عقل و تجربه دینی

این مقاله که گفتگویی با ابراهیم دینانی پیرامون عقل و تجربه دینی است به مباحث شهود و تجربه عرفانی اشاره کرده‏اند که به برخی از مهم‏ترین مباحث ایشان اشاره‏ای می‏شود:
بحث تجربه دینی در میان متألهان غربی از اهمیت خاصی برخوردار است. و در این میان بسیاری از عارفان از شهود و تجربه عرفانی سخن گفته‏اند. تلقی شما از شهود عارفانه چگونه است؟
تجربه دینی می‏تواند به معنای شهود عارفانه و یا غیرآن و یا در اثر تهذیب نفس باشد، یعنی انسان با تهذیب نفس به مقام شهود برسد، چنان که برخی عارفان مثل محیی‏الدین عربی ادعا کرده‏اند و می‏تواند سوای این دو حالت باشد. حالت سوم این که تجربه دینی برای هر شخصی اتفاق بیافتد. معتقد هستم در هر صورت باید در مورد معنای آن توضیح داده شود. به هیچ وجه منکر تجربه دینی بدان گونه که غربیان می‏گویند و نیز منکر شهود عارفانه بدان گونه که عارفان می‏گویند نیستم. ولی سؤال این است وقتی که شخصی تجربه کننده در درون خود به تجربه رسید یا مشاهده کننده به شهود دست یافت، آیا این تجربه یا شهود، شخصی است و آیا می‏تواند آن‏را به دیگران انتقال دهد یا خیر؟ ذهنش معنی پیدا می‏کند؟ یا نه؟ اگر نه برای خودش معنا پیدا بکند و نه بتواند برای دیگران آن‏را بیان کند در واقع امری بی‏معناست؛ زیرا برای خودش هم هیچ معنایی ندارد و یک امر بی‏معنا نمی‏تواند پایگاهی برای همه چیز باشد. اگر این تجربه دینی حداقل برای خودش معنا پیدا کند، یعنی بتواند آن‏را تفسیر و معنایی از آن دریافت کند و بفهمد که این تجربه چه سمت و سویی دارد و چه آثاری می‏تواند بر آن مترتب شود، می‏تواند به دیگران هم انتقال بدهد؛ اگر برای خودش معنا داشته باشد، می‏تواند آنچه را که دریافت کرده به دیگران هم انتقال دهد در صورتی که پیشتر در خودش منتقل شده باشد و نیز به مجرد این که برای خودش معنادار شد قادر خواهد بود که برای دیگران بیان نماید و در این صورت به یک امر معقول تبدیل شده و وارد حیطه عقل می‏شود. یعنی قابل درک و تفسیر می‏شود و می‏تواند بگوید جایگاه تجربه من کجاست؟ پس این تجربه یک امر معقول است، یعنی معنا دارد.
آیا این سیری که برای معقول شدن تجربه درونی بیان کردید در مورد تجربه حسی هم صادق است؟
بله، این معناداری تجربه درونی که به تبع معقول بودن آن تجربه به دست می‏آید، نه تنها در تجربه درونی؛ بلکه حتی در مورد تجربه‏های حسی هم صادق است، به عنوان مثال تجربیاتی که در آزمایشگاه به دست می‏آید یعنی شما آزمایش را انجام دادید و به تجربه‏ای رسیدید باید آن‏را تفسیر، تجزیه و تحلیل کنید و این عقل است که به بررسی و تجربه و تحلیل آزمایش شما می‏پردازد، که این امر در تجربه درونی هم اتفاق می‏افتد.