مطالعات ملی

در مفهوم سازی توسعه به عنوان هدف نسل های امروز در بهبود مادّی و معنوی زندگی خود و آیندگان، در صورت تسلّط تفکّر اقتصادی صرف، رهنمودهایی مانند افزایش سرمایه گذاری، بهره وری عوامل کار، تکنولوژی و افزایش جمعیّت، به عنوان شروط لازم برای توسعه پیشنهاد می شود. امّا با عنایت به مفهوم سرمایه اجتماعی، توسعه را می توان غنی سازی کنش های اجتماعی ناشی از افزایش تمایل به مشارکت و اعتماد اجتماعی دانست. در این صورت گذر به سوی توسعه از مسیر ایجاد نهادها، تعادل های ارزشی، باورها و هنجارها و ساختارهای مولّد و مشوّق سرمایه اجتماعی امکان پذیر خواهد بود. در صورت توجّه به مفهوم سرمایه اجتماعی، راه حرکت رو به توسعه جامعه، طرّاحی، تقویت و روزآمد کردن نهادها و ساختارهای اجتماعی است، به نحوی که آنها بتوانند کنش های اقتصادی را تسهیل کرده و هزینه های معاملاتی را کم کنند. در این میان از نظر بسیاری از اندیشمندان، نهادهای دینی یکی از منابع خلق سرمایه اجتماعی بوده و این موضوع در جمهوری اسلامی ایران که دارای حکومت و قوانین دینی است، از اهمّیّت دو چندانی برخوردار است. نتیجه مطالعه حاضر که با هدف بررّسی مقایسه ای مؤلّفه های سرمایه اجتماعی در بین دانشجویان عضو و غیرعضو هیأت های مذهبی دانشجویی صورت گرفته است، نشان می دهد که سطح کلی سرمایه اجتماعی به وضوح در بین دانشجویان عضو بیشتر بوده، در ابعاد «اعتماد، مشارکت اجتماعی، مشارکت مدنی، همیاری، احساس اثرگذاری و کارایی، ارزش زندگی و وساطت اجتماعی» اختلاف معناداری وجود داشته و دانشجویان عضو وضعیّت مطلوب تری دارند. نتایج، حاکی از نقش مذهب شیعی در توانمندسازی جامعه و لزوم توجّه به کارکردهای آن در بالابردن سطح سرمایه های اجتماعی است.

امروزه موضوع هویّت در میان نوجوانان، سبک های هویّت و عوامل مؤثّر بر آنها توجه روان شناسان را به خود جلب کرده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی و سبک های هویّت و مقایسه آنها در دانش آموزان دوره متوسّطه شهر تهران انجام شده است. نمونه پژوهش حاضر شامل ۳۰۰ نفر از دانش آموزان دوره متوسّطه شهر تهران بودند که با استفاده از نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شدند. ابزار اندازه گیری، دو پرسشنامه مقیاس جهت گیری های مذهبی و پرسشنامه سبک های هویّت بودند و برای تجزیه و تحلیل آماری داده های پژوهش از تحلیل رگرسیون و t گروه های مستقل استفاده شد. نتایج نشان داد که بین جهت گیری های مذهبی با سبک های هویّت در بین دانش آموزان دوره متوسّطه رابطه معناداری وجود دارد. بین جهت گیری های مذهبی دانش آموزان پسر دوره متوسّطه تفاوت معناداری وجود دارد و همچنین بین سبک های هویّتی دانش آموزان دختر با دانش آموزان پسر دوره متوسّطه تفاوت معناداری وجود دارد. نتیجه ای که حاصل شد این بود که یافته های این پژوهش با نتایج پژوهش های پیشین هم خوانی داشته و این مؤید لزوم توجّه به جهت گیری های مذهبی در نوجوانان، برای بهره مند شدن از هویّتی موفق است.

