مطالعات ملی

پوشاک مردم جامعه با استفاده از مجموعه علائم مادی، نظام ارتباطی فرهنگی ویژه ای را در میان آنان برقرار می کند. گاهی ارزش های نمادین موجود در جامعه های گوناگون در قالب لباس افراد، نمایان می گردد و نقش مهم و برجسته ای در پاسداری از هویت اجتماعی و فرهنگی آنها و دوام بخشیدن بدان در طول زندگی تاریخی نسل ها ایفا می کند. شاید در آغاز شکل گیری اجتماع های بشری، پوشاک صرفاً جنبه حفاظتی داشته و برای مصون نگهداشتن بدن در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی به کار می رفته است؛ ولی بعدها با گسترش باورهای دینی و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی، کارکرد اجتماعی و فرهنگی، و عقاید دینی، کارکرد اجتماعی و فرهنگی و نمادین پوشاک، برجسته تر شد و لباس، بیش از هر چیزی نشان دهنده هویت انسانی، اجتماعی و قومی انسان ها گشت.اعضای هر جامعه از راه نشانه های نمادین جامه هایی که بر تن دارند، میان خود، نظام ارتباطی فرهنگی ویژه ای برقرار می نمایند. برای درک عملکرد اجتماعی و فرهنگی پوشاک در هویت بخشی به اعضای جامعه باید با توجیه و تبیین چگونگی ارزش پوشاک در هویت اجتماعی و فرهنگی فرد و جمع در جامعه های گوناگون آشنا باشیم.در این مقاله در صدد بررسی ارزش های ملی و فردی پوشاک هستیم و می کوشیم مصداق های آگاهی ایرانیان از این مقوله را در گستره تاریخ، کند و کاو نماییم؛ هم چنین میزان اهمیت پوشاک در بحث هویت را تحلیل می کنیم و بدین پرسش، پاسخ می گوییم که آیا عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری لباس، همان عناصری هستند که به صورت مستقیم در شکل گیری هویت، مؤثر واقع می گردند و آنچه شکل دهنده هویت فردی، قومی و ملی جامعه می باشد در شکل گیری پوشاک نیز نقش مستقیم دارد یا خیر.

برای ایجاد و تقویت ملی در نسل آینده یک کشور، نهاد آموزش و پرورش، ابزارهای سه گانه فضای آموزشی، معلم و کتاب های درسی را دراختیار دارد. از آنجا که کتاب های درسی به صورت متمرکز تدوین شده و به طور یکسان در سراسر کشور استفاده می شوند، بررسی آنها با رویکرد هویت دینی ملی، از چگونگی تأثیر احتمالی آنها بر هویت یابی گروه سنی مخاطب، حکایت دارد. در سال های اخیر، بررسی کتاب های درسی از دیدگاه هویت ملی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شانزده پژوهش در این حوزه انجام شده است، در مقاله حاضر، این مطالعه ها با هدف به دست دادن تصویری کلی از کتاب های درسی با رویکرد یاد شده و با روش فراتحلیل، بررسی شده است. پژوهش ها براساس دوره تاریخی، گویه های مورد نظر و تعداد تحلیل گردیده اند. یافته ها نشان می دهد که در دوره های زمانی گوناگون با توجه به سیاست های کلان جامعه، تدوین کنندگان کتاب های درسی به یکی از دو بعد دینی و یا ملی هویت ملی ایرانیان توجه نموده اند و بعد دیگر، کمتر مورد توجهشان قرار گرفته است. با توجه به ویژگی هویت ملی ایران، توجه مناسب به هر دو بعد برای ایجاد هویتی منسجم در دانش آموزان ضروری می باشد.

