جزم اندیشی چالش های ایدئولوژیکی انقلاب اسلامی ایران

آفتاب ، ش 30
هدف این مقاله، تحریر چالش جزم‏اندیشی در سه محور است: نسبت ایدئولوژی انقلاب اسلامی با پدیده جزم‏اندیشی؛ عوامل راهیابی آفت جزم‏اندیشی به سازواره ایدئولوژی انقلاب اسلامی و راه پیراستن ایدئولوژی انقلاب اسلامی از صور مختلف دگماتیسم. ایشان در توضیح محور اول می‏گویند: «در یک سطح کلی، ایدئولوژی، زمانی به دگماتیسم تبدیل می‏شود که مبانی و زیرساخت‏های انگیزشی وشناختی آن تحول‏پذیر، و خود ایدئولوژی به تصلب کشیده شود». سپس، به تعریف زیرساخت‏های انگیزشی و شناختی می‏پردازد و ارتباط تحول در مبانی فوق‏الذکر با تبدیل ایدئولوژی به دگماتیسم را ترسیم می‏کند. ایشان درباره وضعیت ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران معتقدند که یک سلسله مبانی انگیزشی یا شرایط نظری و عملی، نهایتا به ظهور «قرائت انقلابی از اسلام شیعی» به عنوان ایدئولوژی انقلاب اسلامی بهمن 1357 انجامید. مهم‏ترین مبانی انگیزشی قرائت انقلابی از اسلام شیعی عبارت‏اند از: 1. با توجه به فرایند دین‏زدایی در سیاست‏های حکام پهلوی، چگونه می‏توان دین را در مدیریت اجتماعی مؤثر کرد؟ 2. عدالت اجتماعی چگونه قابل تحقق است؟ 3. آزادی از استبداد شاهنشاهی از چه طریقی ممکن است؟ 4. برای رهایی از سلطه استعمارگران و دست‏یابی به استقلال چه باید کرد؟
درباره مبانی‏شناختی ایدئولوژی انقلاب اسلامی باید گفت: تئوری‏پردازان قرائت انقلابی از اسلامی شیعی، به لحاظ‏شناختی به شدت تحت تأثیر گفتمان مسلط روز، یعنی تفکر مارکسیسم، در دهه‏های 1340 و 1350 بودند و لذا، تفسیرشان از اسلام شیعی، چپ‏گرایانه بود. پس از گذشت ده سال، مبانی انگیزشی و شناختی ایدئولوژی انقلاب اسلامی عوض شد و پرسش‏هایی از این دست به وجود آمد: 1. حدود معقول مشارکت دین در مدیریت جامعه چیست؛ 2. نسبت دین و ارزش‏های لیبرالیسم، مانند حقوق‏بشر و کثرت‏گرایی، چیست؛ 3. رابطه ایران با کشورهای دیگر باید چگونه تنظیم شود. با سقوط مارکسیسم و صعود لیبرالیسم، ارزش‏ها و تفکر لیبرالی به گفتمان مسلط تبدیل شد.
به‏طورکلی، در برخورد با تغییر مبانی انگیزشی وشناختی ایدئولوژی انقلاب، دو دسته به وجود آمدند: گروهی که این تحولات را پذیرفتند و به اصلاح‏طلبان معروف شدند و دسته دوم طیفی دیگر از انقلابیون که با نادیده گرفتن این تحولات، به همان پاسخ‏های سابق اکتفا نمودند. اینان بخشی از طیف اصول‏گرایان را تشکیل می‏دهند. به این ترتیب، ایدئولوژی انقلاب توسط چنین کسانی دچار جزم‏اندیشی شد.
از نظر نگارنده عوامل جزم‏اندیشی عبارت‏اند از: ورود جزم‏اندیشان به جرگه انقلابیون؛ تأثیر مناسبات قدرت؛ بی‏اعتنایی به داوری‏های عقلی؛ محدودیت ارتباطات و گرایش ذهنی به ثبات. این پنج متغیر، ایدئولوژی انقلاب اسلامی را در برابر آفت جزم‏اندیشی آسیب‏پذیر ساخته است. در پایان، راهکارهای مقابله با جزم‏اندیشی در سطح فردی و گروهی را ناظر بر کنترل پنج متغیر فوق‏الذکر می‏داند.