اعتراض به کاربرد سیاسی مساجد

سایت BBC، 16/2/83
محمد علی ابطحی، معاون حقوقی و پارلمانی رییس جمهوری ایران، در یادداشتی به استفاده ابزاری از مساجد اعتراض کرده است. اعتراض به استفاده ابزاری محافظه کاران فاتح مجلس هفتم از مساجد، بازگشایی ماجرایی است که از ماه‏ها پیش آغاز شد و در اول اسفند ماه به نتیجه رسید و به محافظه‏کاران امکان داد تا با وجود تعداد کم شرکت کنندگان در انتخابات، نشان دهند که با رأی مردم به مجلس راه یافته‏اند. نکته‏ای که محمد علی ابطحی به عنوان «یک روحانی» به آن اشاره می‏کند هشداری است در این مورد که تعداد زیادی از روحانیون با استفاده از خانه‏های خدا در جهت مقاصد حزبی مخالف‏اند. ایشان تأکید کرده که یقین دارم در کنار من هزاران روحانی در قم، تهران، مشهد و اصفهان هستند که از حزبی کردن روحانیت افسوس می‏خورند و برای دین مردم که چنین آسیب‏پذیر می‏گردد، نگرانند. دو هفته پیش که منتخبان مجلس هفتم در جمع مسجدی‏های تهران گرد آمدند و در آنجا راز مشارکت مساجد در گردآوری رأی برای «آبادگران» را شکافت‏اند و به تحسین متولیان مسجدها پرداختند، بیشتر نظرها به جمله‏ای از غلامعلی حداد عادل، نماینده اول تهران در مجلس هفتم، متوجه گشت که گفته بود: شما [متولیان مسجدها] ما را از زیر آوار مجلس ششم بیرون کشیدید. مهم‏تر از آن جمله که با اعتراض اصلاح‏طلبان روبه‏رو شد این بود که محافظه کاران منتخب مجلس آینده اعلام داشتند که اساس جمع خود را در مسجدها و حسینیه‏ها می‏گذارند. در همان‏جا منتخب اول تهران حتی از «حزب مساجد» هم سخن گفت.
استفاده از مساجد و اماکن مذهبی شیعه مانند تکیه‏ها و حسینیه‏ها در جهت فعالیت‏های سیاسی، گرچه سابقه‏ای طولانی در تاریخ ایران دارد، اما اوج آن در روزهای انقلاب ضدسلطنتی رخ داد که با اقامت آیت‏اللّه‏ خمینی در نوفلو شاتو و دعوت وی از روحانیون و طلاب برای شرکت در انقلاب، جناح مذهبی صاحب مراکزی شد که همه گروه‏های سیاسی دیگر از آن محروم بودند. آیت‏اللّه‏ خمینی در اعلامیه‏ای که در خرداد سال 57 از نجف صادر کرد، از طلاب و روحانیون و علما خواست که به دانشجویان، روزنامه‏نگاران، وکلای دادگستری بپیوندند و به آنها هشدار داد که اگر همچنان جنت مکانی پیشه کنند و به مخالفان رژیم پادشاهی نپیوندند، دیر نیست که «از قافله عقب بمانند». در زمانی که این اعلامیه ملامت‏انگیز به تهران رسید، اعتصاب‏های کارگری و مؤسسات دولتی گسترده می‏شد، در شهرهای ایران زبان‏ها گشوده شده بود، کتاب‏ها بی‏مجوز و سانسور منتشر می‏شد و دانشجویان و دانش‏آموزان محیط‏های آموزشی را به محل‏های گردهمایی و اعتراض تبدیل کرده بودند.
