سیاست نامه علم و فناوری

دکتر سید کامران باقری از جمله معدود متخصصین حوزه سیاست گذاری و مدیریت فناوری در صنعت نفت است. از ایشان کتب، مقالات و تحلیل های متعددی در حوزه مدیریت فناوری، نظام نوآوری و مسائل صنعت نفت منتشر شده است. علاوه بر این دکتر باقری بیش از یک دهه با پژوهشگاه صنعت نفت و نهادهای متولی توسعه فناوری این صنعت همکاری داشته و از نزدیک در جریان تغییر و تحول در حوزه پژوهش و توسعه فناوری صنعت نفت قرار داشته است. سیاست نامه حضور آقای باقری در این گفتگو را ارج می گذارد.

پس از کشف نفت و استخراج آن درآمدهای نفتی نقش مهمی در اداره امور جامعه یافت و نحوه استفاده از درآمدهای نفتی شکل خاصی به اقتصاد کشور بخشید به طوری که ریشه بسیاری از مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی را به نوع رابطه دولت و درآمدهای نفتی می توان بازگردانید. در این مقاله شیوه استفاده از درآمدهای نفتی و الگوی کلی هزینه این درآمد از کشف نفت تا پایان برنامه پنجم توسعه بعد از انقلاب اسلامی مورد بررسی و آسیب شناسی قرار گرفته است. همراه با آن، نحوه استفاده از درآمدهای نفتی در چند کشور مطالعه شده و با نگاهی به این تجارب، الگوی مطلوبی برای رابطه دولت و نفت پیشنهاد شده است.

بازار جهانی انرژی، به خصوص انرژی های تجدیدناپذیر در دهه های اخیر شاهد تحولات شگرفی بوده است. قسمت اعظم منابع نفت و گاز متعارف در اختیار شرکت های ملی نفت است که دلالت های مهمی برای بازارهای انرژی دارد. NOC ها علاوه بر بیشینه سازی سود ، بازتوزیع ثروت نفت در جامعه، دیپلماسی انرژی، امنیت انرژی و توسعه اقتصاد ملی را دنبال می کنند. این اهداف باعث می شوند تا عملکرد اساسی NOCها که حفاظت از ثروت ملی است، تحت تأثیر قرار گیرد. لذا ایجاد سازوکارهایی برای حفظ توازن میان این اهداف تجاری و غیرتجاری به منظور ایجاد بهترین عملکرد در طولانی مدت به عنوان یکی از مهمترین دغدغه های این شرکت ها به شمار می آید. با توجه به افزایش مصرف انرژی در کشورهای تولیدکننده نفت و گاز و افزایش مخارج رفاهی دولت های آن ها، به نظر می رسد NOCهای عمده در خلیج فارس و روسیه و آمریکای جنوبی برای تدوام سرمایه گذاری کافی جهت پوشش دادن افزایش تقاضای نفت در ایالات متحده، چین و اقتصادهای نوظهور در آسیا و نقاط دیگر با مشکلات جدی مواجه شوند. به نظر می رسد که مطالعه و بررسی امکان ورود به بخش پایین دستی صنعت در سطح بین المللی باید به عنوان یکی از مهم ترین دغدغه های شرکت ملی نفت ایران مطرح باشد. چرا که علاوه بر کسب منافع اقتصادی، می تواند به عنوان اهرمی برای جلوگیری از ایجاد فشارهای بین المللی نیز تلقی شود.

کشور عراق در جمع پنج کشور دارنده بیشترین ذخایر نفت خام و 15 کشور دارنده ذخایر گاز جهان قرار دارد. برنامه 10 ساله توسعه میادین نفت و گاز این کشور از سال 2008 آغاز شده و تاکنون 4 دور مناقصه طی سال های 2009 تا 2012 برگزار نموده است. تولید نفت این کشور در سال 2012 به 2/3 میلیون بشکه در روز رسید و این کشور با پیشی گرفتن از ایران به سومین صادرکننده نفت جهان تبدیل شد. نااطمینانی جدی در خصوص حجم ذخایر و تولید نفت خام عراق وجود دارد و منابع مختلف، آمار متفاوتی را ارائه می کنند. عراق برای توسعه میادین نفتی خود با چالش های جدی روبرو است که برخی از آن ها عبارتنداز: کمبود پایانه های صادراتی، کمبود برق، کمبود آب برای تزریق به میادین نفتی، ناامنی، محدودیت های حفر چاه و سایر تأسیسات بالادستی، ابهامات حقوقی و قانونی، محدودیت های نیروی انسانی متخصص و عدم تأمین مالی کافی.حضور مؤثر و متعدد شرکت های چینی در میادین عراق به خوبی نشان دهنده توجه ویژه و راهبردی چین به منابع هیدروکربوری عراق برای تأمین مصارف آینده این کشور است. این مسأله می تواند موجب شود تا به تدریج نفت عراق جایگزین نفت ایران در چین گردیده و راهبرد انرژی چین از ایران به سمت عراق متمایل شود. به عبارت دیگر شرایط برای تداوم و افزایش گستره تحریم نفتی ایران به خوبی فراهم شده است.

