زندان در قرآن

مهمترین سؤالاتى که در بحث «زندان در قرآن» مطرح مى‏شوند، عبارت‏اند از: کلام الهى از چه منظرى به پدیده زندان نگریسته است؟ آیا قرآن مجید مجازات زندان را تجویز و تأیید کرده است یا اینکه آن را مورد مذمت و تقبیح قرار داده یا اصولاً به ارزش‏گذارى آن نپرداخته است؟ هدف قرآن مجید از بیان قصه زندان چه بوده و چه عبرتهایى در آن نهفته است؟ آیا در قصص قرآنى، زندان و تهدید به حبس، حربه مستمندان و مستکبران علیه مصلحان و پاکان است یا مجازات مجرمان و بدکاران توسط صالحان و اخیار؟ دلیل شرعى کدام مجازات زندان، آیات قرآن است؟ آیا در مجازاتهاى اخروى، زندان جایى دارد؟...
در بحث زندان در قرآن به ترتیب از چند واژه استفاده شده است: سجن، حبس، حصر، امساک و احیاناً نفى. از پنچ واژه یادشده، سجن و مشتقات آن دقیقاً در زندان متعارف ظهور دارد اما سایر واژه‏ها اگرچه دلالت بر نوعى محدودیت، تضییق و تنگ گرفتن دارند، در زندان متعارف متعین نیستند و اعم از آن هستند و با عنایت به قراین موجود در آیات مربوطه، برخى از آیات مشتمل بر واژه‏هاى اخیر هیچ دلالتى بر زندان یا دیگر انواع تضییق مورد بحث ندارد. مجموعه آیات یادشده را مى‏توان در سه دسته موضوعى تنظیم کرد:
1. زندان حربه مستبدان علیه مصلحان؛
2. زندان، مجازات مجرمان؛
3. زندان اخروى.
1. زندان حربه مستبدان علیه مصلحان:
این مبحث را در دو محور دنبال مى‏کنیم:
اول، حربه کهنه تهدید صالحان به زندان:
شیوه رایج همه ناصالحان در طول تاریخ در مواجهه با صالحان و مصلحان، تهدید و ارعاب بوده است. ناصالحان که با زور و به ناحق قدرت سیاسى را به چنگ آورده‏اند و با استبداد و فشار بر مردم حکومت مى‏کنند، هیچ صداى مخالفى را برنمى‏تابند و بویژه از آنان که پایه‏هاى نظرى سلطه شیطانیشان را مخدوش مى‏کند و در خانه ذهن مردم گُل سؤال غرس مى‏کنند و در مرداب راکد جامعه موج «چرا» ایجاد مى‏کنند به شدت واهمه دارند. پیامبران و مصلحان همواره بین یک‏ دوراهى دشوار قرار داده مى‏شوند، یا اینکه دست از دعوت به رهایى و آزادى و خداخواهى بردارند و همرنگ زمانه شوند و یا خود را براى تحمل تبعید از شهر و دیار، سنگسار شدن، به صلیب کشیده شدن و بریده شدن دست و پا بر خلاف هم، سوزانده شدن در آتش، به زندان افکنده شدن و بالاخره قتل آماده کنند. قرآن کریم در عبرتهاى زندگى پیامبرانى چون شعیبعلیه السلام، نوحعلیه السلام، ابراهیمعلیه السلام، موسى علیه السلام و هابیل علیه السلام به این موارد اشاره کرده است. اما فقط دو پیامبرند که به زندان تهدید مى‏شوند: موسىعلیه السلام و یوسفعلیه السلام.
در قصه حضرت یوسف علیه السلام، همسر عزیز مصر، پس از ناکامى در عشقش به یوسف، به زنان مصر مى‏گوید: و لئن لم یعفل ما امره لیسجنن و لیکونا من الصاغرین (یوسف: 32). این آیه حاوى چندین نکته سیاسى است:
1 - به زندان افتادن انسان صالحى همچون یوسف زنگ خطر فرو ریختن همه ارزشهاى اخلاقى در چنین جامعه‏اى است. زندانها میزان‏الحراره جامعه‏اند. براى این که بدانى جامعه‏اى بیمار است یا سالم، به زندانهاى آن بنگر. زندانها آینه صادق جامعه و نظام سیاسى خود هستند. براى آزمودن سلامت یک نظام سیاسى قبل از هر چیز باید دید آن نظام چه کسى را زندانى مى‏کند.
