مأمور به تکلیف یا نتیجه؟

یادنامه شرق، ش 491، 12/3/84
در این نوشتار نویسنده به یکی از جملات حضرت امام قدس‏سره که فرمود «همه ما مأمور به ادای تکلیف و وظیفه‏ایم نه مأمور به نتیجه» اشاره می‏کند و از سه دیدگاه و عرصه مختلف به آن می‏پردازد.
1. فقه: در اعمال تعبدی مثل نماز و روزه و حج چون نتیجه اعمال بر ما پوشیده است، لذا فقط مأموریم که آنها را تعبدا و به قصد قربت انجام دهیم. هرچند برخی خواسته‏اند که فلسفه این‏گونه اعمال را در این دنیا بیابند، اما آنها وافی به مقصود نیستند. البته بعضی عبادات را باید با توجه به نتیجه آن انجام داد، مانند نهی از منکری که باعث تجری منهی منه شود، در اینجا تکلیف از ناهی ساقط می‏شود. حتی در قصاص و دیات وارث چنین است، مثلاً قطع ید سارق اگر منتج به کاهش سرقت در جامعه نشود، برخی معتقدند، بهتر است راه شرع را کنار نهیم و بنابر مصلحت عمومی راه مؤثر عرفی را در پیش بگیریم.
2. عرفان: در عرفان که سالک معمولاً خود را در اختیار مرشد قرار می‏دهد. گویی سالک ظرفیت درک نتیجه تکالیف و ریاضات و مراحل و منازل طریقت را ندارد. گرچه بعد از طی مراحلی از کمال، نتیجه زحمات خود را خواهد دید. اما برخی همچون حضرت موسی علیه‏السلام که به همراه خضر بود در مراحلی طاقت نیاورد و می‏گفت من مأمور به نتیجه هستم، نه مأمور به تکلیف و حاضر نشد در قتل نوجوانی که بعدها مشکل‏ساز می‏شود شرکت کند و با...
3. سیاست: ممکن است برخی‏ها بگویند که این جمله امام در تقابل با جمله معروف ماکیاولی است که گفته است «هدف وسیله را توجیه می‏کند». اما با دقت در گفتار ماکیاولی درمی‏یابیم که او توصیه نمی‏کند که از وسیله دست بردار و یک‏سره به سراغ هدف برو. بلکه سفارش می‏کند که از هر نوع وسیله‏ای که تو را زودتر به مقصود می‏رساند استفاده کن. راه شرافتمندانه برای رسیدن به هدف، قطعا هم محتاج به هدف‏گذاری و تبیین نتیجه است و هم ابزار مناسب و شریف برای نیل به مقصود. بنابراین کسی که بگوید امام حسین او مأمور به وظیفه و تکلیف بوده نه نتیجه به او جفا کرده است؛ چرا که خود ایشان فرموده‏اند که من برای احیای سنن متروکه و مندرس جدم قیام کردم. پس با مراجعه به فرمایشات امام قدس‏سره به نظر می‏رسد که این جمله معروف ایشان در مقام تشجیع و خطابه در زمان جنگ، برای تقویت روحیه رزمندگان است.
حاصل آنکه غرابت کلام امام را می‏توان به این نحو تبیین کرد که یا ایشان در مقام فقیهی عالی‏قدر به احکام فردی ـ عبادی که ناظر به تنظیم رابطه انسان و خداست نظر داشته است، یا به عنوان عارفی و اصل، سالکین مراحل اولیه سلوک را موعظه کرده است و یا از موضع خطابی برای تشجیع رزمندگان سخن گفته است.