آینده دین و ادیان جدید

فصلنامه هفت آسمان، ش 27، پاییز 84
سطور آغازین این نوشتار، به بحث درباره اصطلاحات گوناگونى مى‏پردازد که در رابطه با آیین‏هاى جدید وضع شده‏اند. «فرقه‏ها» و «کیش‏ها» که جایگزین «بدعت‏گذارى» شده‏اند و با این حال مقبول نیفتادند. «جنبش‏هاى نوپدید دینى» و سپس «ادیان جدید» نیز بعدها به‏کار برده شدند، که این نام آخر مورد استقبال قرار گرفت.
نویسنده براى ورود به اصل بحث نیز ابتدا گزارشى از پیش‏بینى‏هاى دهه 1970 درباره آینده دین ارائه مى‏دهد. این پیش‏بینى‏ها سه محور عمده‏اش؛ گسترش سکولاریسم، بیرون رانده شدن دین و نامربوط‏تر شدن دین، اساس گروه اول پیش‏بینى‏ها را تشکیل مى‏داد.
ولى این پیش‏بینى‏ها محقق نشدند. برخى قائل شدند که، سکولاریسم خطایى اروپایى بوده و بى‏جهت عمومیت یافته است. براساس آمار دین در سال 2000 شایع‏تر از دهه 1970 است. شمار مذهبى‏ها، پوشش رسانه‏ها نسبت به دین و نیز تعداد دین‏ها همه افزایش یافته‏اند. با این حال نظریات کیفى سکولاریسم هم‏چنان مورد توجه باقى مانده‏اند.
نویسنده در این بخش پیش‏بینى مى‏کند که، سکولاریسم کیفى در دهه 2010 هم چنان ادامه داشته باشد. هر چند دین در اجتماع و رسانه‏ها مهم باقى خواهد ماند. وى تأکید دارد که، بنیادگرایى نمى‏تواند منجر به افزایش تدین گردد.
پیش‏بینى دوم دهه 1970 افول ادیان سازمان‏یافته بود. در اروپا منهاى ایتالیا و نیز در ژاپن و کاندا این پیش‏بینى محقق شده است. هر چند آمارهاى ارائه شده در این زمینه قابل خدشه هستند. در همین زمینه کسانى که پیش‏بینى کرده بودند کلیساهاى لیبرال افول کرده، کلیساى محافظه کار رشد خواهد کرد و این قضیه نیز در برخى کشورها صادق است. نویسنده نیز مى‏پذیرد که، در آینده از صورت‏هاى لیبرال به دین سازمان‏یافته، حرکتى صورت خواهد گرفت و نیز بنیادگرایان و محافظه‏کاران رشد بیشترى خواهند داشت. زیرا موانع سیاسى در برابر آنها کمتر خواهد شد. وى باز هم تأکید مى‏کند که مذاهب لیبرالى رو به افول خواهند بود.
سومین پیش‏بینى دهه 1970، رشد فرقه‏ها و کیش‏ها بود. از آن جهت که این فرقه‏ها افزایش یافته‏اند این پیش‏بینى صحیح بود ولى از آن جهت که هیچ شاهدى بر افزایش اعضاى آنها نیست مى‏توان این پیش‏بینى را ناصحیح دانست. نویسنده در این بخش، آمارهاى مختلفى از فرقه‏هاى گوناگون در چند کشور ذکر مى‏کند و همین پیش‏بینى را، براى بعد از سال 2000 نیز مى‏پذیرد. به عقیده وى، مقابله دولت‏ها با کیش‏ها هم‏چنان ادامه خواهد داشت. جالب آن‏که وى پیش‏بینى مى‏کند که آمریکا براى خود حق دیده‏بانى آزادى مذهبى را تثبیت کند. تصریح نویسنده آن است که، مقررات کیش‏ستیز دیگر مؤثر نخواهند بود.
پیش‏بینى نهایى نویسنده آن است که ادیان جدید، بروزى قوى‏تر و سازمان‏یافته‏تر خواهد داشت و برجستگى دین در رسانه‏ها بیشتر خواهد بود. البته رسانه‏ها اگر بیشتر به افول دین بپردازند بیشتر مورد توجه خواهند بود. برخى ادیان جدید که سابقه‏اى بیشتر دارند به حدى رشد خواهند کرد که بتوان آنها را جزو ادیان اصیل دانست. ولى ادیان دیگرى نیز ظهور خواهند کرد. و پیروز نهایى این میدان احتمالاً، پنجاهه‏گرایان، کاتولیک کاریزمایى و اسلام جهانى شده خواهند بود. البته دین‏داران قادر نخواهند بود جهت‏گیرى‏هاى فرهنگ و جامعه جهانى را مهار کنند. نکته پایانى نویسنده آن است که، ممکن است این پیش‏بینى‏ها صحیح نباشند، زیرا دین ظرفیت پایان‏ناپذیرى در برانگیختن شگفتى‏ها دارد.
عقل‏گریزى عرفان
سیدیداللّه‏ یزدان‏پناه
معرفت فلسفى، ش 8، تابستان 84