2 - ملکه مصر به یک قاعده کلى که در همه نظامهاى استبدادى و طاغوتى جارى است، اشاره مى‏کند: «اگر آنچه او را امر کرده‏ام انجام ندهد، حتماً به زندانش مى‏افکنم و خوارش مى‏کنم»؛ یا اطاعت محض از حاکمیت یا به زندان افتادن.
موسى کلیم‏اللَّه نیز از سوى فرعون تهدید مى‏شود. فرعون عاجز از پاسخ به ادله موسى او را تهدید مى‏کند: «اگر خدایى جز من اتخاذ کنى، حتماً از زندانیان خواهى بود» پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم در فهم صحیح این‏گونه آیات قاعده‏اى کلى به دست داده است: «من اُطاع مخلوقاً غیر طاعة اللَّه جل و عز فقد کفر و اتخذ الهاً من دون اللَّه»
بر اساس این قاعده عمیق نبوى اطاعت از آدمیان در باطن [ باطل؟] کفر است و از آن سو مردم را به اطاعت محض فرا خواندن خدایى کردن است. بر این اساس همه حکومتهاى استبدادى و طاغوتى به شیوه فرعون سلوک مى‏کنند و هر کس اوامر آنها را نپذیرد، و خدایگانى آنها را با تردید مواجه کند، جزایش زندان است. وقتى فردى به زندان افکنده مى‏شود یعنى وجود او تهدیدى براى جامعه است. اگر زندانى از مصلحان باشد، یعنى نظام سیاسى آن جامعه از اصلاح‏طلبى احساس خطر مى‏کند. به یاد داشته باشیم که در هر جامعه‏اى زندانى و نظام سیاسى با هم نسبت عکس دارند.
دوم، زندانى اسوه قرآن:
سوره یوسف آکنده از ظرایف اخلاقى و تربیتى است، در اینجا به امور مرتبط با مسأله زندان حضرت یوسفعلیه السلام در ضمن ده نکته مى‏پردازیم:
1. یوسف به دلیل پاکدامنى، از سوى ملکه متهم مى‏شود (قالت ما جزاء من اراد بأهلک سوءالا ان یسجن او عذاب الیم؛ یوسف: 25). بحث زندان یوسف با یک «دروغ» از سوى ملکه آغاز مى‏شود.
2. زنان شهر تصدیق مى‏کنند که ملکه در دلباختن به جمال یوسف محق بوده است. یوسف به زندان «تهدید» مى‏شود که اگر از اوامر ملکه اطاعت نکند زندانى مى‏شود (لئن لم یفعل ما امره لیسجنن و لیکونا من الصاغرین)؛
3. یوسف در دوراهى آلودن دامن به گناه و زندانى «آگاهانه و مختارانه» زندان را برمى‏گزیند. نکته سوم همین عنصر آگاهى و اختیار یوسف است. این سرنوشت محتوم همه صالحان است که آگاهانه و آزادانه زندان را بر اطاعت از منویات حاکم ناصالح ترجیح مى‏دهند. وقتى اصلاح‏طلبى احساس مى‏کند چاره‏اى جز زندان رفتن ندارد، در واقع عملاً به جامعه اعلام مى‏کند که حاکمیت از مشروعیت ساقط شده است؛
4. یوسف زمانى به زندان افکنده مى‏شود که حقانیت و بى‏گناهى او بر حاکمیت روشن است (ثم بدا لهم من بعد ما رأوا الآیات لیسجننه حتى حین)؛
5. او در زندان بیکار نیست بلکه به تبلیغ دین حق در بین زندانیان مشغول است (یا صاحبى السجن أرباب متفرقون خیر ام اللَّه الواحد القهار)؛
6. یوسف از طرق و وسایل مشروع براى رهایى از زندان غافل نیست. او هرگز از عزیز مصر تقاضاى عفو نمى‏کند، آنچه او خواست، صرفاً یک یادآورى بود (اذکرنى عند ربک). یوسف با این تذکر دقیقاً خلاف نظر عزیز مصر عمل مى‏کند. این وظیفه همه صالحان خارج از زندان است که براى رهایى مصلحان از غل و زنجیر، با رعایت عزت زندانى اقدام کنند و کمترین خدمت، زنده نگاه داشتن یاد اوست. این درست برخلاف نظر ارباب قدرت است.
