تشیع و ملیت ایرانی؛ مطالعه انتقادی جایگاه تشیع در نظریه های پژوهشگران ملیت ایرانی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

پژوهشگرانی که درباره ملیت ایرانی ایراد سخن نموده اند درخصوص جایگاه تشیع در سازه ایرانی اختلافات درخور تأملی دارند. برای بررسی این اختلافات و کشف نزدیک ترین ایده به وضعیت هویتی امروز ایرانیان، در این مقاله تلاش شده تا ضمن بررسی روابط گونه گون میان «مذهب و ملیت» و با اتخاذ روش تفسیر انتقادی به نظرات طیف های مختلفی از پژوهشگران ملیت ایرانی پرداخته و ضمن دسته بندی کلی مواجهات، با استفاده از داده های آماری در باب جایگاه مذهب در هویت ایرانی به ارزیابی این نظریات بپردازیم. در پایان، نشان دادیم دست کم سه دسته مواجهه اصلی وجود دارد که به ترتیب به تعارض ملیت و تشیع، این همانی ملیت و تشیع و هم چنین رابطه جزئی و کلی میان این دو مفهوم قائل شده اند. هم چنین روشن شد آن دسته از نظریه پردازانی که تاریخ تولد ملیت ایرانی را به عصر پیشامدرن ارجاع داده اند، عمدتاً تشیع را از هسته ملیت ایرانی دورتر تصور کرده و در مقابل، آنان که به مدرن بودن این ملیت گرایش داشته اند یا اساساً با ناسیونالیسم مخالفت کرده اند، امکان و عرصه بیشتری برای مذهب تشیع قائل هستند. هم چنین معلوم گشت ایده هایی که تشیع را در هسته ملیت ایرانی قرار داده و بعد تاریخی ایرانیت را نیز پذیرفته اند با وضعیت امروز هویتی ایرانیان قرابت بیشتری پیدا می کنند.