به گفته داریوش فروهر، وزیر کار در کابینه دولت موقت و کریم سنجابی، وزیر خارجه دولت موقت و آخرین رهبر جبهه ملی، پیش از تشکیل دولت نظامی وقتی‏که رییس وقت ساواک آن دو تن را به دفتر شاه برد و پادشاه سابق ایران به سران جبهه ملی پیشنهاد ضمنی تشکیل کابینه و فعالیت سیاسی داد، دکتر سنجابی به او یادآور شد که «حکومت در بیست سال گذشته به ما و هیچ گروه سیاسی دیگری اجازه دایر کردن دفتری یک اتاقه هم نداد و گاهی به علت جمع شدن در یک میهمانی چند نفره، با هجوم مأموران روبه‏رو شدیم. حالا چگونه انتظار دارید که نسل تازه ما را بشناسند و دور ما جمع شوند و ما بتوانیم با گروهی که هزارها مسجد در اختیار دارد رقابت کنیم». واقعیت این سخن وقتی آشکار شد که خبر رسید مسجدها و تکیه‏ها مانند دیگر مراکز برنامه‏ریزی انقلاب و در مراحل آموزش جنگ‏های چریکی و شهری وارد صحنه شده‏اند و در موارد اندکی گروه‏های غیرمذهبی هم به آنها راه یافته‏اند.
با پیروزی انقلاب، مسجدها و مراکز مذهبی به سرعت به محل استقرار کمیته‏های انقلابی مبدل شد و اولین فرمان جمع‏آوری اسلحه که روز ششم اسفند همان سال توسط رهبر جمهوری اسلامی صادر شد، مسجدها را محل جمع‏آوری سلاح‏هایی قرار داد که در روزهای انقلاب از مراکز نظامی خارج شده بود. مسجدها در هشت سال جنگ با عراق که دیگر دارای مرکزیتی شده بودند، به محل اعزام داوطلبان به جبهه‏ها، جمع‏آوری کمک‏های مردمی و پس از آن به مرکز صدور کوپن و توزیع ارزاق و جمع‏آوری اطلاعات محلی از مخالفان نظام جدید تبدیل شدند. از همان زمان بود که روحانیون و مذهبیون سنت‏گرا نسبت به تغییر کاربرد مساجد هشدار دادند و همین موضوع مانع از آن شد که در کار تأسیس حزب جمهوری اسلامی هم به اندازه‏ای که رهبران آن در نظر داشتند از مسجدها بهره‏گیری شود. آنچه بر نگرانی مراجع تقلید و روحانیون عالی مقام می‏افزود، به هم خوردن شکل سنتی اداره مساجد و تکایا بود که در همیشه تاریخ به صورت مردمی و از طریق مراجعی تأسیس و اداره می‏شد که در مسائل مختلف دارای دیدگاه‏های متنوعی بودند و بعضی هر نوع عمل سیاسی را خلاف دیانت می‏دانستند. امامان جماعت و متولیان مساجد از یک سو به مردم محل و از سوی دیگر به مراجع تقلیدی که آنها را منصوب کرده بودند پاسخ‏گو بودند و همین مانع از آن می‏شد که همه آنهابه حزب و گروه مشخصی وابسته و متعهد شوند. مساجد که همانند جامعه وعاظ و 200 ستاد نماز جمعه، در دهه اول انقلاب دارای شورا و ستادهای هماهنگی متمرکزی شدند که حرکت‏های آنان به ویژه خطبه‏های نمازهای جماعت را با اهداف کلی نظام همسو می‏کرد؛ گرچه از همان ابتدا با محافظه کاران پیوند نزدیک داشتند اما می‏کوشیدند تا مستقل شوند.
همزمان با انتخابات مجلس ششم، اکبر هاشمی رفسنجانی که نامزد نمایندگی از تهران شده بود، گفت: «اصلاح طلبان نیروی مساجد را به حساب نیاوردند که اگر از هر یک از آنها صد نفر کفن‏پوش به خیابان‏ها برود، اصلاح‏طلبان و هیچ نیروی دیگری توان مقاومت در برابر آنها را نخواهند داشت». این بار حتی پیش از آنکه محافظه کاران منتخب مجلس هفتم اعلام دارند که آراء هر چند مختصر خود را از کدام راهبرد وبرنامه‏ریزی به دست آورده‏اند، روزنامه کیهان با نقل قول از فردی مطلع نوشت: «صندوق‏های آرا که در مدارس قرار داشتند، به اندازه آن شعبه‏ها که در مسجدها بودند رأی جلب نکرده‏اند».
