مشترک یک ملت است که در عرصه های مختلفی چون داستان ، شعر، موسیقی، نقاشی، خطاطی و معماری نمود پیدا می کند. کتیبه های شعر فارسی در بناهای تاریخی، که هم زمان از چهارعنصر زبان، خط، شعر و معماری بهره می برند، جلوه ای از هویت ملی را به نمایش می گذارند. این پژوهش کوشیده است تا تجلی هویت ملی را در اشعار فارسی کتیبه های تاریخی دوره ی صفوی در شهر اصفهان مورد بررسی قرار دهد. به همین منظور، تعداد 97 کتیبه شعر فارسی در بناهای تاریخی شهر اصفهان از دوره ی صفوی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده از بررسی 457 بیت شعر در کتیبه های ذکر شده نشان می دهد پرتکرارترین مضامین در کتیبه های مورد مطالعه عبارت اند از: 1- مضامین دینی 2- مدح شاه 3- ذکر نام و یاد بانی بنا، که به ترتیب به مذهب تشیع، نهاد شاهی و نهاد وقف اشاره دارند و هر یک به نوعی از فراسنجه های هویت ملی در دوره ی صفوی محسوب می شوند.

در میان عوامل گوناگونی که سبب تشکیل و قوام هویت یک جامعه می شود؛ زبان نقش ویژه ای را ایفا می کند. در این میان، جای نام ها یا همان نام مکان های جغرافیایی نقش مهمی دارند. در این نام های جغرافیایی می توان عناصر مشترکی را مشاهده کرد که منجر به تشابهی فرهنگی و نهایتاً اشتراک هویتی برای کاربران آنها می شود. بخش اعظم این عناصر مشترک در نام های جغرافیایی را آن واحدهای زبانی ای تشکیل می دهد که اصطلاحاً سازه های جای نام ساز نامیده می شوند. نقش این سازه ها به ویژه در کشورهایی مانند ایران که از اقوام گوناگون تشکیل شده است و زبان های در آن رواج دارد در ایجاد هویت فرهنگی مشترک و نهایتاً هویت ملی بسیار مهم است. در این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش هستیم که مردم مناطق مختلف ایران در انتخاب جای نام ها که از نمودهای بارز هویتی در هر سرزمین هستند، چه راهکاری انتخاب کرده است؟ و آیا این راهکار سودمند بوده است؟ داده های این تحقیق نشان می دهد که استفاده از سازه های جای نام ساز مشترک و شفاف راهکاری بوده که اقوام ایرانی در انتخاب نام مکان های جغرافیایی برگزیده اند. درواقع، اقوام ایرانی با استفاده از این سازه های جای نام ساز مشترک توانسته اند نوعی هویت فرهنگی مشترک را به وجود آوردند که سبب تقویت هویت ملی آنها نیز شده است.

با توجه به دغدغه های موجود درخصوص تنوع فرهنگی و مذهبی در جامعه ی ایران و پیامدهای ناشی از آن، این پژوهش به بررسی رابطه و نسبت گرایش به هویت ملی و دینی در میان جامعه ی زرتشتیان پرداخته است. هویت دینی یکی از مهم ترین ابعاد هویت بوده که نقش تعیین کننده ای در هویت یابی افراد ایفا می کند و تقویت این بعد از هویت می تواند موجبات قوام سایر ابعاد را فراهم آورد و چالش در این حوزه می تواند زمینه ساز بحران در سایر ابعاد هویت به خصوص هویت ملی شود. این ادعا مخصوصاً در جوامعی که دین رکن اساسی آن جامعه را تشکیل می دهد موضوعیت بیشتری دارد. بر این مبنا، این تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی بوده که با روش پیمایشی و استفاده از ابزار پرسشنامه انجام گرفته است. جامعه آماری این پژوهش، زرتشتیان استان های یزد و فارس بوده اند که به صورت نمونه گیری تصادفی، تعداد 384 پرسشنامه پر شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که در میان جامعه زرتشتیان میزان گرایش به هویت دینی رابطه ی معناداری با میزان گرایش به هویت ملی دارد به گونه ای که در میان این جامعه همبستگی هویت دینی با ابعاد فرهنگی تاریخی و سیاسی هویت ملی بالاتر بوده ولی میزان همبستگی ابعاد جغرافیایی اجتماعی علیرغم معناداری در سطح کمتری است.