7. یوسف بى‏مزد و منت و بدون هیچ قید و شرطى خواب ملک را تعبیر مى‏کند. چرا اولاً فاجعه قحطى در راه بود و شفقت یوسف صدیق بر مردم اقتضا مى‏کرد تا به سرعت به مصلحت آنان اقدام کند. مصلحان درخواست حکومتهاى جائر را تنها در امورى که مصلحت عمومى و خیر عامه بر آن است مى‏پذیرند؛
8 . عزیز مصر بلافاصله یوسف را آزاد مى‏کند. یوسف بر بى‏گناهى خود به ماجراى زنان مصر و بریدن دستشان استشهاد مى‏کند، و زنان به پاکى یوسف شهادت مى‏دهند و عزیز مصر نیز به گناه خود اعتراف مى‏کند؛
9. آنان که براى رضاى خدا رنج زندان را به خود خریده‏اند رهاییشان از زندان را نیز از او مى‏طلبند و از خداى خود خواسته‏اند تا زمانى که زندان بودن آنان در استمرار دین و ادامه روند اصلاحات مؤثر است، در زندان باشند (قد احسن بى اذ اخرجنى من السجن)؛
10. خداوند بلاى زندان یوسف را وسیله نیل به عزت و اقتدار قرار مى‏دهد. بدخواهان مى‏خواستند یاد یوسف را از دلها بزدایند اما خداوند بر یوسف منت نهاد و زندان را طریق رسیدن به اریکه عزت و اقتدار کرد (کذالک مکنّا لیوسف فى الأرض...)
2. زندان، مجازات مجرمان:
آیا قرآن کریم، زندان را به عنوان یکى از مجازاتهاى شرعى به رسمیت شناخته است؟ تفحص در آیات قرآن و تفاسیر و همچنین کتب فقهى نشان‏ مى‏دهد که از جانب برخى مفسران و فقیهان حداکثر چهار آیه مجازات شرعى زندان استظهار شده است. حال باید دید که قول این دسته از عالمان در مقایسه با قول مشهور محلى اعتبار دارد و آیا مى‏توان با حدس این دسته از عالمان موافق بود؟
آیه اول: جزاى محارب: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَاداً أَن یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِنْ خِلاَفٍ أَوْ یُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ... (مائده: 33) محارب کسى است که مسلحانه در جامعه ارعاب مى‏کند و مخل امنیت عمومى و مفسد فى‏الارض است. چهار مجازات براى محارب تعیین شده است. درباره مجازات چهارم (ینفوا من الارض) دو قول است؛ یکى تبعید به شهر دیگر به مدت حداکثر یک سال و دیگر زندانى کردن تا هنگام توبه یا مرگ. قول مشهور و روایات متعدده و ظاهر آیه بر قول اول دلالت مى‏کند ولى در مقابل دو روایت به قول دوم اشاره مى‏کند و برخى از فقهاى شیعه نیز به نظر دوم گراییده‏اند.
آیه دوم، مجازات زانیه: وَاللَّاتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ مِن نِسَائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنکُمْ فَإِن شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّى‏ یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً (نساء: 15). در خصوص این آیه مباحث مختلفى مطرح شده است. اجمالاً مى‏توان گفت که اکثر قریب به اتفاق علماى امامیه معتقدند که اولاً مراد از فاحشه در آیه مورد بحث زنا است، ثانیاً در زمان نزول آیه، مجازات امساک در بیوت از حدود امضایى (و نه تأسیسى) شرع محسوب مى‏شده است و ثالثاً مجازات تازیانه براى زانى و زانیه (نور: 2) همان سبیل معهود در ذیل آیه فوق است و رابعاً با نزول دومین آیه سوره، ایه فوق نسخ شده است.
آیه سوم، حبس شهود تا وقت نماز عصر: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَیْنِکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ... تَحْبِسُونَهُمَا مِن بَعْدِ الصَّلاَةِ فَیُقْسِمَانِ باللَّهِ...(مائده: 106). چنان که واضح است حبس در آیه به منعاى زندان افکندن نیست، بلکه به معناى نگاه داشتن براى قسم یاد کردن است.
