سیاست نامه علم و فناوری

تجربه نزدیک به 4 دهه آینده پژوهی و آینده نگاری کشورهای جهان در بخش های مختلف مانند بخش کشاورزی حکایت از کارکردهای آن در فرایند سیاست گذاری علم و فناوری دارد؛ مواردی مانند: «تغذیه اطلاعات فرایند سیاست گذاری، تسهیل پیاده سازی سیاست ها، ارتقای ظرفیت های آمادگی پذیرش سیاست ها، تسهیل مشارکت شهروندان در فرایند سیاست گذاری، پشتیبانی از تعریف دقیق تری از سیاست، تغییر ساختار نظام سیاست گذاری. رویکرد طرح تدوین نقشه جامع علمی کشاورزی ایران (1389) تحلیل نظام نوآوری بخش کشاورزی و معرفی اولویت های پژوهشی و فناوری در راستای تحقق چشم انداز بخش کشاورزی بوده است. در این طرح یک مطالعه جهت تدوین چشم انداز کشاورزی و یک مطالعه جهت بررسی نظام نوآوری و ارائه اولویت های علم و فناوری کشاورزی انجام شد. در مطالعه دوم یک فرایند دلفی برگزار و 5 حوزه تخصصی "شیلات و آبزیان، دام و طیور، تولیدات گیاهی، چنگل ها و مراتع، آب و خاک» پوشش داده شد و طی آن بیش از 1200 پرسشنامه برای 4 گروه «صنعت و کسب و کار، تحقیقات، کشاورزان و بخش های سیاست گذار حوزه های تحقیقات و اجرایی» توزیع شد که حدود 750 مورد آن ها دریافت شد. نتایج این طرح که در طول آن به بحث از عدم قطعیت ها و آینده های ممکن، محتمل و مطلوب در حوزه های مرتبط پرداخته شده است، به عنوان خوراک اطلاعاتی در فرایند سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری بخش مورد استفاده قرار می گیرند. در نتیجه انتظار می رود تا تنوع و گستردگی مشارکت کنندگان در پانل ها، حمایت گسترده تر مدیران از سیاست های استخراج شده را جلب کرده و این امر به ارتقای زمینه پذیرش سیاست ها و در نتیجه تسهیل در پیاده سازی آن ها منجر شود. از جمله نتایج غیر ملموس این طرح، تبادل اطلاعات میان اعضای پانل ها و آموزش آن ها درباره مباحث آینده پژوهی، برنامه ریزی راهبردی و سیاست گذاری بوده که موجب حصول اهداف فرایندی آینده نگاری کشاورزی شده است.

آمارها و شاخص های پایگاه های استنادی جهان به عنوان چارچوبی برای سنجش و ارزیابی تولیدات و فعالیت های علمی همواره مورد توجه کارشناسان علم سنجی و سیاستگذاران امر پژوهش در کشورهای مختلف قرار دارد. در این مقاله با استفاه از داده های حاصل از پایگاه های موسسه اطلاعات علمی و اسکوپوس به بررسی وضعیت علوم مهندسی ایران طی 2 دهه گذشته پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاضرنشان می دهد عاوم مهندسی ایران در این دوره روند رو به رشد بسیار مناسبی داشته است. بر اساس آمار پایگاه ای اس آی کشور ایران با تولید 12 هزار و 236 استناد در رده 25 و از نظر استناد به مدارک علمی با نسبت 31/3 استناد به هر تولید علمی در رده 69 جهان قرار دارد. همچنین دانشگاه تهران با 6 هزار و 431 استناد و هزار و 568 تولید علمی و نسبت استناد 10/4 به هر تولید علمی به ترتیب در رده 204، 129 و 919 دانشگاههای برتر جهان قرار دارد. بیشترین تولیدات علمی ایران در حوزه مهندسی مربوط به گروه موضوعی برق و الکترونیک است. دانشگاه تهران، صنعتی شریف، امیرگبیر، علم و صنعت، آزاد و تربیت مدرس، بیشترین تولیدات علمی ایران در 2 پایگاه مورد اشاره را به خود اختصاص داده اند. 4 عنوان از مجموع 31 عنوان نشریه ایرانی نمایه شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات (JCR) در حوزه علوم مهندسی نمایه شده اند. طی 2 دهه گذشته، کشور ایران 4 مقاله پر استناد و 9 مقاله داغ در علوم مهندسی داشته است. بیش از 17 درصد تولیدات ایران در علوم مهندسی در پایگاه دبلیو اُ اس و 25 درصد در پایگاه اسکوپوس نمایه شده است. بیشترین بروندادهای علمی حوزه مهندسی در قالب مقاله و به زبان انگلیسی می باشد.

آینده پژوهی به عنوان یک رشته پژوهشی، مفهوم نوظهوری است که به سرعت جای خود را در دانشگاه های جهان و همچنین دانشگاههای کشورمان باز می کند. نظزیه آشوب نیز نظریه ای نو پدید است که در سال های اخیر تاثیر شگرفی بر فیزیک، ریاضیات و حتی علوم اجتماعی بر جای گذاشته است. مقاله پیش رو پس از توضیح برخی مفاهیم ضروری و ادبیات موضوع درصدد بازخوانی آینده پژوهی در بستر نظریه آشوب است. این پژوهش از دید هدف، از نوع نظری و از دید روش از نوع تحلیلی است. در این مقاله 2 روش کمی و عملگرایانه (مدلسازی عامل بنیان و پویه مندی سیستم ها) معرفی می شود.

