عقل گرایی انتقادی: عدم آمیزش حقیقت و یقین

شرق، 29/8 و 1/9/82
نویسنده مقاله، برای تبیین کامل تغییر حاصل شده در عقل‏گرایی، ابتدا رهیافت‏های مختلف عقل‏گرایی و سیر تاریخی آن را ذکر می‏کند و در اندیشه «کسنوفانس» در یونان باستان، ردپایی از عقل‏گرایی انتقادی به دست می‏دهد؛ زیرا او همه معارف عقلی را یقینی نمی‏دانسته است، چنان که سقراط نیز معرفت بشری را محدود و عقل را خطاپذیر می‏دانست.
پس از سقراط، عقل‏گرایی کلاسیک در یونان رشد می‏کند. نکته اصلی در عقل‏گرایی کلاسیک، به جز پذیرش امکان شناخت واقعیت جهان خارج، این است که بین معرفت حقیقی و اموری که آن را باور محض و عقیده می‏دانستند، تفاوت می‏دیدند.
در تفکر ارسطو، علم یقینی به هر چیز، با شناخت علت آن میسر است. یقین در معرفت باواسطه، با برهان و استنتاج منطقی حاصل می‏شود؛ ولی در معرفت بی‏واسطه، مقدمات، توسط فرد شهود می‏شوند و لذا خطاناپذیرند. هندسه اقلیدسی مهم‏ترین نمونه چنین دستگاهی از تفکر است؛ یعنی چند اصل پایه‏ای و نتایجی استوار بر آنها.
هرچند شکاکان یونان باستان، در مقابل ارسطو قرار گرفته‏اند و درستی قضایای نخستین را گرفتار وهم و گمان دانسته‏اند، ولی تفکر ارسطو در سراسر قرون وسطی، تا عصر جدید که عقل‏گرایی کلاسیک در دو چهره، مسلک عقلی و تجربه‏گرایی، ظاهر شد، حاضر بود. این دو نحله هم‏چنان نیل به حقیقت را ممکن می‏دانستند و اختلاف آنها ناظر به گزاره‏های پایه و نسخ آنها بود.
دیوید هیوم با شک در مبانی استقرا به عنوان روش شناخت و سپس، شک در اصل امکان شناخت واقعی، تجربه‏گرایی شکاکانه را پایه‏ریزی کرد. ایمانوئل کانت نیز تلاش نمود با تلفیق مسلک عقلی و تجربی، راه جدیدی را بگشاید. راه‏حل او حذف واقع‏گرایی و جانشینی ایده‏ئالیسم بود. به نظر او احکام تألیفی پیش‏تجربی، یقینی‏اند و لذا شکی که تجربه‏گرایی ایجاد کرده بود، حل می‏شود. ولی به هر حال، او نیز به دلیل ادغام حقیقت و یقین، در چارچوب عقل‏گرایی کلاسیک باقی ماند و با کمک فیزیک نیوتونی تأیید شد. ولی پیدایش هندسه نااقلیدسی و فیزیک غیرنیوتونی انیشتین و ارائه نظریه مجموعه‏ها در ریاضیات، عقل‏گرایی کلاسیک را به لرزه انداخت و عقل‏گرایی انتقادی متولد، و برای اولین بار توسط پوپر مطرح شد.
در عقل‏گرایی انتقادی، جست‏وجوی حقیقت تعطیل نمی‏شود؛ بلکه در پی استدلال مطلق بودن به کنار می‏رود. با نفی این معیار حقیقت، مفهوم حقیقت نیز دچار تغییر می‏شود. نویسنده مقاله تعریفی از حقیقت ارائه نمی‏دهد. شاید به آن دلیل که به باور او، هر تعریفی نیازمند مفاهیمی است که خود محتاج تعریف‏اند و این تسلسل بی‏انتهاست، البته پیشرفت علمی را زمانی میسر می‏داند که هدف تحقیق، شناخت «رابطه واقعی» باشد.