مجتبی خاتونی

ژئوپلیتیک عمومی، عرصه خلق، جعل، بازتولید و در نهایت، بازنمایی هویت هاست. این بازنمایی ها، بسته به مقیاس انتشار، ادراکات ذهنی و بین الاذهانی آحاد و جوامع انسانی را متأثر ساخته و با توجه به تکثّر رسانه ها به مثابه اصلی ترین ابزار انتشار و هم چنین، اجتماعی شدن آنها، گونه های متفاوتی از ژئوپلیتیک عمومی را در قبال مسأله ای واحد، پدید می آورد. سیاست های منطقه ای جمهوری اسلامی ایران در قبال تروریسم نیز، موضوعی است واحد که هر یک از عوامل و کنشگران؛ اعم از منطقه ای و بین المللی، دولتی و غیردولتی، فردی و یا نهادی؛ با خوانش و زاویه دید خود سراغ آن رفته و لاجرم، به بازنمایی آن پرداخته اند. پژوهش پیشِ رو، با تحلیل نشانه شناختی منتخبی از آثار مصوّر منتشر شده در این موضوع، سه گونه اصلی: حامیانه، منتقدانه و خصمانه در این بازنمایی ها را شناسایی کرده و ضمن ارائه ی مستندات کمّی و کیفی از آثار مورد مطالعه، به تشریح نتایج این سه گونه از ژئوپلیتیک عمومی پرداخته و مهم ترین سویه های هویتی دنبال شده در آنها را آشکار می سازد.

کمی بیش از یک دهه از قدمت آنچه امروزه به عنوان رسانه های اجتماعی می شناسیم، می گذرد. اثرگذاری پایدار را می توان مهمترین ویژگی رسانه های اجتماعی دانست. از آنجا که این رسانه ها از حیطه ی نظارت دولت ها و حکومت ها خارج اند، تا اندازه ی زیادی، مفهوم حاکمیت ملی را دستخوش تحول و دگرگونی کرده اند. دولت های ملی، که تا چندی پیش، به عنوان یکه بازیگران عرصه ی بین الملل، مناسبات ژئوپلیتیکی جهان را تحت تأثیر قرار داده بودند، حال ناگزیر و ناخواسته، بخش قابل توجهی از قدرت خود را، به وسیله ی بازیگران نوظهوری که خارج از قیدو بندهای ملی، به کنشگری در عرصه ی قدرت می پردازند، از دست داده اند. این بازیگران که در سطوح و مقیاس های متفاوت، از فردی تا جهانی ظهور یافته اند، در قالب فرآیندهایی چون: ناحیه گرایی، افراط گرایی مذهبی، نژاد گرایی و... گاه به شکل خشونت های سازمان یافته، که تروریسم نامیده می شود، با اهداف و نتایج ژئوپلیتیکی، به بازیگری در عرصه ی سیاست جهانی می پردازند. در این میان خروج رسانه ها از انحصار دولت ها و حکومت ها، با ظهور نسل جدید آن ها، که به رسانه های اجتماعی شناخته می شوند، توانسته بستری به مراتب گسترده تر برای بروز و ظهور این بازیگران جدید، فراهم آورد. این پژوهش سعی در بررسی نقش رسانه های اجتماعی در ظهور بازیگران جدید در عرصه ی ژئوپلیتیک با تاکید بر سازمان های تروریستی دارد.    

با ورود اندیشه های انتقادی به مباحث ژئوپلیتیکی، در این دانش دگردیسی ها و نوآوری های فراوانی به وجود آمد، از جمله آنها، بررسی های ژئوپلیتیکی معطوف به رسانه است که ژئوپلیتیک عمومی نامیده می شود. رسانه های جمعی، که در گذشته در انحصار دولت ها یا در سیطره حاکمیتی آنها بوده اند، و از الزامات هرگونه کنشگری سیاسی از جمله عاملیت ژئوپلیتیکی محسوب می شوند، امروزه با تغییر نسل و ماهیت، به رسانه های دوسویه اینترنت پایه، که رسانه اجتماعی نامیده می شوند، تبدیل شده و معادلات رسانه ای قدرت را پیچیده تر کرده است. گروه تروریستی داعش از جمله بازیگران نوظهور در عرصه ژئوپلیتیک است که با استفاده از رسانه های اجتماعی، دستورالعمل های ژئوپلیتیکی خود را دنبال کرده است. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از تحلیل نشانه شناسی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، به آزمون فرضیات پرداخته است. هدف، بررسی چگونگی بهره برداری گروه تروریستی داعش از رسانه های اجتماعی برای توجیه دستورالعمل های ژئوپلیتیکی خود است. نتایج این پژوهش، که با انجام دو مطالعه موردی انجام پذیرفته، بیانگر این است که این گروه تروریستی، در قالب نشانه گذاری، به بازنمایی و توجیه دستورالعمل های ژئوپلیتیکی خود در رسانه های اجتماعی پرداخته است.؟

از الزامات اولیه هر دولتی حفظ امنیت در سایه حاکمیت بر فضای جغرافیایی است. در عصر حاضر با گذار از چالش های سنتی دولت، با چالشی نوین روبرو هستیم؛ پدیده ای سازمان یافته که در مناطق خارج از نظارت و حاکمیت دولت، امنیت جامعه را به خطر می اندازد. این چالش نوین را «حفره های دولت» می نامند. این حفره ها را بازیگرانی در سطوح مختلف، در چارچوب رقابت ها و منازعات، در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به وجود می آورند، تعمیق و گسترش می دهند و در نهایت تأثیرات فضایی خاصی را از خود به جا می گذارند. هدف این پژوهش بررسی سازوکارهای حاکم بر نحوه استفاده این بازیگران از دانش سایبرنتیک (رایانیک) در سطوح و عرصه های مختلف و چگونگی تأثیر فضای سایبری (رایاسپهری) در ایجاد حفره های دولت است. روش این تحقیق توصیفی تحلیلی بوده و در صدد است تا با موردپژوهی و بررسی و تحلیل روابط میان فضای سایبری و حفره های دولت فرضیه خود را که وجود حفره های فرهنگی و سیاسی با منشأ سایبرنتیکی است به اثبات رساند. نتایج پژوهش بیانگر وجود حفره های فرهنگی هویتی و سیاسی با منشأ سایبرنتیک در کوی دانشگاه تهران است.