ژئوپلیتیک عمومی، عرصه خلق، جعل، بازتولید و در نهایت، بازنمایی هویت هاست. این بازنمایی ها، بسته به مقیاس انتشار، ادراکات ذهنی و بین الاذهانی آحاد و جوامع انسانی را متأثر ساخته و با توجه به تکثّر رسانه ها به مثابه اصلی ترین ابزار انتشار و هم چنین، اجتماعی شدن آنها، گونه های متفاوتی از ژئوپلیتیک عمومی را در قبال مسأله ای واحد، پدید می آورد. سیاست های منطقه ای جمهوری اسلامی ایران در قبال تروریسم نیز، موضوعی است واحد که هر یک از عوامل و کنشگران؛ اعم از منطقه ای و بین المللی، دولتی و غیردولتی، فردی و یا نهادی؛ با خوانش و زاویه دید خود سراغ آن رفته و لاجرم، به بازنمایی آن پرداخته اند. پژوهش پیشِ رو، با تحلیل نشانه شناختی منتخبی از آثار مصوّر منتشر شده در این موضوع، سه گونه اصلی: حامیانه، منتقدانه و خصمانه در این بازنمایی ها را شناسایی کرده و ضمن ارائه ی مستندات کمّی و کیفی از آثار مورد مطالعه، به تشریح نتایج این سه گونه از ژئوپلیتیک عمومی پرداخته و مهم ترین سویه های هویتی دنبال شده در آنها را آشکار می سازد.

بخشی از تاریخ ملت ها بر پایه ی داستان های نقلی و شفاهی است که از آن با عنوان فرهنگ عامیانه نام برده می شود. مردم از فضای خیالی این حکایت ها لذت برده و بر ماندگاری شان همت می گمارند. پویا نمایی توانایی به تصویر کشیدن تخیلات را داشته و می تواند با اقتباس از داستان های عامیانه ی ایران، در بازتاب هویت ملی نقش بسزایی داشته باشد. پژوهش حاضر باهدفی کاربردی در پی پاسداشت، شناساندن و استفاده از بسترهای فرهنگی وطنی در پویانمایی های ایرانی و دوری از آثار نامأنوس کشورهای بیگانه است. مسأله ی اصلی تحقیق واکاوی مؤلفه های فانتزی در ادبیات عامیانه و نقش آن در هویت سازی ملی است. روش تحقیق کیفی است و اطلاعات براساس منابع کتابخانه ای، شنیداری و تصویری جمع آوری شده است. بدین سان با گزینش هدفمند سه قصه ی عامیانه ی: «لاک پشت و دوستانش»، «عادت ملک کرمان» و «ماهیِ آدم خوارِ دریای پارس»، تأثیر این متن ها بر جامعه ی پیرامون خود بررسی می شود. نتیجه ی حاصله رهنمون می سازد، تمایزآفرینی و نشانگرهای خاص فانتزی قصه های عامیانه ایرانی ظرفیت فراوانی در بازتاب هویت ملی از طریق پویانمایی دارد.

سازمان دهی سیاسی فضا در جهان امروز اهمیت زیادی پیدا کرده است. در سطح تقسیمات کشوری و تفویض اختیار به مناطق به دلیل اقتضائات دیوانی و سیاسی، حکومت ها ناچار از سازمان دهی های جدیدتر با توجه به شرایط خود شده اند. درنتیجه این تحولات به تدریج ساختارهای جدیدی برای مدیریت فضا شکل گرفت که این ساختارها کنش های انسانی را ساماندهی می کنند. بر این اساس طیفی گسترده از کشورهای با اختیارات گسترده محلی تا کشورهای متمرکز بسیط با فقدان اختیارات محلی شکل گرفته اند. در ترکیه همه سطوح مدیریت محلی و ناحیه ای و تفویض اختیار به نهادهای عمومی غیردولتی در پرتو اصل تلقی واحد از دولت ملت قابل تحلیل است و در صورت تعارض بین اختیارات و صلاحیت های اداری اصل سوم و صدوبیست و سوم بر سایر اصول رجحان خواهد داشت. یافته های این پژوهش نشان می دهد که اگرچه ترکیه در دو دهه قبل، اصلاحات زیادی درزمینه ی مدیریت های محلی براساس استانداردهای اروپا انجام داد اما با ناامیدی این کشور از ورود به اتحادیه اروپا، مجدداً نظام متمرکز تقویت شده است. «نظام کنترل دولت مرکزی» بر مدیریت های محلی ماهیت چندلایه دارد و نهادهای محلی توسط نهادهای ملّی به طرق مختلف محدود و کنترل می شوند.