در این مقاله به مطالعه سیاست زبانی کمپانی هند شرقی درباره زبان فارسی بین سال های 1780 تا 1838 براساس منابع تاریخی پرداخته ایم. در این مقطع زمانی، فارسی زبان تثبیت شده در محاکم قضایی، اداری و آفرینش های ادبی بود و بیشتر دانش استعماری مورد نیاز بریتانیا بر پایه مطالعه و بررسی منابع فارسی شکل می گرفت. در پژوهش حاضر این نظریه را که دانش استعماری به موجب روندی از گفتگو بین استعمارگران و محیط ادبی/فکری بومی حاصل شده، به بحث می گذاریم. منشیان فارسی نویس هندی ازجمله کسانی بودند که مهارت های لازم را در علم فارسی و همچنین دانش هایی به ویژه تاریخ نگاری داشتند که استفاده از آن زمینه های مورد نیاز شکل دهی نظریه های انگلیسی ها درباره تاریخ و تمدن هند را فراهم آورد. علاوه بر اینها بحث های گوناگون میان تصمیم گیرنده های سیاست های استعماری اعم از شرق گرایان و انگلیسی گرایان در باب موضوع انتخاب یا جایگزینی زبان رسمی واحد را مطالعه می کنیم که در نهایت به جایگزینی زبان های بومی بخوانید انگلیسی به منزله زبان رسمی محاکم قضایی و اداری به سال 1837 منتهی شده است. با این همه زبان فارسی توانست همچنان به مثابه زبان خلاقیت های ادبی و مهمتر از همه به منزله بخشی از زندگی فرهنگی مردم هند به حیات خود ادامه دهد. اگرچه از رسمیت افتادن زبان فارسی، ضربه محکمی بر پیکر آن بود، علت اصلی افول زبان فارسی را باید در فضای تدریجی رشد و نمو زبان های بومی در دوره های آتی جست؛ نه در تقابل آن با زبان انگلیسی. در این مقاله کوشیده ایم نگاهی به غنای تاریخی زبان و ادبیات فارسی در هند و در بافت موقعیت استعماری، به ویژه در دوره های آغازین آن بیندازیم و ردپای این روند تاریخی را که به موجب آن، زبانی که در آغاز یکی از زبان های قدیمی هند به شمار می رفت، بعدها از جانب انگلیسی ها زبانی بیگانه نامیده شد و لغو آن در دستور کار استعمار قرار گرفت دنبال نمائیم.

امروزه گستره کاربرد زبان انگلیسی تا بدانجاست که زبانی جهانی و یا میانجی جهانی در حوزه های تجارت، رسانه های گروهی، علم و فناوری قلمداد می گردد و پژوهش های بسیاری درباره تأثیرهای بالقوه این زبان بر دیگر زبان ها انجام می شود. در این راستا در پژوهش حاضر با الگوگیری از چهارچوب های نظری بیکر و اوکز به ارزیابی نگرش های زبانی فارسی زبانان به زبان فارسی به منزله زبان ملی، و زبان انگلیسی به مثابه زبانی جهانی می پردازیم. پرسش های اصلی این پژوهش به شرح ذیل است: - نگرش فارسی زبانان به زبان انگلیسی به منزله زبانی جهانی چگونه است؟ - نگرش فارسی زبانان به زبان فارسی به مثابه زبان ملی چگونه است؟ - رابطه بین نگرش فارسی زبانان به زبان های فارسی و انگلیسی چگونه است؟ - رابطه بین نگرش فارسی زبانان به زبان فارسی و انگلیسی، و هویت صنفی آنها چگونه است؟ بدین منظور، چهار گروه مختلف از فارسی زبانان ساکن شهر تهران که در مجموع 820 نفر بودند، نگرش سنجی شده اند و داده های به دست آمده، با استفاده از نرم افزار SPSS تحلیل گشته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که نگاه فارسی زبانان به زبان های فارسی و انگلیسی، مثبت است و رابطه ای مستقیم میان نگرش این افراد به این دو زبان وجود دارد؛ به عبارت دیگر هرچه نگرش افراد به زبان انگلیسی منفی تر باشد، نگاهشان به زبان فارسی نیز منفی تر است؛ البته در هر دو حالت، رابطه ضعیف است. در نهایت، سنجش رابطه هویت صنفی و نگرش نشان می دهد افرادی که به صورت مستقیم یا مسائل مربوط به برنامه ریزی زبانی و سیاست های آن درگیرند، در مقایسه با دیگر گروه ها از زبان آگاهی بیشتری برخوردارند.

در عصر حاضر، فرایند جهانی شدن، انسان ها را به سوی یکپارچگی، وحدت و شهروندی جهانی دعوت می نماید و ضرورت پرداختن به هویت ملی و بنیان های آن آشکارتر می باشد. یکی از آبشخورهای هویت ایرانی، زبان و ادبیات فارسی است. در تاریخ افتخارآمیز ایران، همواره هویت و همبستگی مردم از راه زبان فارسی حفظ شده است و شاعران معاصر نیز از شعر پارسی به عنوان ابزاری در جهت حفظ هویت ملی بهره برده اند. یکی از مسائلی که شاعران معاصر با هدف تقویت هویت ملی بدان توجه نموده اند، بهره گیری از عناصر قومی، فرهنگی، تاریخی و... مشترک میان ساکنان ایران زمین است. در این راستا بزرگداشت اسطوره های قومی و ملی، ستایش عظمت باستانی ایرانیان و تأکید بر شاخصه های مهم فرهنگی، دارای اهمیت فراوان می باشد. ازجمله شاعران معاصر که به هویت ملی توجه نموده اند، می توان محمدرضا شفیعی کدکنی را نام برد. وی باستان گرایی را که یکی از روش های برجسته سازی زبان است، به عنوان ابزاری در جهت دستیابی به هویت ملی به کار برده است. شفیعی در شعر خود به نمادها و شخصیت های اسطوره ای، آیین های باستانی، تاریخ و فرهنگ گذشته، و جغرافیای ایران قدیم که از عناصر فرهنگ و هویت ملی به شمار می آیند، توجه بسیار نموده اند و علاوه بر اینها، شفیعی در شعرش به شخصیت های بزرگ عرفانی و ادبی گذشته فارسی نیز پرداخته است. این امر نشانگر توجه ویژه وی به این بُعد از هویت ملی ایرانیان می باشد. بدین سان کاربرد باستان گرایی در سخن شاعران معاصر را می توان رویکردی به هویت ملی انگاشت.