انقلاب گاز رُسی در ایالات متحده آمریکا نااطمینانی های زیادی در بازار جهانی گاز ایجاد کرده است. در حال حاضر تنها تولیدکننده گاز رُسی در جهان کشور آمریکاست. اگر این فناوری قابلیت تکثیر و انتقال به سایر نقاط جهان را داشته باشد و بتواند بر چالش های پیش رو برای توسعه غلبه نماید، آنگاه در آینده نه چندان دور گاز ارزان در اختیار مصرف کنندگان گاز خواهد بود. پیش بینی می شود در صورت توسعه مناسب حوزه های گاز رُسی، تولید این گاز سهم 20 درصدی در تأمین گاز جهان داشته باشد. در حال حاضر در سه حوزه فنی، اقتصادی و زیست محیطی چالش هایی جدی برای توسعه گاز رُسی وجود دارد. در بخش فنی، محدودیت دسترسی سایر کشورها به فناوری های توسعه گاز رُسی، نیاز به حفاری چاه های بسیار زیاد، ضریب بازیافت پایین این ذخایر، محدودیت دسترسی به آب و تراکم بالای جمعیت در مناطق قابل استحصال، پیش روی این حوزه قرار دارد. در بخش اقتصادی نیز هزینه بالای تولید و نااطمینانی به قیمت های آینده گاز طبیعی از مهمترین چالش هاست. در بخش محیط زیستی نیز افزایش انتشار گازهای گلخانه ای، آلودگی آب های زیرزمینی به جهت عملیات شکست هیدرولیکی با مواد شیمیایی، افزایش احتمال زمین لرزه، آلودگی آب بازفرآوری شده به مواد رادیو اکتیو و احتمال نشت گاز رُسی به هوا و حوزه های آبی از چالش های محیط زیستی است.

با تغییر ساختار مصرف فرآورده های نفتی در کشور و با توجه به تولید اندک پروپیلن در مجتمع های پتروشیمی کشور، از یک سو صنایع پتروشیمی با هدف تولید پروپیلن به فکر استفاده از فرآورده های نفتی به عنوان خوراک می باشند و از سوی دیگر تولیدکنندگان این فرآورده ها (پالایشگاه های نفت) نیز در اندیشه یافتن جایگزینی برای مصرف فرآورده های نفتی می باشند. براین اساس ایده پتروپالایشگاه به عنوان یک گزینه برای پاسخگوئی به چالش مذکور مطرح است. این مطالعه با بهره گیری از رویکرد کسب وکارگرا به بررسی ایده پتروپالایشگاه در سناریوهای مختلف پتروپالایشگاهی پرداخته است. علیرغم اینکه توسعه پتروپالایشگاه ها براساس کراکینگ نفتا یا کروسین (به عنوان گزینه برتر نسبت به آروماتیک سازی)، تولید پروپیلن بیشتری دارد و مطالعات نشان دهنده افزایش نرخ بازگشت سرمایه به میزان 18% نسبت به پالایشگاه تنها است، اما از دیدگاه رویکرد کسب وکارگرا، ایده پتروپالایشگاه چشم انداز مثبتی برای شرایط ایران ندارد.

کالاها و تجهیزات مورد نیاز صنعت، پس از خریداری مطابق قواعد خاصی طبقه بندی می شوند. این فرآیند که یکی از بخش های اصلی زنجیره تأمین به شمار می رود با چالش های چندی روبروست که فرآیند تأمین کالا در شرکت ملی گاز ایران را با دشواری روبرو کرده است. اصلاح این مسائل نیازمند شناخت عمیقی از دلایل بروز آن ها است و بدون شناخت علت ها، گامی اساسی در جهت رفع آن ها نمی توان برداشت. در این مقاله همراه با بررسی تجربه پروژه «استانداردسازی قطعات انحصاری خارجی نفت و گاز در جهت بومی سازی برای 3000 قطعه» مسائل گریبان گیر طبقه بندی کالا مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و دلیل پیش آمد آن ها تشریح می شود. این دلایل مبتنی بر بررسی کارشناسی مسئله به کمک بحث و گفتگو با صاحب نظران، مطالعه روند انجام کار و سابقه آن در شرکت ملی گاز است.