آیه چهارم، مجازات کافر حربى: فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ (توبه: 5). آیه مربوط به احکام جهاد است و «خذوهم» دال بر لزوم اسارت است و کلمه اسارت در عرف حقوقى و شرعى، با حکم زندان تفاوت دارد. «احصروهم» هم هیچ دلالتى بر به زندان افکندن نمى‏کند و دال بر محاصره در جهاد ابتدایى است.
3. مجازات اخروى:
جهنم، جزاى اخروى مجرمان است. خداوند در دو موضع از قرآن کریم از جهنم به حصیر و سجین تعبیر کرده است. کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْفُجَّارِ لَفِی سِجّینٍ * وَمَا أَدْرَاکَ مَا سِجِّینٌ * کِتَابٌ مَرْقُومٌ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (مطففین: 7 - 10)؛ وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْکَافِرِینَ حَصِیراً(اسراء: 8). حصیر از ماده حصر به معناى حبس است. سجین مبالغه ازسجن است به معناى حبس.
اشاره‏
مطالب این مقاله را از دو زاویه مختلف مى‏توان مورد بررسى قرار داد: نخست از زاویه فقهى و روش‏شناسى اجتهاد و دیگرى از منظر تفسیر قرآن. براى روشن شدن تفاوت این دو نگاه توجه به یک نکته مقدماتى ضرورى است. منظور و مدعاى فقهى نویسنده در این مقاله به درستى معلوم نیست. ایشان در پایان نتیجه گرفته است که «زندان به عنوان مجازات شرعى مستند قرآنى ندارد». روشن است که از این عبارت هیچ حکم فقهى نمى‏توان استفاده کرد. براى مثال، به همین سیاق مى‏توان گفت که «نمازهاى پنجگانه با ترتیب و اذکار خاص به عنوان حکم شرعى مستند قرآنى ندارد» و به همین ترتیب صدها حکم مسلم شرعى را مى‏توان برشمرد که در قرآن ذکر نشده است. به هر حال از نظر فقهى بین این گزاه که «فلان حکم مستند قرآنى ندارد» با این گزاره که «فلان حکم مستند شرعى ندارد» تفاوت فراوانى وجود دارد و دومى را به هیچ روى از اولى نمى‏توان استنباط کرد.
1. اما از منظر فقهى و اجتهادى، مباحث نویسنده محترم از جهات گوناگون قابل تأمل و تردید است: نکته اول، اصل مسلم در روش‏شناسى فقه شیعه آن است که تمسک به آیات قرآن براى استنباط احکام شرعى به هیچ روى کافى نیست؛ چرا که بسیارى از آیات به صورت مطلق و عام یا مجمل حکمى را بیان داشته‏اند که معناى دقیق و مشخص آن در زبان مفسران وحى (پیامبر و اهل بیتعلیهم السلام) آمده است و یا اساساً بسیارى از احکام شرعى تنها در روایات آمده است و در قرآن ذکرى از آن در میان نیست. بنابراین تحقیق نویسنده از منظر روش‏شناسى فقه اعتبارى ندارد؛
نکته دوم: حتى اگر بتوان در اثبات یک حکم شرعى به تنهایى به قرآن مراجعه کرد، اما در نفى حکم شرعى (مثل نفى حکم زندان) به هیچ روى نمى‏توان چنین کرد و گمان ندارم که تا کنون هیچ فقیهى با استناد به قرآن یک حکم شرعى را نفى کرده باشد.
نکته سوم: در مقایسه با مجازاتهایى چون اعدام و بریدن دست و پا که در قرآن تصریح شده است، مجازات زندان چندان سنگین و غیرقابل تحمل نیست؛ به هر حال، هیچ قرینه‏اى که دلالت بر مخالفت قرآن با حکم زندان باشد، وجود ندارد.