ناظران سیاسی معتقدند اگرچه تأسیس حزب مسجد ــ چنان‏که محافظه‏کاران نوید داده‏اند ــ و افشای کمک‏های شهرداری تهران به مسجدهای خاص برای یک‏دست کردن حاکمیت و شکل دادن به مجلس آینده مفید بوده است، اما از نگاه کلی برای حافظان نظام، نگران کننده خواهد بود. به اعتقاد بسیاری از هواداران جمهوری اسلامی، قرار گرفتن مسجدها در اختیار یک جناح سیاسی و «استفاده ابزاری از آنها»، علاوه بر اینکه مسجدها را از وظیفه اصلی خود به عنوان عبادتگاه دور می‏کند، در راه وظیفه ثانی آنها در حفظ نظام دینی هم خللی وارد می‏آورد.
اشاره
1. نگرانی بی‏بی‏سی از تغییر کاربری مسجدها و سیاسی شدن آنها بسیار جالب و شنیدنی است. از بعد سیاسی مسئله که نگاه کنیم به یاد جمله حضرت امام می‏افتیم که می‏فرمودند: هرگاه بنگاه‏های تبلیغاتی غربی، مانند بی‏بی‏سی و سی‏ان‏ان و...، از چیزی تعریف کنند معلوم می‏شود اشکالی در آن است، و هرگاه به چیزی حمله کنند معلوم می‏شود که راه درستی انتخاب شده است. هنگامی که کارکردهای سیاسی مسجد را مرور کنیم متوجه می‏شویم منشأ نگرانی بی‏بی سی چیست: «مسجدها پایگاه شکل‏گیری انقلاب اسلامی و مبارزات ضدسلطنتی و ضداستعماری بودند؛ با پیروزی انقلاب، مسجدها و مراکز مذهبی به سرعت به محل استقرار کمیته‏های انقلابی مبدل شدند و در هشت سال جنگ با عراق، مسجدها که دیگر دارای مرکزیتی شده بودند، به محل اعزام داوطلبان به جبهه‏ها، جمع‏آوری کمک‏های مردمی و... تبدیل شدند» و به گفته آقای رفسنجانی «اصلاح‏طلبان نیروی مساجد را به حساب نیاوردند که اگر از هر یک از آنها صد نفر کفن‏پوش به خیابان‏ها برود، اصلاح‏طلبان و هیچ نیروی دیگری توان مقاومت در برابر آنها را نخواهند داشت». در یک نگاه کلی، مسجدها هم پایگاه ایجاد انقلاب بودند و هم پایگاه حفظ آن در برابر دشمن درونی و دشمن بیرونی و این موضوع برای آینده نگران کننده است! یعنی مسجد یک پتانسیل قوی برای حفظ نظام جمهوری اسلامی است و همین امر موجب یأس دشمنان آن می‏شود. ازاین‏رو، تلاش می‏کنند تا در کارکرد سیاسی آن تصرف کنند و آن را کم‏رنگ نمایند یا به کلی از میان ببرند. برای این کار به هر قشری متوسل می‏شوند، از روشن‏فکران سکولار تا دسته‏ای از مذهبیون سنتی که تفسیری فردگرایانه و سکولار از دین دارند و معتقد به جدایی دیانت از سیاست هستند.
2. در عین حال، باید مراقب بود که میان دفاع از اصل انقلاب و نظام و رهبری و دفاع از یک جریان سیاسی در برابر جریان سیاسی دیگر که هر دو به انقلاب و نظام و رهبری اعتقاد دارند خلط نشود. بهره‏برداری از مسجدها به نفع یک جریان یا حزب سیاسی، البته خطرناک است. چنان‏که غیرسیاسی کردن مسجدها نیز خطرساز است.