دین، زبان، فرهنگ، جغرافیا و سرزمین و تاریخ را مهم ترین عناصر هویت ملی می دانند. اگرچه هویت فرهنگی از بطن هویت ملی سر برمی کشد و به ثمر می نشیند؛ اما به دلیل اهمیت فوق العاده آن، هویت ملی را گاه با استناد و رجوع بدان تعریف می کنند. هویت فرهنگی، شناسه منش، رفتار، کردار و آیین زندگی یک ملت است. ایران در طول تاریخ از فرهنگ غنی و قوی برخوردار بوده و در پرتو مواهب آن، آبرومند و سربلند زیسته است؛ اما چون هویت فرهنگی پدیده ای پویا و زایاست و همواره با تهدیدات جدی روبه روست، صیانت از آن، رسالت سنگین دولت، متولیان فرهنگی و هر ایرانی اصیل می باشد؛ به ویژه در عصر حاضر که هویت ملت ها در معرض آفات قرار گرفته و انسان ها نیز تحت فشارهای روحی و روانی شدید، آسیب های جانگزا دیده و از همین رو، عصر حاضر را «عصر اضطراب» و فشار روانی «بیماری تمدن جدید» نامیده اند. در جستجوی تبیین ویژگی های هویت فرهنگی، غزلیات حافظ شیرازی از چنان اصالت و مقبولیتی برخوردار است که در طول سده ها همواره اسباب استحکام هویت فرهنگی و اعتلای موازین اخلاقی بوده است. مؤلفه های هویت فرهنگی و آموزه های ناب اخلاقی و آیین زندگی در غزلیات حافظ بسیار گسترده است و در این مقاله پنج مؤلفه دین مداری، اعتدال، تقدیرگرایی، اغتنام فرصت و شادی مورد بررسی قرار گرفته است. آموزه های دینی و قرآنی، مهم ترین مؤلفه و پرورنده و گسترنده کیمیاگری معنوی، یعنی فضایل اخلاقی است. اعتدال، او را به مدارا و تقدیرگرایی به امیدواری وامی دارد. اما با اغتنام فرصت و اختیار عشق، پادزهر مرگ را می یابد و به زندگی معنا می بخشد و شادی و خوشدلی، یعنی آرامش پایدار قلبی را در خود برقرار ساخته و بدین ترتیب، به روشنی ضمیر و خودشکوفایی می رسد. مؤلفه های هویت فرهنگی در غزلیّات حافظ شیرازی به دلیل ماهیت زبان هنری، یعنی شعر، می توانند در زمینه های آموزشی بیشترین تأثیر را به جا گذارند.

تحوّلات دهه های اخیر در حوزه روابط بین الملل، حاکی از اهمیّت یافتن نقش و جایگاه فرهنگ در روابط میان جوامع و کشورها است. در این دوره، دولت ها تلاش می کنند به جای توسّل به شیوه ها و ابزارهای سخت افزاری خشونت آمیز و نظامی، از روش ها و اهرم های نرم فرهنگی و هویّتی برای دستیابی به منافع و اهداف خود در عرصه های منطقه ای و بین المللی استفاده نمایند. از این روست که امروزه با اهمیّت یافتن و گسترش کاربرد واژه ژئوکالچر در عرصه روابط بین الملل شاهد انواع جدیدی از رقابت ها در عرصه گسترش نفوذ فرهنگی قدرت های منطقه ای و جهانی هستیم. ایران، با توجّه به تحوّلات اخیر و اهمیّت یافتن ژئوکالچر در عرصه بین الملل و مناسبات میان کشورها، می تواند با به کارگیری بهینه موقعیّت، جایگاه، امکانات، فرصت ها و ظرفیت های فرهنگی خود، از وضعیّت موجود برای گسترش نفوذ فرهنگی و قلمرو تمدّنی خویش در مناطق وسیعی از جهان به ویژه در شبه قارّه هند استفاده نماید. جغرافیای فرهنگی ایران بسیار گسترده تر و فراتر از مرزبندی های جغرافیایی و رسمی کنونی است و شعاع بسیار وسیعی را دربرمی گیرد. طی قرن های متمادی، بخش های وسیعی از آسیای صغیر تا بین النّهرین، هند و آسیای میانه، تحت تأثیر فرهنگ و تمدّن ایران زمین بوده اند و سیطره تمدّنی ایران هنوز هم می تواند در بخش های وسیعی از جهان، ظرفیت قابل توجّهی را در پیشبرد اهداف نظام جمهوری اسلامی و دیپلماسی عمومی و فرهنگی آن فراهم آورد.

