امام خمینی قدس سره و عرفان نظری

نوشتار حاضر در مبحثی مبسوط تحت عنوان عرفان نظری و تصوف علمی و اهمیت آنها در دوران کنونی است. این مقاله اهمیت شایانی در شناساندن بخشی از شخصیت عرفانی و معنوی امام خمینی قدس‏سره دارد. نویسنده در باب نخستین شالوده عرفان نظری، بیان می‏دارد این علم برتر که خود ورای تاریخ و تحولات زمان قرار دارد، در قلب «حکمت خالده» بنا به فهم مراجع سنتی از آن، نهفته است. در سنت اسلامی این معرفت به شیوه‏ای اصیل از پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به شماری از صحابه‏اش و مهم‏تر از همه به امام علی علیه‏السلام و در نسل‏های بعدی به شیوخ متصوفه و البته به ائمه شیعه به ارث رسیده است. به تدریج از قرن چهارم هجری (دهم میلادی) به بعد، برخی صوفیان به صورتی منظم‏تر درباره پاره‏ای از ابعاد نظریه تصوف رساله‏هایی تحریر کردند.بسیاری از افراد، به حق ابن‏عربی را پدر عرفان نظری یا تصوف عملی دانسته‏اند. مکتب عرفان نظری در ایران در دوران صفویه تداوم یافت، ولی حرکت عمده فکری این دوران متوجه ایجاد مکتب «حکمت متعالیه» بود که آرای اصلی عرفان را در نظام فلسفی خویش تلفیق کرده بود. در دوران قاجار تعالیم عرفان نظری به صورت جدی احیا شد و شروع مهمی درباره متون اصلی این سنت به رشته تحریر درآمد. نخستین شخصیت برجسته دوران قاجار در زمینه عرفان سید رضی لاریجانی بود و مهم‏ترین شاگرد وی آقا محمدرضا قمشه‏ای است که بسیاری از صاحب‏نظران ایرانی در زمینه عرفان او را ابن‏عربی ثانی و برجسته‏ترین شارح عرفانی می‏دانند. شهرت و نفوذ سیاسی گسترده آیت‏الله روح‏الله خمینی قدس‏سره مانع از آن شده است تا بسیاری از مردم در جهان غرب و حتی در جهان اسلام خارج از ایران، آثار عرفانی وی و حتی جایگاه رفیعش را در تاریخ ممتد عرفان نظری را، به طور جدی مورد توجه قرار دهند برای عده‏ای شگفت‏آور است که می‏بینند آیت‏الله خمینی قدس‏سره که بسیار علاقه‏مند به عرفان عملی بود (که بر ریاضت، عزلت و ترک دنیا تاکید می‏کند) در اواخر عمر کاملاً وارد صحنه سیاست شد. کلید این معما را باید در مراحل سلوک که ملاصدرا در آغاز اسفار اربعه به آن پرداخته، جستجو کرد. این اسفار هم شامل مرحله سفر از «خلق» به «حق» است و هم شامل مرحله بازگشت به «خلق» به همراه «حق». ثانیا کلید این معما را باید در تفسیر امام خمینی قدس‏سره از مراحل این سفر و چگونگی تطبیق آن در مورد خودش و رسالتش در زندگی جستجو کرد.
نویسنده در ادامه در مورد موضوع بحث عرفان نظری بیان می‏دارد که موضوع عرفان همان حق است که هم ورای وجود و هم وجود مطلق است. عرفان فقط به وجودشناسی نمی‏پردازد، بلکه درباره مابعدالطبیعه‏ای بحث می‏کند که موضوع آن مرتبه مافوق وجود در حق اعلی است. به علاوه عرفان درباره تکثر نسبی در مرتبه الوهیت بحث می‏کند. عرفان درباره مبدأ هستی و همه مراتب تجلی آن از منظر وحدتی که حاکم بر همه موجودات است و به خصوص برای جهان‏بینی اسلامی محوریت دارد، بحث می‏کند. عرفان نظری نه فقط به ساحات عملی دین، بلکه به اصول عقاید پایه‏ای اسلام مانند آفرینش، نبوت، معاد و... نیز اهتمام دارد. دانش عرفان نظری دانشی است که فقط به تنهایی می‏تواند عمیق‏ترین پاسخ‏ها را برای مسایل مبرم فکری، معنوی و حتی عملی فراهم سازد.