نکته چهارم: در روایات فراوان از شیعه و سنى در سنت رسول اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم وامیرالمؤمنین علیه السلام بارها و بارها از حکم زندان یاد شده است. در کتاب موارد السجن فى النصوص و الفتاوى (شیخ نجم الدین طبسى، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى) هفده دسته از جرایم که در روایات مجازاتش را حبس قرار داده‏اند نقل مى‏کند که البته موارد جزئى آن بالغ بر چندصد مورد است. براى مثال، تردیدى نیست که امام علىعلیه السلام دو زندان به نامهاى «نافع» و «خمیس» ساخته است.
2. اما از منظر تفسیرى، غالب برداشتهاى نویسنده با مضامین صریح قرآن در تنافى است به نظر مى‏رسد که شرایط و ذهنیت حاکم بر نویسنده سخت بر برداشتهاى او از قرآن مؤثر بوده است. در اینجا چند نکته را به اختصار اشاره مى‏کنیم:
نکته اول: ایشان با مقایسه داستان حضرت یوسف علیه السلام با ماجراى حضرت موسىعلیه السلام، یوسف را به عنوان یک اصلاح‏طلب سیاسى در مقابل نظام ستم‏پیشه ملک مصر تصویر کرده است، حال آنکه مقایسه این دو حادثه به هیچ روى صحیح نیست. در پس‏زمینه داستان حضرت یوسف علیه السلام هیچ‏گونه تناسخ و چالش سیاسى وجود ندارد و در هیچ آیه‏اى به مخالفت یوسف با عزیز مصر یا دستگاه سیاسى زمان اشاره ندارد. بر عکس از همین آیات به خوبى استفاده مى‏شود که عزیز مصر شخصیتى منصف و مصلحت‏جو است و هیچ نشانه‏اى از زورگویى و دعوت به «اطاعت مطلق» (به زعم نویسنده) از او مشاهده نمى‏شود. عزیز مصر پس از روشن شدن دروغگویى همسرش او را به توبه فرامى‏خواند (یا یوسف اعرض من هذا و استغفرى لربک) و پس از کشف حقیقت نه تنها یوسف را آزاد مى‏کند بلکه پست مهم خزانه‏دارى را به او واگذار مى‏کند. قرائن نشان مى‏دهد که زندانى شدن یوسف به خاطر خدعه و نیرنگ حاشیه‏ نشینان و نفوذ اهواى زنانه در تصمیم‏گیرى‏هاى سیاسى است. از نظر قرآنى، اشتباه بزرگ عزیز مصر، کوتاهى در مقابل دخالت احساسات زنانه و هوسبازانه در حوزه حکومت است.
نکته دوم: اینکه نویسنده محترم زندان را آیینه جامعه دانسته است و رابطه زندانى و نظام سیاسى را نسبت معکوس دانسته است، به صورت یک قاعده کلى درست نیست. چون گاه هم زندانى و هم حاکمان، هر دو فاسدند و گاه هردو اصولاً صالح‏اند ولى یا فرد صالح مرتکب لغزش و خطایى شده است یا قاضى به تعصب در خطا گرفتار آمده است. اما نویسنده محترم انسانها را «مطلق» انگاشته و با یک تقسیم کلیشه‏اى مصلحان و مفسدان را در مقابل هم قرار داده است. باید پذیرفت که ما هیچکدام معصوم نیستیم و به جاى مطلق‏اندیشى، خود را در طیفهاى خاکسترى تحلیل کنیم.
نکته سوم: بر فرض که بپذیریم در منطق قرآن، زندان صحنه رویارویى مصلحان و مفسدان است، اما از این گزاره حقیقى هرگز نمى‏توان مصادیق مصلح و مفسد را اثبات کرد. به نظر مى‏رسد که نویسنده با غفلت از این نکته منطقى، خویش و خویشان را از مصادیق مصلحان برشمرده و رؤیاى دولت یوسف را در شأن خویش تعبیر کرده‏اند. حال آنکه از نظر روش تفسیرى، نخست باید شاخصهاى مصلحان و مفسدان را استخراج کرده تا بر مصادیق قابل اطلاق باشد. از قضا، یکى از نشانه‏هاى مفسدان در قرآن آن است که دائماً خود را مصلح و اصلاح‏طلب مى‏خوانند و از پذیرش خطا و فساد خویش مى‏گریزند (و اذا قیل لهم لا تفسدوا فى الارض قالوا انما نحن مصلحون)
کیان، ش 53