تراکم جمعیت شهری به همراه صنعتی شدن، انتظارات بالا رفته اشتغال، محیط زیست و نظایر آن، همه مسائلی خاص هستند، اما حل معضل مسکن جایگاه ویژه ای دارد. یکی از راهکارهایی که در پاسخ به مسائل بالا فراهم آمده ایجاد شهرهای جدید در اطراف کلان شهرها می باشد. این شهرها ویژگی های متفاوتی را با خود پدید آورده اند و شیوه های تازه زندگی و ارزش های مادّی جدید، این نقاط را به مراکز پویایی در جامعه تبدیل نموده است. در این شهرها «ایستایی فرهنگی» را نمی توان انتظار داشت. هدف این پژوهش بررسی عوامل مؤثر بر هویّت اجتماعی ساکنان شهرهای جدید می باشد که مطالعه موردی آن در شهر پردیس تهران انجام شده است. از آنجا که جریان شهرنشینی موجب تغییر ساختارهای اجتماعی و روابط اجتماعی شده و پدیده افزایش جمعیت، بخش مسلّم کلان شهرها گردیده، جامعه شناسان شهری به سیاستگذاری در مورد خط مشی جامعه شهری و روابط انسانی موجود در آن پرداخته اند. پژوهش حاضر به روش پیمایشی (Survey study)، در مقطع زمانی 1388 و در شهر جدید پردیس صورت گرفته است. حجم داده های مورد نیاز تحقیق از دو طریق پرسشنامه و مراجعه به اسناد جمع آوری گردید و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 384 نفر به دست آمد. پس از استخراج و پردازش داده های جمع آوری شده و تهیه شاخص های آماری مناسب برای متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق، دو روش آماری تحلیل رگرسیون و آزمون تحلیل واریانس به کمک نرم افزارهای spss و Lisrel مورد استفاده قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که میزان هویّت اجتماعی شهری بر حسب متغیّرهای نوع منزل مسکونی، قومیت و تحصیلات افراد متفاوت است. نتایج تحلیل رگرسیونی هم نشان داد که متغیر خدمات و فعالیت های تولیدی بیشترین تأثیر بر میزان هویّت اجتماعی شهر جدید پردیس داشته است. در درجه بعد، فضای اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی و بالاخره متغیرهای امنیت عاطفی و روانی شهروندان و وجود راههای ارتباطی به ترتیب بیشترین تأثیر را بر هویّت اجتماعی ساکنان داشته اند. ضریب تعیین مدل (ضریب عدم تعیین psi- 1) برابر با 38/0 = 62/0-1 به دست آمد. یعنی 38 درصد از متغیّر وابسته یعنی هویّت اجتماعی شهر جدید، توسط این مدل تبیین شده است و این نشانگر برازش خوب مدل می باشد.

مسأله اصلی مقاله حاضر برّرسی ارتباط سنن با هویّت ملّی و تأثیر این سنّت ها در شکل گیری مقوله تاریخ نگاری است، بدین صورت که نشان می دهد، اولاً تاریخ هر ملّتی در چارچوب سنن به ارث رسیده همان جامعه شکل می گیرد و ثانیاً تاریخ نگاری هر جامعه از سنّت های آن جامعه جدا نیست. پرسش های مقاله حاضر به این شرح است: رابطه تاریخ قومی با حوزه فرهنگی خاصی که هویّت آن جامعه را تشکیل می دهد، چیست؟ چه ارتباطی بین هویّت ملّی و فهم سنن به جای مانده از گذشته وجود دارد؟ فرضیّه اصلی مقاله آن است که تاریخ ملت های مختلف به دلیل سنن تاریخی گوناگون با هم متفاوت است و تاریخ نویسی در متن ارزش ها، فرهنگ ها، پیشداوری ها و خصوصیّات خاصّ هر جامعه روی می دهد. هدف اصلی نشان دادن این موضوع است که تقلید سبک تاریخ نویسی ویژه ملّت های دیگر نه تنها غیرمفید است، بلکه منجر به آشفته شدن فضا ها و به هم ریختن اصل پژوهش می شود و البتّه مانع نیل به فهم عناصر متشکّله هویّت ملّی می گردد.

