مدرنیته، جهانی شدن و بحران هویت

ایران، 22 و 23/10/82
در این نوشتار، نویسنده به یکی از مهم‏ترین چالش‏های فراروی مدرنیته و جهانی‏شدن، یعنی بحران هویت اشاره می‏کند و به تبیین و توضیح ابعاد، فرایند و تبعات جهانی‏شدنِ جوامع مدرن می‏پردازد و بزرگ‏ترین خطر آن‏را آشفتگی و درماندگی فکری و روحی انسان‏ها در پیدا کردن هویت خویش می‏داند. ایشان در توضیح نظریه خویش می‏نویسد: «از آنجا که مدرنیته مدعی آزادی ذهنی و جاودانه برای بشر است، خود را مسافر مسیری می‏بیند که انتهایی ندارد. در چنین شرایطی، هیچ‏یک از باورهای قبل از دوران روشنگریِ او پاسخگویِ سؤالات او نخواهد بود. همچنین، به دلیل داشتن دو ویژگی «غایب ناپذیری مدرنیته» و «عدم امکان بازگشت به شرایط پیشامدرن» دارای زندگی‏ای توأم با اضطراب و نگرانی خواهد بود».
ایشان در ادامه می‏گوید: «انسان مدرن هنوز به دنبال ایمان، احساس و نیاز به پرستش است؛ لکن، چون نمی‏توان به فرهنگ پیشین بازگشت، گونه‏ای از «ایمان جدید» برای انسانِ فراصنعتی شکل می‏گیرد که نوعی باور سودانگارانه است و بهداشت روانی انسان را تأمین می‏کند.
تا قبل از فراگیر شدن ارتباطات فرهنگی که بر اثر جهانی‏شدن حادث شده است، هویت‏هایی بر اساس دین، فرهنگ و ملیت‏های مختلف وجود داشت که واجد خصوصیاتی چون خالص بودن، شفافیت و انسجام بودند. اما، پدیده جهانی‏شدن با شکستن مرزهای ساختگی و تسخیر جهان، موجب یکسان‏سازی و التقاطی شدن نظام‏های معنایی و حذف بخش‏هایی از این نظام‏ها می‏شود. علاوه بر آن، موجب گسترش ارزش‏های عام و جهان‏شمول بر اساس فرهنگ جهانی مدرنیته می‏شود. با شکستن مرزها و نفوذپذیر شدن فرهنگ‏ها، کثرت‏گرایی فرهنگی به وجود می‏آید که در نتیجه آن، احساس مطلق بودنِ فرهنگ بومی از بین می‏رود و قطعیت و جزمیتِ بسیاری از گزاره‏های این نظام را زیر سؤال می‏برد و هویت را به مفهومی نسبی تبدیل می‏کند. نویسنده از این‏گونه هویت به «هویت‏های فردساخته» تعبیر می‏کند و ویژگی‏های آن را ترکیبی بودن، متغیر و موقتی بودن می‏داند؛ زیرا، جریان آزاد ارتباطات و تکثر اطلاعات، شرایط سیاسی را به وجود می‏آورد که در آن، هر پدیده و نظام معنایی نمی‏تواند مدت زیادی دوام بیاورد. البته، باید توجه داشت که ویژگی اصلی این‏گونه هویت‏سازی، در مفهوم «فردگرایی» نهفته است. به این معنا که در فردگرایی واقعی، شخص، علاوه بر آزاد بودن در انتخاب هویت، خود، شخصا اقدام به ایجاد هویت و نظام معنایی برای خویش می‏کند. به سخن دیگر، در دوران مدرنیته، هم عصر ایدئولوژی است و هم عصر پایان آن؛ چون در این دوره، واکنش به جهانی‏شدن باعث بازگشت گروه‏هایی از مردم به نظام‏های معنایی و هویت‏بخش پیشین می‏شود.
وی در پایان، جهانی‏شدن تروریسم، قاچاق مواد مخدر و تشکیل باندهای جنایت‏کار حرفه‏ای را از دیگر تبعات جهانی‏شدن که منجر به بحران هویت می‏شود دانسته است، علاوه بر آن، جهانی‏شدن را باعث انسجام اقلیت‏های مختلف و نوعی قوم‏گرایی مخصوص به خود در کشورهای مختلف می‏داند، تا آنجا که در بیشتر کشورهای صنعتی، هویت جمعی در برابر هویت ملی و فراملی در حال شکل‏گیری است.