گذر از خان و خان واره، یکی از بن مایه های بنیادین در شاهنامه فردوسی و حماسه های ملی پس از آن است. واکاوی حماسه های ملی پس از شاهنامه نشان می دهد که گذر از خان به بیشتر این منظومه ها راه یافته و تقریباً به یکی از مهم ترین بن مایه های آنها تبدیل شده است؛ از همین رو، ضروری است پژوهشی درباره این موضوع، صورت گیرد تا چگونگی این خان ها و علت های حضورشان در حماسه های ملی پس از شاهنامه روشن گردد. در پژوهش حاضر، شکل و محتوای خان ها را در حماسه هایی مانند شاهنامه فردوسی، فرامرزنامه، جهانگیرنامه، شهریارنامه، بهمن نامه، کوش نامه و... بررسی می کنیم و پس از مقایسه آنها با یکدیگر در حد امکان، بن مایه های اساطیری و زمینه های اجتماعی آنها را واکاوی می نماییم. در این جستار، روش پژوهش از نوع پژوهش های کیفی می باشد و محتوای خان های مطرح شده در آثار حماسی پس از شاهنامه، با استفاده از روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل گشته است. یافته های مقاله، نشان می دهد که هرچند بیشتر خان ها به گونه ای پیرو شاهنامه اند، در بسیاری از آنها نوآوری هایی وجود دارد و در بیشترشان پهلوانی ایرانی که اغلب از خاندان رستم است، برای حل مشکلی که کشوری همسایه و متحد با ایران با آن روبه رو شده، بدان سرزمین می رود و با موفقیت به وطن بازمی گردد؛ هم چنین می توان از رهگذر این خان ها ویژگی ها و اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه راویان، باورها و احساسات آنها درباره مسائل گوناگون را دریافت.

پژوهشگران پسااستعماری کوشیده اند با نقد و تحلیل گفتمان شرق شناسی، نشان دهند که بازنمایی غرب از شرق، یک سویه، خودمحورانه و به سود غرب است و چهره شرق در این شناخت ها منفی، غیرواقعی، مخدوش و برساخته غرب می باشد. در این میان، ایران شناسی نیز به منزله یکی از شاخه های بنیادین شرق شناسی به چالش کشیده شده است. از آنجا که یافته های ایران شناسیِ غربی، پایه و مایه ایران شناسیِ امروز و پژوهش های درون ایران به شمار می آید، بجاست که جایگاه و ارتباط آن با الگوهای شرق شناسی، بررسی و تفسیر گردد. در پژوهش حاضر با بررسی نقادانه سفرنامه های دوران قاجار که از زیربنایی ترین سرچشمه های ایران شناسی اند، کوشیده ایم روش ها و عناصر بازنمایی شده فرهنگ ایران را با الگوهای شرق شناسی، بسنجیم و نسبت و جایگاه ایران شناسی و چگونگی پیروی آن از شرق شناسی را دریابیم. بررسی سفرنامه ها نشان می دهد که بسیاری از روش ها و الگوهای گفتمان شرق شناسی در سفرنامه های اروپاییان دوره قاجار به کار نرفته و در نتیجه ایران شناسی این دوران از الگوهای شرق شناسی پیروی نکرده است.

کتاب ملت ها و ملی گرایی مجموعه مقالاتی است که «جرارد دلانتی» و «کریشن کومار» گردآوری نموده اند و در سال 2006 م انتشارات سیج آن را منتشر کرده است. این کتاب در 592 صفحه و هر صفحه به شکل دو ستون تنظیم شده و شامل معرفی نویسندگان، مقدمه ویراستاران یعنی جرارد دلانتی و کریشن کومار، مقالات (۴۵ مقاله) و سرانجام فهرست اعلام می باشد.