فلسفه خرد هرمنوتیکی (2) و (1)

ایران، 3 و 4/6/82
پل ریکور (1913) یکی از اندیشمندان فرانسوی پست مدرن است که به عنوان بنیادگذار «هرمنوتیک مدرن» شناخته می‏شود. آثار و اندیشه‏های او باعث شد جریان فکری جدیدی در حوزه «فلسفه خرد هرمنوتیکی» به وجود آید. بن مایه‏های فکری او را فلسفه مارسل، هوسیرل و پاسپرس می‏سازد، اما ویژگی خاص فلسفه او این است که از یک سو، میان پدیدارشناسی و هرمنوتیک پیوندی ایجاد می‏کند و از سوی دیگر، مرز بین فلسفه ادبیات را می‏شکند. از این منظر، می‏توان او را با دریدا مقایسه کرد که ادبیات را با دیدی فلسفی و فلسفه را با قلمی ادبی می‏آمیزد. ریکور، در این گفت‏وگو، نخست از بن مایه‏های آثارش و محور اصلی اندیشه‏هایش سخن می‏گوید و در ادامه، به مقایسه و تحلیل دیدگاه‏های مختلف اندیشمندان هرمنوتیک مدرن می‏پردازد و در همین راستا به جدیدترین نظریه هرمنوتیک مدرن، یعنی «زیبایی‏شناسی دریافت» اشاره می‏کند.
در ادبیات کلاسیک، نقش مؤلف چنان برجسته و غلیظ بود که دیگر جایی برای فرامتن و حتی متن باقی نمی‏ماند. به تدریج، در تفکر مدرن و پست مدرن حرکتی برای حذف مؤلف و در عوض، برجسته ساختن نقش فرامتنی و مخاطب صورت گرفت؛ به طوری که حکم به مرگ مؤلف و مغلوبیت خالق اثر داده شد. به نظر پل ریکور، تئوری «مرگ مؤلف» رولان بارت، نوعی اقتدار شکنی بود؛ اقتداری که در ادبیات کلاسیک از آنِ مؤلف اثر بود و بعدها در ادبیات مدرن و فرامدرن از آنِ مخاطب و فرامتن شد. پس از بارت و دریلا، هایدگر هرمنوتیک را فهیم جویی در کنه مطلب و کشف معنای پنهان متن، یعنی گفتن ناگفته‏ها و روشن ساختن مفاهیم زیرین متن تعبیر می‏کند. او سعی دارد با قالب شکنی و درهم شکنی ساخت‏های ظاهری به عمق اندیشه و ناگفته‏های تفکر مؤلف دست پیدا کند و جنبه‏هایی از اندیشه مؤلف که در پس ساختار یا معنای ظاهری مخفی مانده است را آشکار سازد تا بدین وسیله، به درک وشناختی از مؤلف و متن او برسد که با آنچه مؤلف از خود می‏شناسد یا سعی کرده با آثارش به مخاطب بشناساند، متفاوت باشد. به همین دلیل، هایدگر علم هرمنوتیک را نیازمند تمام تجربیات و شناخت انسان می‏داند.
جدیدترین نظریه مطرح شده در حوزه هرمنوتیک مدرن، «زیبایی‏شناسی
دریافت» است که هانس روبرت یاس و لفگانگ آیزر به عنوان تئوریسین‏های آن معروف‏اند. یکی از موضوعات مطرح در این نظریه، آزادی خواننده برای حدس زدن معنا و فرضیه سازی است. خواننده با حدس و گمان‏های خود، معنای متن را پیشاپیش می‏آفریند و با دنبال کردن متن، فرضیات خود را می‏آزماید و همین مسئله، جاذبه‏ای ایجاد می‏کند تا خواننده را به دنبال خود بکشد.