پلورالیسم دینی از منظر امام خمینی (ره)

هفته‏نامه پگاه، ش 156، 27/1/84
این مقاله با واژه‏شناسی پلورالیسم یا کثرت‏گرایی و نسبت آن با دین آغاز شده است و با تأکید بر اینکه به دلیل نو بودن مسئله، امام خمینی به طور جدی به آن نپرداخته‏اند، وارد بحث اصلی می‏شود. در گام اول، با نقل سخنانی از حضرت امام، پلورالیسم حقانیت منتفی دانسته شده است. زیرا امام تأکید و تصریح دارند که اسلام دین همه جهانیان است و اختصاص به قومی خاص ندارد. بیان فرازهایی دیگر از کلمات امام بیانگر حقانیت ادیان پیشین در زمان خود و سنخ آنها در زمان ماست. چنانکه به نقل یک روایت، آیه آخر سوره حمد بر یهودیان و مسیحیان تطبیق داده شده است.
شیوه دیگری که امام برای اثبات حقانیت اسلام ذکر کرده است، راهی عرفانی است که سایر پیامبران را مظهر پیامبر اسلام می‏داند. گام بعدی نیز مقایسه معارف بزرگ با یکدیگر است که برتری اسلام را نمایان می‏سازد. نویسنده در ادامه به هشت آیه از قرآن کریم اشاره شده که امام آنها را گواهی همیشگی و نیز همگانی بودن دین اسلام دانسته‏اند، از جمله آیات 42 سوره فصلت، 48 مائده و 85 آل‏عمران. در این میان، اینکه پیامبر اسلام نذیرا للعالمین است، تأکید بیشتری بر بطلان پلورالیسم دارد. استدلال به خاتمیت پیامبر نیز در همین راستا قرار می‏گیرد. اما مهم‏ترین بحث مطرح شده در مقاله، بحث عذاب شدن یا نجات یافتن اکثریت مردم است که دینی به جز اسلام دارند. نویسنده ابتدا تأکید می‏کند که باید بین حقانیت ادیان و نجات یافتن پیروان آنها در آخرت تفکیک قائل شد و در نتیجه لازمه انحصارگرایی دینی، عذاب اکثریت نخواهد بود. بر اساس کلمات امام خمینی، انسان‏های خارج از صراط مستقیم به چهار دسته تقسیم می‏شوند، که عبارت‏اند از: 1. انسان‏های ابتدایی که نامی از دین و خدا نشنیده‏اند و پیرو هیچ دینی نیستند. ولی فطرتا نیکوکار و پیرو اخلاق حسنه‏اند؛ 2. همان انسان‏های ابتدایی ولی با این فرض که خلاف فطرت خود رفتار کرده و منقاد احکام عقل خود نیستند؛ 3. انسان‏هایی که پیرو یکی از ادیان پیشین هستند و به همان‏ها پای‏بند و عامل می‏باشند و 4. انسان‏هایی که پیرو ادیان گذشته‏اند، ولی به احکام آن ملتزم نیستند و از فطرت خود نیز پیروی نمی‏کنند.
از این میان، انسان‏های گروه اول و سوم در سعادت مادی به سر خواهند برد. گروه دوم و چهارم در جهنم ملکات خود خواهند بود، نه در جهنمی که از آتش باشد که همان جهنم موعود در قرآن است. نویسنده با نقل و بررسی مفصل بیانات امام در درس‏های اسفار، این نظریه را تبیین می‏کند و چگونگی سعادت و عدم سعادت انسان‏های پیش گفته را به تفصیل بیان می‏کند. تنها گروهی که به جهنم خواهند رفت آنهایی هستند که با داشتن علم کافی نسبت به دین حق، عناد می‏ورزند.
در ادامه نیز دلایل نقلی امام بر نجات اکثریت مردم ذکر شده‏اند که با تکیه بر یک آیه و چند روایت و قاعده و فطرت به سامان می‏نشیند. دلایل عقلی امام نیز عبارت‏اند از عارضی بودن کفر و قبح عقاب بلابیان، خلاف عدل بودن عذاب جاهل و ظلم بودن آن.
فراز پایانی این مقاله به پلورالیسم اجتماعی و آزادی زندگی پیروان ادیان مختلف در جامعه اسلامی اختصاص یافته است که با نقل چهار قول از امام به پایان می‏رسد و نتیجه گرفته می‏شود که ایشان بر اساس آموزه‏های اسلام، زندگی مسالمت‏آمیز و گفت‏وگوی پیروان ادیان را پذیرفته و به آن دعوت کرده‏اند.