مشارکت هر چه بیشتر نخبگان و عامه مردم، علاوه بر کاهش خطا در فراگرد خط مشی گذاری حکومت، موجب می شود سرمایه اجتماعی، به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر در توسعه اقتصادی، ارتقا یابد. در این مقاله، با استفاده از تجزیه شبکه تحلیل گران فناوری ایران عنوان یکی از اولین کانون های تفکر در ایران، الگوی ایفای نقش واسط برای تحقق مشارکت نخبگان و عامه مردم، توسط شبکه های کانون های تفکر مدل سازی شده است. علاوه بر مطالعه موردی شبکه مذکور، جهت افزایش دقت، مدل طراحی شده به استادان رشته های گوناگون ارائه شد. نتایج به دست آمده نشان می دهد برای تحقق اهداف مذکور، شبکه کانون های تفکر باید با ارکان اصلی جامعه یعنی عامه مردم، دانشگاه ها و مراکز علمی، محافل نخبگی، اجزای گوناگون حکومت و رسانه ها، ارتباط مستمر داشته باشند.

در ایران نیز بر اساس مواد برنامه های چهارم و پنجم توسعه اقتصادی و مفاد سند چشم انداز 20 ساله، توجه خاصی به مفهوم و راه های رقابت پذیری کشور مبذول شده است. در مطالعه حاضر، ارزیابی مقایسه ای از موقعیت فعلی رقابت پذیری ایران در بین کشورهای سند چشم انداز با استفاده از گزارش رقابت پذیری جهانی 2011 مجمع جهانی اقتصادصورت پذیرفته است. یافته های این مطالعه نشان می دهد جایگاه فعلی ایران در زمینه رقابت پذیری بین کشورهای منطقه چندان مناسب نیست و دستیابی به رتبه نخست منطقه متضمن تلاش و پیگیری های مستمر و روزافزون است. ناکارایی بازارهای مختلف به ویژه بازار نیروی کار و بازار مالی، در کنار کوچکی بازار، مولفه های دانش و استفاه اندک از فرایندهای نوین تولیدی، از جمله مواع ایران به شمار می روند.

امروزه کارآفرینی از عوامل مهم رشد و توسعه اقتصادی به شمار می آید به طوری که در غرب و برخی دیگر از کشورها، 2 دهه اخیر «دهه های طلایی کارآفرینی» نام گرفته است. در بیشتر کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، مقوله کارآفرینی اصلی ترین منبع توسعه به شمار می رود. بسیاری از صاحبنظران معتقدند کارآفرینی با آموزش مستقیم حاصل نمی شود و باید به روش «پرورشی» کارآفرینان را تربیت کرد. در سند چشم انداز 20 ساله نظام نیز ویژگی های یک فرد مطلوب ایرانی در افق 1404 ذکر شده است. در این سند آمده است که ایرانی 1404 «فعال، مسئولیت پذیر، ایثارگر، مومن، رضایتمند، دارای وجدان کاری، انظباط، روحیه تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن» است. با توجه به اینکه بی تردید کودکان 4 و 5 ساله ما، سازندگان ایران 1404 خواهند بود، ما بایید محیطی را ایجاد کنیم که نسل آینده کشور در این محیط رشد کند و بتواند به این ویژگی ها دست یابد. تطبیق ویژگی های فرد ایرانی 1404 با ویژگی های افراد کارآفرین نشان می دهد ایرانی مطلوب 1404 فردی خواهد بود با ویژگی های کارآفرینان ایرانی- اسلامی. بنابر این لازم است که به پرسش اساسی زیر پاسخ داده شود: کودک آینده کیست و چه ویژگی هایی دارد؟ به نظر می رسد این پرسش مهم ترین و زیربنایی ترین پرسش برای انجام یک برنامه ریزی مطلوب است و باید از بدو تولد کودک به این موضوع کلیدی توجه کرد. ویژگی هایی که یک کارآفرین دارد، همراه با تولد او نمی آیند، بلکه محیط و آموزش بر آینده فرد تاثیر می گذارد. در این مقاله برآنیم با توجه به اهمیت این موضوع، ضمن بررسی نظریه های دانشمندان و صاحب نظران مطرح در این رابطه و در نظر گرفتن ابعاد مختلف آن با نگاهی به تجربه های سایر کشور ها، برای بررسی و بومی سازی این مفاهیم در کشور، نتایج اجرای برخی ابعاد این موضوع در کشور ایران را بررسی کنیم. از طرف دیگر در مقاله حاضر به بررسی نقش آموزش های کارآفرینی در انواع نظام های آموزشی و پرورشی مراکز مختلف آموزشی جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 پرداخته شده است. روش تحقیق در این مقاله، بررسی و تحلیل اسناد و مدارک مرتبط با آموزش های کارآفرینی و مصاحبه با تعدادی از مدیران و سیاستگذاران آموزش های کارآفرینی است.