نگرش مطهری به سنت و مدرنیته

پگاه حوزه، ش 129
نگرش مطهری به رابطه سنت و مدرنیته، تأثیر اساسی در شکل‏گیری اندیشه‏های سیاسی ایشان داشته است. می‏توان گفت که وی این بحث را، به طور عمده، تحت عنوان «اسلام و مقتضیات زمان» مورد بحث قرار داده است. ایشان معتقد است که انسان به کمک نیروی عقل و ابتکار خود، ابزارها و امکانات اقتصادی و اجتماعی خود را پیوسته ارتقا می‏دهد و مقتضیات محیط زندگی را در هر زمانی تغییر می‏بخشد و خود را با آن منطبق می‏کند. از نظر ایشان، بحث انطباق اسلام با شرایط زمان، بحث انطباق با هر چیز جدیدی نیست؛ بلکه چه بسیار چیزهای جدیدی که انحرافی هستند و باید در مقابل آن ایستاد. از سوی دیگر، این تطبیق به مفهوم نسخ قوانین اسلام هم نیست.ازاین‏رو، پرهیز از تصادم با مظاهر توسعه علم و تمدن، یکی از جهاتی است که کار این انطباق را آسان کرده است و مانع بزرگ جاوید ماندن را از میان برمی‏دارد. ایشان یکی از علل گرایش طبقه روشن‏فکر به ایسم‏های غربی را رکود و جمود فکری در اندیشه اسلامی می‏داند؛ لذا، راز جاودانگی قوانین اسلام را در پیوند دین و عقل در اسلام، جامعیت و توجه اسلام به روح و معنای قوانین به جای شکل ظاهر، در نظر گرفتن قوانین ثابت برای احتیاجات ثابت و قوانین متغیر برای احتیاجات متغیر می‏داند. ولی می‏توان گفت که تمام این راهکارها در برخی موارد، به خصوص در زمینه تطبیق اسلام با یافته‏های علوم طبیعی، می‏تواند مؤثر باشد؛ ولی در تطبیق آن با اندیشه‏های جدیدی که مقبولیت عام پیدا می‏کنند، دشواری‏هایی خواهد داشت. مطهری، در این زمینه و در مورد برخی مصادیق، از جمله آزادی، عدالت، حقوق‏بشر، دموکراسی، روشن‏فکری و ... بحث‏هایی را ارائه می‏کند و به بررسی آنها می‏پردازد. نگاه مطهری به آزادی، از موضع حق نیست؛ بلکه از موضع ضرورت است؛ یعنی اساس آزادی در نهاد و فطرت انسان نهفته است. به نظر او، عدل بالاترین معیاری است که همه امور را باید با آن سنجید و به همین دلیل، ایشان عدالت را ملاک شرعی بودن می‏داند، نه برعکس. تا زمانی که مبانی فلسفی و فکری و دینی حقوق‏بشر و انطباق آن با اصول و ارزش‏های اسلامی به اثبات نرسد، نمی‏توان بر اساس تصمیمات سیاسی به پذیرش و یا رد آن اقدام کرد. نگرش مطهری در مورد دموکراسی مثبت است و مراد او بیش از همه، تعهد حکومت در تأمین و احترام به حقوق مردم است. برخورد شهید مطهری با روشن‏فکران، با خوش‏بینی و از روی حسن نیت است؛ اما به موقع هم به نقد دیدگاه‏های آنها می‏پردازد.