گفت و گو تمدن ها: موسیقی آینده

چشم‏انداز ارتباطات فرهنگی، ش 6
پاسخ به سؤالاتی از قبیل اینکه آینده جهان و انسان چگونه خواهد بود و کدام عقیده از تفکر و وجود برای آینده انسان‏ها مفیدتر است، انسان را به مقوله آینده‏پژوهی می‏کشاند. این مقوله به لحاظ حس کنج‏کاوانه بشر، دارای سابقه‏ای دیرین است. موضوع نگرش و نحوه دید نسبت به آینده یا آینده‏پژوهشی، معمولاً به طرق مختلف انجام می‏شود: از موضع فلسفی، سیاسی، سیاسی ـ مذهبی و دینی.
مقایسه تطبیقی برخی از این آراء آینده‏پژوهانه بدین شکل است:
به لحاظ فلسفی، فیلسوف، با هر نگرشی که باشد، به آینده نظر دارد و عقلانیت آدمی، او را به سوی کاوش درباره آینده می‏کشاند. این کنج‏کاوی پایان ندارد و بالاخره، فیلسوف، هرچند که درباره زمان حال با نیک‏رأیی بنگرد، درباره آینده حدس می‏زند یا محملی برای آن می‏سازد. از موضع سیاسی، دو نظریه عمده وجود دارد: الف) نظریه پایان تاریخ از فرانسیس فوکویاما که می‏گوید: «لیبرال ـ دموکراسی شکل نهایی حکومت در جوامع بشری است و اصل آن این است که همه جوامع باید روزی تحت سلطه دموکراسی لیبرال درآیند و با آن معیار سنجیده شوند». ب) نظریه برخورد تمدن‏ها که ساموئل هانتینگتون واضع آن است و علاوه بر رد نظریه فوکویاما، به وجود حوزه‏های متفاوت تمدنی اشاره دارد.
درباره آینده‏پژوهی‏های سیاسی باید گفت که غالب آنها بر حدس و گمان استوارند و چه بسا حدس‏ها و گمان‏ها دچار ابطال شوند، یا با ظهور نظریه جدید، نظریه قدیم افول کند. از موضع سیاسی ـ مذهبی می‏توان اشاره کرد که این آینده‏پژوهشی، دارای مبلغان بی‏شماری است که هم از طریق چاپ کتاب و نشریات و هم شبکه‏های تلویزیونی ماهواره‏ای گسترده، به تبلیغ آن مشغول‏اند. آنها آینده را همراه با بحران هسته‏ای ذکر می‏کنند و نجات یافتگان، تنها، پیروان صهیونیسم‏اند.
و آینده‏پژوهی دینی که گفت‏وگوی تمدن‏ها در ذیل آن قرار دارد. یکی از تفاوت‏های عمده گفت‏وگوی تمدن‏ها با دیگر نظریات آینده‏پژوهی این است که در گفت‏وگو، انسان، صاحب اراده و آزادی است؛ یعنی می‏تواند تصمیم بگیرد. اما، در نظریات دیگر، انسان، آزاد نیست؛ بلکه جبرا در مسیر همان مرکب و محملی حرکت می‏کند که از قبل برایش تدارک دیده‏اند. گفت‏وگوی تمدن‏ها برگرفته از اندیشه‏ای دینی و در خدمت انسانیت برای نیل به تعالی است. در همین حال، ضمن اینکه در سطحی برابر با حریف خود گفت‏وگو می‏کند، به این اصل دینی نیز توجه دارد که نباید حاکمیت استکبار را بر خود پذیرفت. بزرگ‏ترین خصیصه آن، عدل است که مورد نیاز ضروری انسان بحران‏زده معاصر است.