رمان: ابزار ایدئولوژی

جام‏جم، ش 1273، 27/7/83
شرط لازم براى تبلیغ موفق در جهان امروز، به کارگیرى ابزارهاى جدید ترغیب مخاطب است. تبلیغ کننده دو وظیفه اساسى دارد: یکى، عمل کردن بر اساس فقه و دیگرى، انتقال مفاهیم، آموزه‏ها و ارزش‏هاى دینى به دیگران. قرآن نیز آیینه تمام‏نماى این رویکرد است. عمدتا در قرآن قصه نقش ارجاعى دارد و پیمانه و ظرفى براى انتقال حقایق و شیوه‏اى براى آسان کردن فهم ارزش‏هاى دینى است.
رمان نوشته‏اى داستانى به نثر با حداقل معین طول مى‏باشد که در قرن هجدهم به وجود آمد و علت بروز این زبان، شهرنشینى و مبارزه با فئودالیسم بوده است. لذا رمان جلوه‏گاه آرمان‏ها، ارزش‏ها، اضطراب‏ها و... مى‏باشد. اینک رمان کارکرد جدیدترى یافته است و به ابزارى با قابلیت بسیار، براى آفرینش و انتقال تمام دغدغه‏هاى اساسى این طبقه تبدیل شده است؛ هرچند در برخى نهادهاى دینى کم‏رنگ مى‏باشد. مى‏توان گفت فلسفه پوزیتیویستى آگوست کنت، فرضیه تکاملى داروین، ناخودآگاه فردید و ماتریالیسم تاریخى مارکس، هر یک به گونه‏اى در تکامل رمان مؤثر بودند و موجب پیدایش مکاتب ادبى ناتورالیسم، سمبولیسم و رئالیسم اجتماعى بازتاب این تفکرات شده‏اند. اما اقبال عمومى به رمان در حدى بود که قرن بیستم را عصر رمان نامیدند و 90% آثار ادبى چاپى کشورها را رقم زده است. بلوک شرق و غرب با دو نگرش تقابلى نسبت به هم و براى رسیدن به امیال خود به سوى رمان رفتند.
رمان در ایران: تاریخ آن به موج روشن‏فکرى و مشروطه خواهى در ایران بازمى‏گردد. رمان‏هاى اولیه فارسى، متأثر از رمانیسم و مملو از شعارهاى اجتماعى و بیانیه‏هاى صریح بود. نویسنده تقلید از اروپا را مانع رشد رمان ملى مى‏داند. در میان رمان‏نویسان ایرانى، دولت آبادى از همه پرکارتر نشان داد. رمان ده جلدى کلیدر طولانى‏ترین رمان فارسى است. در کنار این جریان مسلط در عرصه رمان‏نویسى، جوانان مسلمان برآمده از انقلاب اسلامى همچون محسن مخملباف، عموزاده، مؤذنى و سید مهدى شجاعى توانستند از این قالب بهره برند. ولى ظاهر این رمان‏نویس‏ها گاه به تبلیغ مستقیم گروهى سیاسى و... تبدیل شده است.
کارکرد ایدئولوژیک: متأسفانه براى نقد مذهب از قالب رمان استفاده شده است، مانند خانواده تیبو نوشته مارتن دوگار که بیانیه‏اى علیه جنگ است و نویسنده استحاله انسان‏ها را در جنگ به زبانى تصویرى و سرشار از ظرافت بیان کرده است. از سوى دیگر، در رمان کلیدر، دین نقد نمى‏شود؛ بلکه اساسا حضور ندارد و اگر حضور دارد بیمار گونه است. البته در مقابل اینها، رمان‏هاى دینى از قبیل آثار تولستوى و دایستایفسکى عمیقا دینى است. رمان گاه نقش ویرانگر دارد و گاه سازنده است.