فهم تفکیکی دین

پگاه، ش 148و149، آبان و آذر 83
بی‏شک تنقیح علمی و نظام‏دهی معقول روش‏های فهم دین در تسهیل فرآیند فهم دین، دفاع مستقل و روشن از آن، و سرانجام اعتبار معرفتی‏شناختی فهم ما از دین، بسیار مؤثر خواهد بود. پس باید در صدد طراحی منطق و روش نظام‏مند فهم دین برآمد. یکی از عناصر مهمی که در این روش باید لحاظ شود عقل بشری است و عنصر دیگر حالات درونی انسانی است و بالطبع اختلاف در نوع نگرش به مبانی و پاسخ‏های ارائه شده برای منطق فهم دین، زمینه را برای پیدایش مکاتب مختلف فکری ـ دینی آماده می‏کند. یکی از این مکاتب «مکتب تفکیک» است که مؤسس آن «مرحوم میرزا مهدی اصفهانی» است که در سده چهارم هجری می‏زیسته است. این شیوه برای زدودن آموزه‏های عرفانی و فلسفی و هر آنچه یک معرفت غیردینی به حساب می‏آید، از معرفت‏های اصیل دینی ارائه شده است.
آنچه در نظام تفکیکی اهمیت ویژه‏ای دارد عقل فطری است؛ یعنی آنچه مورد توجه شریعت قرار گرفته و در احکام دینی هم بدان خطاب شده است و حقیقت این عقل عبارت از امری نورانی، مجرد و بسیط است که به صورت بالذات استقلال دارد. عقل فطری پیش از آنکه خود را به منبع شریعت نزدیک کند جز اثبات مقدمات پذیرش شریعت خداوندی، کارکرد معرفتی دیگری نمی‏تواند داشته باشد، اما پس از قبول شریعت، بستر امنی را برای عقل‏ورزی خود می‏یابد. در نظر تفکیکیان، در میان علوم بشری آنچه تعلیم و تعلم آن مورد توصیه شریعت قرار گرفته است و بر هر مرد و زن فرضیه است، علم شریعت و علم دین است که با عقل فطری به دست می‏آید. حال به ذکر مواردی در نقد مبانی روشی مکتب تفکیک می‏پردازیم. 1ـ از نکات مهم در بررسی دستگاه معرفتی مکتب تفکیک، رد مطابقت علوم حصولی با واقع و بی‏اعتبار ماندن شناخت‏های حصولی و تصوری است؛ 2. این مسئله که شناخت فلسفی بنا به نظر فلاسفه، بر اساس مفهوم، تصور و تصدیق شکل می‏گیرد، جای تأمل دارد؛ 3. چگونگی طراحی روشی است که اصحاب تفکیک، معرفت دینی خود را با آن سامان می‏دهند؛ 4. در مرحله پیش از شریعت، آیا عقل فطری می‏تواند به تمام شبهات لازم که برای باور اصل کلی توحید، نبوت و امامت گذر از آن لازم است، پاسخی بدهد؟ 5ـ اختلاف موجود میان فقهای تفکیک چگونه توجیه می‏شود؟ 6ـ عقل فطری ساده‏یاب که باید در فهم گزاره‏های دینی صرفا از آن استفاده کرد، در فهم گزاره‏های پیچیده و معلق دینی چگونه عمل می‏کند؟ 7ـ اگر قرار است فهم از دین فهمی سامان‏یافته باشد، این سامان‏یافتگی در روش تفکیکی‏ها چگونه به دست می‏آید؟ 8. نکته دیگر تفسیر خاصی است که از علم مورد توصیه شریعت ارائه می‏کنند، اینان معتقدند که تنها علم حقیقی علم به شریعت است و بس؛ 9. انکار روش عرفانی و ناهمخوان دانستن آن با متون دینی است. در مقایسه مکتب تفکیک با اخبارگری، یکی از نکات اشتراک میان آن دو مکتب، خاستگاه هر یک از این دو نحله است. نکته اشتراک دیگر، نوع و شکل اجتهادی است که این دو مکتب بدان توصیه می‏کنند.