براهین توحید در فلسفه ملاصدرا

1. برهان عرشی که مبتنی بر حقیقت عینی وجوب وجود و واجبیت است؛ 2. لمعه اشراقیه که مبتنی بر نحوه وجود عینی حقیقة واجب الوجود است؛ 3. بی‏سبب بودن حقیقت وجود که هم یکی از مبانی برهان ناپذیری خداست، هم از مبانی هستی‏شناختی توحید واجب‏الوجود است و همچنین برهانی تنبیهی بر وجود خداست، که خود مبتنی بر مسئله علت و معلول است؛ 4. واجب از جمیع جهات بودن واجب الوجود که با دو برهان تقریر شده؛ 5 . قاعده بسیط الحقیقة که به عنوان برهانی هستی‏شناختی بر توحید حقیقت هستی واجب تعالی اقامه و تقریر شده است. نویسنده نکات پنجگانه‏ای را برای روشن شدن زوایای اهمیت این قاعده بیان کرده است که از اهمیت شایان توجهی برخوردار است؛ 6. برهان صدیقین. این برهان با تبیین صدرایی ارائه شده است و نویسنده با بیان اجمالی سیر تکاملی این برهان از زمان صدرا تا زمان معاصر، به اشکالات و توهمات مطرح شده به تقریر صدرایی پاسخ داده است. این شش برهان براهین مربوط به جنبه هستی‏شناختی توحید ذات می‏باشند. براهین مربوط به جنبه‏های دیگر نیز در بیان صدرایی مطرح است بدین ترتیب: 7. برهان مبتنی بر امکان که بر ابطال دور و تسلسل استوار است؛ 8 . برهان الاهی‏دانان که اهمال برهان امکان عالم جسمانی بوده و بر برخی از پیش فرض‏های نادرست علم هیأت قدیم مثل تناهی ابعاد مبتنی است. نویسنده با نقد و بررسی، و رد این پیش فرض‏ها انتساب این برهان به الاهی‏دانان و حکما را رد کرده است؛ 9. برهان مبتنی بر معرفت نفس که دارای مقدمات فراوانی است و به خاطر ابتنا بر مقدمات زیاد، استحکام استقلالی برهان بودن را از دست داده است. نویسنده با خدشه در برخی از مقدمات این برهان، آن را تام و کامل و در نتیجه صحیح نمی‏داند؛ برهان طبیعی‏دانان که همان «محرک اول» است. نویسنده همچنین با نقد و بررسی مقدمات این برهان و خدشه در برخی از آنها یادآور شده است که بر فرض صحت مقدمات و برهان باز هم ناتوان از اثبات وجود واجب تعالی است. زیرا حداکثر وجود محرک غیرجسمی یا غیرجسمانی را اثبات می‏کند نه وجود واجب را؛ 10. برهان متکلمان که همان حدوث عالم است. خود ملاصدرا با وجود اشکالاتی که بر این برهان وارد کرده است، به دفاع و تقریر صحیح از آن پرداخته است. اما با این همه، نویسنده از جنبه دیگری به نقد و رد تمامیت آن اشاره داشته که قابل توجه می‏باشد و این جنبه عبارت است از: ارکان برهان، که کمتر مورد توجه واقع شده است.
بخش دیگری از براهین توحید مربوط به توحید در الوهیت مربوط می‏شود. مهم‏ترین برهانی که ملاصدرا در آثار خود به عنوان «اله العالم واحدٌ لاشریک له فی الایجاد» مطرح و به‏طور مفصل آن را تأیید نموده، استدلال از طریق وحدت عالم است. اما از جنبه‏های متعدد، اشکالات فراوانی بر این برهان وارد است که آن را از اعتبار یقین‏بخشی ساقط می‏گرداند و نویسنده سه اشکال اساسی بر آن وارد نموده که عبارتند از: غیریقینی بودن کبرای قیاس، ابتنای نادرست این برهان بر قاعده الواحد و تناقض این برهان با ادعای فرضی ملاصدرا، مبنی بر امکان وجود عوالم مادی دیگر.
آنچه مهم است این‏که از میان همه براهین مزبور در این مقاله و سایر براهین فلاسفه ملاصدرا، فقط برهان صدیقین و معرفت نفس را معتبر و مفید یقین می‏داند.