ایرانی ها، بنیان گذاران فرهنگ اسلامی

ابرار، 21/6/83
آثار قابل اعتنایى که ایرانیان پیش از اسلام درباره روابطشان به ویژه با اعراب نوشته باشند در دست نیست. آنچه موجود روایت‏هاى اشخاصى بعد از اسلام و احتمالاً بر اساس روایت‏هاى شفاهى است؛ آن هم گزارشاتى که از یک طرف درگیر یعنى مسلمانان ارائه شده و نه ایرانیان مسلمان. لذا تحلیل‏هایى که درباره روابط ایران و عرب مطرح شده، تا اندازه زیادى یک‏جانبه است. اما مورخین تیزبین و صاحب رأى مى‏توانند از همین روایت‏ها یک تصویر قابل قبولى عرضه کنند. به هر حال، روابط ایران و عرب پیش از اسلام بیشتر سیاسى بود تا فرهنگى؛ گرچه برخى اعراب با فرهنگ ایرانیان آشنا بودند، اما نه در حد تأثیر گزاشتن.
ایرانیان اواخر ساسانى از دو سو مورد تهاجم بودند: یکى دولت رم و دیگرى حملات اعراب. مهم‏ترین سد دفاعى ایرانیان در برابر رومى‏ها، دولت مقتدر «آل مظفر» بود که خسروپرویز به دلایل متعدد سیاسى و نظامى این سلسله را منقرض کرد و همین امر سبب شد که اولاً، راه اعراب به سمت ایران بدون هیچ سدى باز شود و ثانیا، تعدادى از قبایل اعراب که هم‏پیمان آل مظفر بودند، بر ضد دولت ایران قیام کنند. مشهورترین جنگ مقارن با اسلام که میان اعراب و ایرانى‏ها براى اولین بار رخ داد و اعراب در آن پیروز شدند، جنگ معروف «ذوقار» است. پیروزى در این جنگ بسیار کوچک که در واقع تهاجم یک قبیله به یک پادگان کوچک ایرانى بود، براى آنها بسیار مهم و بزرگ جلوه کرد، به طورى‏که توصیف‏ها، اشعار و داستان‏هاى مبالغه‏آمیزى مطرح کردند. اما بعد از ظهور اسلام و در زمان خلیفه اول و دوم، اولین کسى که یورش‏هاى کوچکى به مرزهاى غربى ایران انجام داد، «مثنى بن حادثه» بود که پس از مدتى خالدبن ولید و سایر قبایل عرب به او پیوستند و جبهه‏اى محکم و قوى تشکیل دادند و به برخى مرزهاى غربى ایران حمله کردند و پیروز هم شدند. در همین میان، یکى از فرماندهان عرب در بحرین به نام «علاء خصرمى» با هجوم به خوزستان، وارد ایران شد. خلیفه که در ابتدا مخالف این حمله بود، وقتى جان اعراب مهاجم را در خطر دید، براى آنها نیروى کمکى فرستاد. عوامل و اتفاقاتى چون هرج و مرج، نفوذ فوق‏العاده نجبا و روحانیون زرتشتى، تغییر دوازده شاه در مدت چهار سال، فقر و پریشانى مردم و کثرت ظلم و ستم، سبب به وجود آمدن جنگ بزرگ اعراب با ایران یعنى «قادلیه» و در نهایت فتح ایران شد.
مسلمان شدن ایرانیان در قرن سوم و چهارم، به هیچ‏وجه به اجبار نبود؛ اما در ابتداى پیروزى جنگ از برخى گزارشات استنباط مى‏شود که در مواردى سخت‏گیرى‏هایى صورت گرفته است، مانند جزیه گرفتن و محروم کردن مزایاى اجتماعى از کسانى که به اختیار مسلمان نشده بودند. به هر حال، ایرانى‏ها از لحاظ دینى به تدریج متأثر و مسلمان شدند و فرهنگ اسلامى را با یک‏سرى تحولات و تغییراتى که منطبق با فرهنگ بومى‏شان بود، پذیرفتند. اما از سوى دیگر، اضافات زیادى هم به تمدن اسلامى داشته‏اند. به دلیل آنکه در آن زمان اندیشمندان اسلامى بزرگى در همه زمینه‏هاى علوم وجود داشته که اکثرا ایرانى بوده‏اند، فرهنگ اسلامى تا حد بسیار زیادى از ایرانیان نشأت گرفته است.