انواع شاخه های هنری نظیر نقاشی، معماری، تذهیب، صحافی، منبت کاری، معرق و کتاب آرایی در طی حکومت تیموریان (912-771ق.) رشد قابل توجهی داشتند. چنان که این دوره را، دوره شکوفایی هنر می نامند. یکی از این شاخه های هنر، خط و خوشنویسی است که در مقاله حاضر سعی شده با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی بر مبنای اسناد و منابع باقی مانده از دوره تیموری و همین طور منابع امروزی به آن پرداخته شود. هنر خوشنویسی نیز به واسطه حمایت و علاقمندی شاهزادگان تیموری، سرمایه گذاری اقشار بهره مند جامعه، بهره گیری از تجارب مراکز علمی هنری دوره ایلخانی، و کارکردهای متعدد اداری، فرهنگی و اجتماعی خوشنویسان و کاربردهای متنوع خوشنویسی، از لحاظ روش و رویکرد متحول شد. ضرورت یادگیری آن تبدیل به نوعی فرهنگ در جامعه تیموری گردید. یکی از دستاوردهای مهم این هنر در سده نهم ق. پیوند آن با هویت ایرانی و مؤلفه های تشکیل دهنده آن است. گسترش ادبیات منثور و منظوم فارسی طی قرون هفتم تا نهم ق. یکی از مواردی بود که ایرانیان را نیازمند خطوط مخصوص به خود می نمود. ابداع و تکامل خطوط تعلیق، شکسته تعلیق و به ویژه نستعلیق در فاصله قرن هشتم و نهم ق. و پیوند آنان با شاخصه های فرهنگی ایرانی و اسلامی نظیر شعر، زبان و ادبیات فارسی، مذهب تشیع (که از قرن دهم به عنوان یکی از مؤلفه های هویت ایرانی شناخته شد) و انواع شاخه های هنری که رویکرد ایرانی داشتند، باعث شد تا خط و خوشنویسی در این زمان جزء مؤلفه های اصلی هویت ایرانی قرار گرفته و در باروری آن نقش مهمی ایفا نماید. چگونگی و علل تحولات این هنر، بررسی نحوه ارتباط آن با هویت ایرانی و کارکردها و موقعیت خوشنویسان در نظام سیاسی و اجتماعی عصر تیموریان، از مواردی است که مقاله حاضر به دنبال دستیابی به آن است.

دولت های مدرن، دولت هایی که بر بنیان وحدت و هویّت ملّی بنا یافته اند، به گونه ای تناقض گونه با مشکل هویّت ملّی دست به گریبانند. این مشکل به درجات متفاوتی در بسیاری از آنها وجود دارد. فرض اولیّه دولت های ملّی برخورداری از انسجام و تجانس بر بنیان هویت و ویژگی های فرهنگی مشترک بود که این فرض در عمل چندان تحقّق نیافته است. در درون مرزهای ملّی کشورها، معمولاً گروه هایی با ویژگی های فرهنگی، زبانی، اجتماعی و اقتصادی متفاوت زندگی می کنند. این امر دولت های ملّی را متوجه موضوع هویت ملّی ساخته است، تا بتوانند انسجامی در حدّ توان و ظرفیت دولت های خود به وجود آورند.

هویت مفهومی آگاهانه و سیال با وجوهی زیستی، تاریخی، ذهنی، عقلانی و احساسی است. همچنین، مفهومی دو وجهی است که از سویی بر تشابه و اشتراک و از سوی دیگر بر تمایز و افتراق دلالت دارد. چنان که با تأکید بر اشتراکات و پیوندها، ما را پیرامون محوری واحد، همبسته و متعهد می کند و همزمان ما را از دیگران متمایز می سازد. هویت مفهومی بین رشته ای است که در حوزه های مختلفی بررسی می شود. در روانشناسی اجتماعی رویکرد هویت اجتماعی با محوریت رابطه بین گروه های اجتماعی و شکل گیری هویت مورد توجه قرار می گیرد؛ در عرصه سیاست، رابطه بین هویت و ملیت از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ از منظر جغرافیایی، عناصر جغرافیایی هویت و مرزهای سرزمینی مورد توجه است. به رغم تفاوت رویکردها، هویت از موضوعات اصلی مورد مطالعه علوم اجتماعی در جوامع مختلف است و غیریت سازی و تمایز بخشی یکی از ساز و کارهای اصلی شکل گیری نگرش به جهان بیرونی است. در جهان امروز برخورداری از هویت های چندگانه ملی، محلی، دینی، شغلی و جنسیتی جزئی از اقتضائات زندگی اجتماعی است. از این رو، ایرانیان برای حفظ هویت ایرانی در ورای مرزهای این زاد و بوم نیازمند تلاشی مضاعف هستند تا پیوندهای خود را مستحکم و تداوم نسلی هویت ایرانی را حفظ نمایند.